دايىندىق
كيىز باسۋدىڭ ءوزى ءبىر عاجاپ دۇنيە. جالعىز جارىم ادام ەشقاشان كيىز باسا المايتىنى بەلگىلى. كيىز باسۋ – كورشى-قولاڭ مەن جاستاردىڭ قاۋىمداسىپ اتقاراتىن شارۋاسى. بۇل شارۋانى اتقارۋ ءۇشىن جاستاردىڭ بىلەك كۇشى اسا قاجەت. جاس بوزبالالار شيگە سالىپ وراعان كيىزدى ارى-بەرى تەۋىپ، ءيىن قاندىرعاندا ءبىراز كۇش جۇمسايتىنى بەلگىلى. كيىز باسۋعا كىرىسپەس بۇرىن، اۋەلى دايىندىق جۇمىستارىن جاقسىلاپ جۇرگىزىپ الۋ كەرەك.
ادەتتە اتا-بابالارىمىز كيىزدى قويدىڭ كۇزەم جۇنىنەن باسقان. بۇل ءۇشىن كۇزەمنىڭ ۋاقىتى كەلگەندە قويدى سۋعا توعىتىپ، ءجۇندى تازارتىپ العان سوڭ قىرقىمدى باستاعانى بەلگىلى. بۇدان سوڭ ءجۇندى ىرىكتەپ، تۋلاقتىڭ ۇستىنە ءۇيىپ الىپ ابدەن قوپسىتىپ سابايدى. وسىلايشا ءجۇندى شايىر مەن شاڭ-توزاڭنان اجىراتقان. ءجۇن ساباۋدىڭ وزىندىك ايلا-ءتاسىلى بار. باس-كوز جوق ساباساڭ ءجۇننىڭ ءبارىن شاشىپ، ءراسۋا بولۋى مۇمكىن. قازاقتار جۇننەن كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا قاجەتتى ءتۇرلى بۇيىمدار جاساعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. كوپ جاعدايدا تۇيە مەن قويدىڭ ءجۇنىن جانە ەشكى ءتۇبىتى كوپ پايدالانعان. ءتىپتى، اتالارىمىزدىڭ جىلقىنىڭ جال-قۇيرىعى مەن تۇيەنىڭ شۋداسىنان قۇلاش-قۇلاش ارقان ەسىپ، قاجەتىنە جاراتقانى سانامىزدان وشە قويعان جوق.
ەرتەرەكتە ءجۇن ساباۋ بوزبالالار مەن بويجەتكەندەردىڭ باس قوسىپ، بىرلەسىپ اتقاراتىن جۇمىسى بولعان. سوندىقتان ءجۇن ساباۋدى قازاقى عۇرىپتا ويىن-ساۋىق پەن توي-دۋماننىڭ ورتاسى دەپ تە اتايتىنى بەلگىلى. ساباۋمەن ءجۇندى قوپسىتا ساباعاندا، شاڭ-توزاڭنان ارىلىپ، ۇيىسقان جەرى جازىلىپ، جەلكىلدەپ شىعا كەلەدى. ءجۇن سابالىپ بولعان سوڭ «تۋلاق شاشۋ» دەگەن ىرىم بويىنشا جاستار جينالىپ ەت جەپ، ساۋىق كەشىن وتكىزگەن. ءجۇن ساباۋدا ساباۋ مەن تۋلاقتىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. باياعىدا ەر ازاماتتار ساباۋ جاساۋ ءۇشىن بۇتاقسىز تال، قارا مويىل مەن مايىسقاق تەرەكتەن، جىڭعىلدان ساباۋعا لايىق شىبىقتارىن ماۋسىم-شىلدە ايلارىندا قيىپ الىپ، قابىعىن ارشىپ، كەپتىرىپ قوياتىن بولعان. ساباۋدىڭ ۇزىندىعى 1, 2 مەتردەن اسپاۋى ءتيىس. ءجۇن ساباۋدىڭ الدىندا تۋلاققا شامالى ءسۇت بۇركىپ، ءجىبىتىپ العان ءجون. ايتپەسە، كەۋىپ تۇرعان تۋلاق ساباۋعا شىداماي سىنىپ كەتۋى مۇمكىن. كيىزدى وسى سابالعان دايىن جۇننەن باسادى.
شيگە سالىپ ءپىسىرۋ
ەندى كيىز باسۋ ءۇشىن ۇزىندىعى 5-6 قۇلاش بولاتىن شي قاجەت. قازاق ساحاراسىندا شي وسپەيتىن جەر كەمدە-كەم. شي توقۋ ونەرى دە ءبىزدىڭ حالقىمىزعا ەجەلدەن تانىس. ءشيدى جۇنمەن وراپ، ونى ورنەكتەپ توقىپ، كەرەگەنىڭ سىرتىنا تۇتۋعا، ءۇي ىشىندەگى اياق-تاباق، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنە ۇستاۋعا، قۇرت جايىپ كەپتىرۋگە، كيىز باسۋ جۇمىستارىنا، كيىزدى ىلعالدان ساقتاۋ ءۇشىن جەرگە توسەۋگە، تارى ءسۇزۋ ءۇشىن شىپتا جاساۋعا پايدالانعان. مىنە، وسىنداي شيگە سابالعان ءجۇندى سەبەلەپ توسەيدى. ونى ءجۇندى شيگە سالۋ دەپ اتايدى. شاباقتالعان شيگە سالىنعان ءجۇننىڭ بىركەلكى ەكەنىن بايقاۋ ءۇشىن الاقانمەن باسىپ كورگەن ابزال. جۇقا جەرىنە ءجۇن قوسادى، قالىڭ جەرى بولسا جۇقارتادى. سودان بارىپ الدىن الا قازاندا قايناپ تۇرعان ىستىق سۋدى ءجۇننىڭ ۇستىنە سەبەلەيدى. سۋ سەبەلەگەن كەزدە بىلەگىنىڭ كۇشى بار، قايراتتى ەكى ايەل ءجۇن سالىنعان ءشيدى دومالاتىپ وراپ وتىرۋى ءتيىس. ءجۇن تەگىس سالىنعان شي تۇگەل ورالعان سوڭ، ونى سىرتىنان ءۇش جەردەن جىپپەن شاندىپ بايلاپ، ءشيدىڭ ەكى باسىنا سىنىپ قالماۋ ءۇشىن دوربا كيگىزەدى.
بۇدان كەيىن ءۇي يەسى ءشيدىڭ ۇستىنە اق تامىزىپ، كيىز باسۋعا قاتىساتىن ادامداردىڭ بارلىعىنا اقتان اۋىز تيگىزەتىن ىرىم بولعان. بۇل دا اتا-بابا داستۇرىنە سىيىنۋدى بىلدىرەتىن عۇرىپ.
بۋلى ءشيدىڭ ورتاسىنان ەكى ارقاندى وتكىزىپ توقتاۋسىز ءبىر بيە ساۋىم ۋاقىت بويى تەۋىپ، ءيىن قاندىرۋ كەرەك. وسىلايشا ءشيدىڭ ىشىندەگى ءجۇن كيىزگە اينالعانشا توقتاۋسىز دومالاتقان. بۇدان سوڭ دومالانعان كيىزدى ايەلدەر ءۇش رەت بىلەكتەپ، ودان كەيىن ءۇش رەت الاقاندايدى. سوسىن كيىزدى ۇزىنىنان ەكى بۇكتەپ، ەكى شەتىن قوسىپ، شۋدا جىپپەن كوكتەيدى دە، ءبىر ساعاتقا جۋىق قارپيدى. ادەتتە كيىزدى قارپۋعا جاس جىگىتتەر دە قاتىسقانى بەلگىلى.
دايىن كيىزدەن تۋىرلىق، ۇزىك، تۇندىك، تەكەمەت، سىرماق جاساۋعا بولادى. باسىلاتىن ءجۇننىڭ مولشەرىن، جارامدىلىعىن ايىرا الاتىن، شاباقتاۋ مەن تارتۋعا شەبەر ادامدى اۋىل ءۇيدىڭ ادامدارى «كيىزشى» دەپ ەرەكشە قادىر تۇتقان. بۇگىندە كيىز فابريكالاردا ارناۋلى ستانوكپەن باسىلۋدا.
شەبەردىڭ قويۋى –
تەكەمەتتىڭ ويۋى
كيىزدەن جاسالعان بۇيىمداردىڭ اراسىندا ءوزىنىڭ قانىق، اشىق ءتۇستى ويۋىمەن تەكەمەتتەر بىردەن كوزگە تۇسەتىنىن ايتا كەتۋiمىز كەرەك. مۇراجايلار مەن اۋىل ۇيدەگى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن تەكەمەتتەردەن قازاق حالقىنىڭ كيىز بەن تەكەمەت باسۋدان مول ءىس-تاجىريبە جيناقتاعانىن بايقاۋعا بولادى. جالپى العاندا كيىز باسۋ بارلىق جەردە ءبىر تاسىلمەن ورىندالاتىنى انىق. كيىز دايىن بولعاننان كەيىن، ونىڭ بەتىنە ءتۇرلى بويالعان جۇندەرمەن قوشقار ءمۇيىز ويۋلاردىڭ نەشە ءتۇرى ورنەكتەلەدى. كيىز باسۋ ءتاسىلى ءبىر بولعانىمەن تەكەمەت بەتىنە ويۋ سالۋ ءار جەردە ءارتۇرلى بولعان. تەكەمەتكە ويۋ قويعاندا سارى ءتۇس پەن قوڭىرقاي ءتۇستىڭ ۇندەستىك تابۋىنا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. جيەككە تۇسكەن يىرلەر ورتاداعى نەگىزگى ويۋ-ورنەكپەن استاسىپ، ۇيلەسىم تابۋى ءتيىس. ويۋ سالىنعاننان كەيىن كيىزدى قايتادان شيگە وراپ، كيىز بەن ونىڭ بەتىنە سالىنعان ويۋ-ورنەكتەر ءبىر-بىرىنە قابىسقانشا، تاعى دا ءپىسىرىپ الامىز. وسىلايشا كيىزىمىزدi ويۋ-ورنەكتى تەكەمەتكە اينالدىرۋعا بولادى. تەكەمەت دايىن بولعاننان كەيىن ونى كۇن كوزىنە جايىپ، جاقسىلاپ كەپتىرىپ العان ءجون. وسىلايشا تەكەمەتتى ءبىر كۇن ىشىندە باسىپ شىعارۋعا بولادى. تەكەمەت باسۋ بارىسىندا اۋىل ايەلدەرىنىڭ باسى قوسىلىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى، ءسوز الماسىپ، قازان كوتەرەدى، كوڭىل شالقىپ، سوڭى توي-دۋمانعا اينالادى. كونە زاماننان كەلە جاتقان ءار ۇلتتىڭ ءوز عۇرپىنا ءمان-ماعىنا بەرىپ، ءومىردىڭ ءار كۇنىنە ءسان بەرە بىلگەن زاڭدىلىعى وسى جەردە ايقىن كورىنىس بەرەدى.
سىرماق سىرۋ
كيىزدەن تەكەمەتتەن باسقا سىرماق جاساۋعا بولاتىنىن جوعارىدا ايتتىق. قازاقى تىرشىلىكتە سىرماقتار – ساندىك قۇرىلىمى بىرقالىپتى رەتتىلىكپەن سالىنعان، ويۋلارىنىڭ جىكتەرى انىق جيەكتەلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. سىرماق جاساۋدا اق پەن قارا كيىزدى ويىپ، قيۋلاستىرىپ جاساۋمەن قاتار ءبىرتۇتاس كيىز بەتىنە پومبارقىت، بارقىت، ماقپال، ماۋىتى، ساتەن سياقتى ماتالاردان نەمەسە يىرىلگەن ءار ءتۇستى جىپتەردەن دە ورنەك سالىپ، سىرۋ سياقتى تاسىلدەردى كەڭىنەن پايدالانعان. سىرماققا ويۋ سالۋ جەرگىلىكتى جەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ءۇش تۇرگە بولىنەدى – سىرماق بەتىنە ورتالىق بولىكتى قورشاي جيەك ويۋىن ءتۇسىرۋ جانە جالپى ءبىرتۇتاس ءىرى ويۋ قۇرىلىمىن ورنالاستىرۋ نەمەسە ەكى-ءۇش دەڭگەيگە بولىنگەن ويۋ جولدارىن ءتۇسىرۋ. سىرماق ويۋلارىنىڭ نەگىزىن كونە زاماننان بايلىقتى، بارلىقتى بىلدىرەتىن ءمۇيىز تەكتى ويۋلاردىڭ بارلىق تۇرلەرى كەڭىنەن قولدانعان. ويۋلاردى ورنالاستىرۋ رەتى ارقاشان بۇرىننان كەلە جاتقان وي-ساناداعى نانىم-سەنىمگە بايلانىستى. ورتالىق بولىكتى جيەك ويۋلارىمەن قورشاۋدا – وتباسىن، ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانى سىرتقى جامان كۇشتەردەن، كۇيرەۋدەن ساقتاۋ، ونى قورشاۋ ماعىنالارى ساقتالعان.
سىرماق سىرۋدىڭ، ياعني سىرىپ تىگۋدىڭ نەگىزگى ءۇش ءتاسىلى كەڭىنەن تاراعان. ولار – قايىپ سىرۋ، تەپشىپ سىرۋ، قابىپ سىرۋ. بۇلاردى نەگىزىنەن ءجىپ سالىپ سىرۋ جانە ءجىپ سالماي سىرۋ دەپ ەكى تۇرگە توپتاستىرادى. قازىرگىدەي تىگىن ماشينالارى جوق كەزدە قازاق ايەلدەرى بارلىق كيىم-كەشەك، كورپە-جاستىق، تۇسكيىز، داستارقان سىندى تۇرمىستىق بۇيىمداردى قولمەن تىككەن.
وسىلايشا اتا-بابالارىمىز كيىزدىڭ ساندىك قاسيەتىن ۇتىمدى پايدالانىپ، كۇندەلىكتى ومىردە تۇرمىسقا قاجەتتى، كوشىپ-قونۋعا ىڭعايلى اياققاپتار، كەسەقاپتار، توسەكقاپتار سياقتى بۇيىمدار دا جاساعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
ءنازيپا ومارحانقىزى،
قولونەر شەبەرى. «دالا مەن قالا».
