بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالمىن،
ەشكىمگە زيانىم جوق جۇرگەن جانمىن.
كىسىگە ءوزىم دەگەن باس يمەيمىن،
ءوزىم ءانشى، ءوزىم سال، كىمگە زارمىن؟» –
دەپ قازاق كوگىندە ەركىن سامعاعان، ارقانىڭ اقبەرەن ءانشىسى، اقىن، سازگەرى، اقپەيىلدى اللانىڭ اردا جاراتقان، قازاقتىڭ ماڭدايالدى ۇلى – ءبىرجان سال. قوياندى جارمەڭكەسىن العاش اشقانداردىڭ ءبىرى ءبىرجاندى ۇلگى تۇتپاعان ءانشى-اقىن جوق. قازاقتىڭ باس اقىنى ابايمەن كەزدەسىپ، ابايدىڭ «ءبىرجان-اۋ، وزىڭدەي قازاقتا ەندى ءانشى تۋماس» دەگەن سوزىنە: «اباي، مەندەي ءانشى تۋار، بىراق وزىڭدەي تىڭداۋشى تۋماس!» – دەپ قوس تالانت ءبىر-ءبىرىنىڭ قادىرىنە جەتە بىلگەن. ءبىرجان، اقانداردىڭ ءىزىن باسقان ىنىلەرى بار بۇل زاماندا ولاردىڭ التىن باسىن باعالار ابايداي ءبىر تىڭداۋشىعا زار بولعانىمىز وتىرىك ەمەس. 2009 جىلى كۇزدە كورەرمەنگە جول تارتقان «ءبىرجان سال» فيلمىندە سالدىڭ: «مەن بولاشاقتا قازاقتىڭ جاقسى ونەرپازىنىڭ باسى تابالدىرىقتا قالىپ، ونەرسىز، ناداندار تورگە شىعىپ كەتە مە دەپ قورقامىن!» – دەگەن جەرى بار. راسىندا، ءبىرجان قاۋىپتەنگەن قورقىنىشتى زار زامان كەلىپ جەتتى. ارزان قول، جەڭىل ءان ەتەكتەن باسىپ، توسكە ورلەگەن، ناعىز ءانشى تىڭدالماي تۇرعان ۋاقىتتا نە ىستەمەك كەرەك؟ ءداستۇرلى ءان ونەرىنىڭ ءوزى تولىققاندى دارىپتەلمەي جاتقان قازىرگى كەزەڭدە بۇرىنعى وتكەن سال-سەرىلەرىمىزگە قاتىستى تاريحي دەرەكتەر ءبىر ارناعا توعىستىرىلماعان. ءبىر عانا وسى ءبىرجان سالعا قاتىستى ايتساق، ەل اراسىندا «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى تاريحتا بولماعان» دەگەن دە پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. ارينە، بۇل اقيقاتتى بۇرمالاپ، باردى جوق دەي سالۋمەن بىردەي.
ءبىرجان – سارا ايتىسى تاريحتا بولعان با؟
وسى ايتىس تۋرالى كەزىندە عالىم بەيسەمباي كەنجەباەۆ ۇزاق ايتىسقان. ول: «بىزدە بۇل ايتىستىڭ كىتاپ بولىپ باسىلعان ەكى نۇسقاسى بار. ولاردىڭ ءبىرى – «ءبىرجان سال مەن سارا قىزدىڭ ايتىسقانى» (1898), ەكىنشىسى «ءبىرجان سال مەن اقىن سارانىڭ ايتىسقانى» (1899) دەپ اتالادى. ءبىز ايتىستىڭ سوڭعى نۇسقاسىن ءارىپ شىعارعان دەپ بىلەمىز» (كەنجەباەۆ ب. حح عاسىر باسىنداعى ادەبيەت. – الماتى: ءبىلىم، 1993, 181 ب.), – دەگەن. بۇل پىكىردى مۇحتار اۋەزوۆ اۋىزشا قولداعان. الايدا جازباشا قولداۋعا بارماعان. ول تۋراسىندا ە.ىسمايىلوۆتىڭ «ءبىرجان سال» دەگەن زەرتتەۋىندە: «انىعىندا، – دەيدى مۇحتار اۋەزوۆ، – ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى بولعان، بىراق تولىق كۇيىندە، العاشقى ايتىسقان جەردەگى تۇپنۇسقاسى تولىق ساقتالعان جوق. كەيىن كوپشىلىككە ءوز رەداكتسياسىن ايتىپ بەرۋشى سارا بولادى. ال كەيىن سول سارانىڭ ايتىسقانى دا كوپكە دەيىن اۋىزدا جۇرەدى. كوپ ايتۋشى اقىنداردىڭ اۋزىنان وتەدى… وسىنداي ايتۋشىنىڭ، ەڭ العاشقى حاتقا ءتۇسىرۋشىنىڭ ءبىرى – ءارىپ» (كىتاپتا: ادەبيەت جايلى ويلار. «اقىندىق ونەر مەن اقىندار تۋرالى». – الماتى: جازۋشى، 1968, 104 ب.), – دەلىنگەن.
ەرلان تولەۋتاي، ونەر زەرتتەۋشى، ءانشى:
– ءبىرجان مەن ابايدىڭ كەزدەسۋى 1868-69 جىلدارى بولعان. ءبىرجان – سارا ايتىسى 1969 جىلى وتكەن دەسەدى، سەبەبى ءانشى ابايعا جەتىسۋعا بارا جاتقان جولىندا كەزدەسەدى. بىراق كەيىنىرەكتە اباي مەن ءبىرجاننىڭ شىڭعىستاۋدىڭ بارلىباي جايلاۋىنداعى كەزدەسۋى 1875 جىلى بولدى دەيدى. جازۋشى اسقار سۇلەيمەنوۆ اعامىز دا «اداسقاق» رومانىندا وسىلاي دەگەن. ابايدىڭ لەرمونتوۆتان اۋدارعان «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن» ولەڭى 1898 جىلى جازىلعان. بۇل ولەڭ شىعارىلعاندا ءبىرجان سال ومىردە جوق. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ءبىرجان سال ەڭ ۇزاعاندا 1897 جىلى ومىردەن وتكەن. كەي دەرەك ايتىس 1896 جىلى بولعان، سەبەبى سارا 1878 جىلى دۇنيەگە كەلگەن دەيدى. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى تورەباي مەن سارا ايتىسىندا تورەباي اقىننىڭ بىرجانمەن ايتىسىنىڭ قاي جىلى بولعانىن، قالاي ايتىسقانىن ايتقاندىعى ساقتالعان. تورەبايدىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، سارا 1853-54 جىلدارى تۋعان بولىپ ەسەپتەلەدى. مەنىڭشە، وسى دەرەكتىڭ جانى بار. «ءبىرجان – سارا ايتىسىن» جازدى دەگەن ءارىپ اقىن 1924 جىلى 62 جاسىندا قايتىس بولعان. ايتىس بولعان كەزدە ءارىپ – 10-12 جاستاعى بالا. ءارىپ 1882 جىلى رەسەي-قازاق شەكاراسىن بولگەن كەزدە سول ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىندا بولىپ، سارانىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان دەگەن دەرەكتەر بار. سونداي-اق بۇل ايتىستى تۇڭعىش رەت باسپادان شىعارعان جۇسىپبەك ءشايحسلام دا بۇل ايتىستى سارانىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العاندىعىن ايتقان. ايتىستا ءبىرجان ابايدى «جاس جولبارىس» دەپ سۋرەتتەيدى، مۇنىڭ ءوزى ايتىستىڭ 1869 جىلى بولعانىنا ايعاق، ويتكەنى «ايتىس 1896 جىلى بولسا، ول كەزدە موسقال تارتىپ قالعان ابايدى «جاس جولبارىس» دەۋگە كەلمەيدى» دەپ تۇر. ايتىستىڭ بولعانىنا تاعى ءبىر دەرەك: جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ ءبىرجان سالدىڭ اعاسى نۇرجاننىڭ بالاسى احمەتجانمەن كەزدەسىپ، تىلدەسكەنىن، سول جولى احمەتجاننىڭ بىرجانعا اتقوسشى بولىپ جەتىسۋعا بارعانىن، ايتىستى ءوز كوزىمەن كورگەندىگىن ايتىپ بەرگەن. ءوزىم ەشكىولمەس تاۋىنىڭ باۋرايىنا ارنايى باردىم. ورازحان دەگەن كىسى ايتىس بولعان ورىندى كورسەتتى. ول جەر ءالى كۇنگە دەيىن توعىزقۇمالاق دەپ اتالادى ەكەن. ءبىرجان – سارا ايتىسى بولماعان دەگەندەردى تۇسىنبەيمىن.
ءبىرجاندى «ءاننىڭ اتاسى» دەسەك، وعان دەيىن قازاق ساحاراسىندا ءانشى-اقىن، سازگەر بولماعان دەگەن ءسوز ەمەس. قازاق مادەنيەتىنىڭ قارىشتاپ دامىعان تۇسى – ءحىح عاسىر. ءان مەن كۇيدى شىعار بيىگىنە جەتكىزىپ، «التىن عاسىر» اتانعان بۇل كەزەڭ ءبىرجان، اقان، اباي، جاياۋ مۇسا، تاتتىمبەت، قۇرمانعازى سىندى قانشاما دارىندى ساڭلاقتى تۇلەتتى. سول داۋىردەگى سال-سەرىلەردىڭ كوش باسىندا ءبىرجان تۇر. ءانشى-اقىننىڭ ءوزى «ۇستازىم – نياز سەرى، سەگىز سەرى، ولاردان ءتالىم العان ءبىرجان سەرى» دەپ ولەڭىندە ايتقانداي، ىلگەرىدە ءومىر سۇرگەن سەگىز سەرى مەن نياز سەرىنى وزىنە ۇستاز تۇتقان. مۇنىڭ ءوزى بۇگىندە كەي بىلگىشتەر «ومىردە بولماعان» دەپ جۇرگەن كومپوزيتورلاردىڭ ناق ءومىر سۇرگەندىگىن جانە باعا جەتپەس جاقۇت جىردى قازاقتىڭ قازىناسىنا قوسقاندىعىن دالەلدەيدى. ەستاي اقىن «سال ءبىرجان، اقان سەرى قاسىنا ەردىك» دەگەنىندەي، ءبىرجاننىڭ ىنىلەرى ونەر جولىندا ءبىرجان، اقان اعالارىن ۇلگى تۇتقان. ءانشى بابالارىمىزدىڭ اندەرى وسىلايشا ۇزىلمەي، اۋىزدان-اۋىزعا جەتكەن جايى بار.
«بۇل كۇندە ارىق قويدان باعام تومەن،
ءۇش ءجۇزدىڭ ورتاسىندا ءبىرجان ەدىم»، – دەپ شىرقاعان ەل ەركەسىنىڭ باسى ءتاتتى، اياعى قاتتى بولعان ءومىر جولىن اندەرى-اق اشىپ بەرىپ تۇر. الەۋمەت ارداقتىسىنىڭ تۋىستارى نەگە قادىرىنە جەتە المادى؟ وزگەدەن بولمىسى دا، تالانتى دا ەرەك تۋعان ءبىرجاندى الاقاندا ايالاي الماعانى قالاي؟ تىڭداۋشىسىز قالعان حالىق مۇراسىنىڭ كۇيىن ءبىرجان بابامىز سوناۋ ءحىح عاسىردا سەزگەن ەكەن عوي. ءارىسى سەگىز سەرى، ودان كەيىن ءبىرجان سال، اقاندار، بەرىسى عاريفوللا، دانەش، جانىبەكتەر كوزىنىڭ اعى مەن قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلگەن ساف ونەردىڭ «ارىق قويداي» كۇن كەشكەنى – تاريحقا قيانات، بابالار الدىندا كەشىرىلمەس كۇناداي. ۇلتتىق مۇرانىڭ جويقىنى كۇشتى جەڭىل مۋزىكانىڭ تاساسىندا كەتپەۋى ءۇشىن جانكەشتىلىك، ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىكپەن عانا جۇرگەن بۇگىنگى ۇلتتىق ءان-كۇيدى ورىنداۋشىلارعا تاڭىم بار. قازاقتى قازاق قىلىپ كورسەتەتىن جالعىز بەلگى – ۇلتتىق مۇرانىڭ مارتەبەسى ءوسىپ، دەمەۋ كورمەسە، ۇلت رەتىندەگى اتىمىزدىڭ قۇرىپ كەتۋى نەعايبىل.
جادىرا جۇماكۇلباي،
«الاش ايناسى».
