DAIYNDYQ
Kıiz basýdyń ózi bir ǵajap dúnıe. Jalǵyz jarym adam eshqashan kıiz basa almaıtyny belgili. Kıiz basý – kórshi-qolań men jastardyń qaýymdasyp atqaratyn sharýasy. Bul sharýany atqarý úshin jastardyń bilek kúshi asa qajet. Jas bozbalalar shıge salyp oraǵan kıizdi ary-beri teýip, ıin qandyrǵanda biraz kúsh jumsaıtyny belgili. Kıiz basýǵa kirispes buryn, áýeli daıyndyq jumystaryn jaqsylap júrgizip alý kerek.
Ádette ata-babalarymyz kıizdi qoıdyń kúzem júninen basqan. Bul úshin kúzemniń ýaqyty kelgende qoıdy sýǵa toǵytyp, júndi tazartyp alǵan soń qyrqymdy bastaǵany belgili. Budan soń júndi iriktep, týlaqtyń ústine úıip alyp ábden qopsytyp sabaıdy. Osylaısha júndi shaıyr men shań-tozańnan ajyratqan. Jún sabaýdyń ózindik aıla-tásili bar. Bas-kóz joq sabasań júnniń bárin shashyp, rásýa bolýy múmkin. Qazaqtar júnnen kúndelikti turmysyna qajetti túrli buıymdar jasaǵanyn aıta ketýimiz kerek. Kóp jaǵdaıda túıe men qoıdyń júnin jáne eshki túbiti kóp paıdalanǵan. Tipti, atalarymyzdyń jylqynyń jal-quıryǵy men túıeniń shýdasynan qulash-qulash arqan esip, qajetine jaratqany sanamyzdan óshe qoıǵan joq.
Erterekte jún sabaý bozbalalar men boıjetkenderdiń bas qosyp, birlesip atqaratyn jumysy bolǵan. Sondyqtan jún sabaýdy qazaqy ǵurypta oıyn-saýyq pen toı-dýmannyń ortasy dep te ataıtyny belgili. Sabaýmen júndi qopsyta sabaǵanda, shań-tozańnan arylyp, uıysqan jeri jazylyp, jelkildep shyǵa keledi. Jún sabalyp bolǵan soń «týlaq shashý» degen yrym boıynsha jastar jınalyp et jep, saýyq keshin ótkizgen. Jún sabaýda sabaý men týlaqtyń mańyzy zor ekenin aıta ketýimiz kerek. Baıaǵyda er azamattar sabaý jasaý úshin butaqsyz tal, qara moıyl men maıysqaq terekten, jyńǵyldan sabaýǵa laıyq shybyqtaryn maýsym-shilde aılarynda qıyp alyp, qabyǵyn arshyp, keptirip qoıatyn bolǵan. Sabaýdyń uzyndyǵy 1, 2 metrden aspaýy tıis. Jún sabaýdyń aldynda týlaqqa shamaly sút búrkip, jibitip alǵan jón. Áıtpese, keýip turǵan týlaq sabaýǵa shydamaı synyp ketýi múmkin. Kıizdi osy sabalǵan daıyn júnnen basady.
ShIGE SALYP PISIRÝ
Endi kıiz basý úshin uzyndyǵy 5-6 qulash bolatyn shı qajet. Qazaq saharasynda shı óspeıtin jer kemde-kem. Shı toqý óneri de bizdiń halqymyzǵa ejelden tanys. Shıdi júnmen orap, ony órnektep toqyp, keregeniń syrtyna tutýǵa, úı ishindegi aıaq-tabaq, kıiz úıdiń esigine ustaýǵa, qurt jaıyp keptirýge, kıiz basý jumystaryna, kıizdi ylǵaldan saqtaý úshin jerge tóseýge, tary súzý úshin shypta jasaýǵa paıdalanǵan. Mine, osyndaı shıge sabalǵan júndi sebelep tóseıdi. Ony júndi shıge salý dep ataıdy. Shabaqtalǵan shıge salynǵan júnniń birkelki ekenin baıqaý úshin alaqanmen basyp kórgen abzal. Juqa jerine jún qosady, qalyń jeri bolsa juqartady. Sodan baryp aldyn ala qazanda qaınap turǵan ystyq sýdy júnniń ústine sebeleıdi. Sý sebelegen kezde bileginiń kúshi bar, qaıratty eki áıel jún salynǵan shıdi domalatyp orap otyrýy tıis. Jún tegis salynǵan shı túgel oralǵan soń, ony syrtynan úsh jerden jippen shandyp baılap, shıdiń eki basyna synyp qalmaý úshin dorba kıgizedi.
Budan keıin úı ıesi shıdiń ústine aq tamyzyp, kıiz basýǵa qatysatyn adamdardyń barlyǵyna aqtan aýyz tıgizetin yrym bolǵan. Bul da ata-baba dástúrine syıynýdy bildiretin ǵuryp.
Býýly shıdiń ortasynan eki arqandy ótkizip toqtaýsyz bir bıe saýym ýaqyt boıy teýip, ıin qandyrý kerek. Osylaısha shıdiń ishindegi jún kıizge aınalǵansha toqtaýsyz domalatqan. Budan soń domalanǵan kıizdi áıelder úsh ret bilektep, odan keıin úsh ret alaqandaıdy. Sosyn kıizdi uzynynan eki búktep, eki shetin qosyp, shýda jippen kókteıdi de, bir saǵatqa jýyq qarpıdy. Ádette kıizdi qarpýǵa jas jigitter de qatysqany belgili.
Daıyn kıizden týyrlyq, úzik, túndik, tekemet, syrmaq jasaýǵa bolady. Basylatyn júnniń mólsherin, jaramdylyǵyn aıyra alatyn, shabaqtaý men tartýǵa sheber adamdy aýyl úıdiń adamdary «kıizshi» dep erekshe qadir tutqan. Búginde kıiz fabrıkalarda arnaýly stanokpen basylýda.
ShEBERDIŃ QOIýY –
TEKEMETTIŃ OIýY
Kıizden jasalǵan buıymdardyń arasynda óziniń qanyq, ashyq tústi oıýymen tekemetter birden kózge túsetinin aıta ketýimiz kerek. Murajaılar men aýyl úıdegi kózdiń jaýyn alatyn tekemetterden qazaq halqynyń kıiz ben tekemet basýdan mol is-tájirıbe jınaqtaǵanyn baıqaýǵa bolady. Jalpy alǵanda kıiz basý barlyq jerde bir tásilmen oryndalatyny anyq. Kıiz daıyn bolǵannan keıin, onyń betine túrli boıalǵan júndermen qoshqar múıiz oıýlardyń neshe túri órnekteledi. Kıiz basý tásili bir bolǵanymen tekemet betine oıý salý ár jerde ártúrli bolǵan. Tekemetke oıý qoıǵanda sary tús pen qońyrqaı tústiń úndestik tabýyna erekshe mán beriledi. Jıekke túsken ıirler ortadaǵy negizgi oıý-órnekpen astasyp, úılesim tabýy tıis. Oıý salynǵannan keıin kıizdi qaıtadan shıge orap, kıiz ben onyń betine salynǵan oıý-órnekter bir-birine qabysqansha, taǵy da pisirip alamyz. Osylaısha kıizimizdi oıý-órnekti tekemetke aınaldyrýǵa bolady. Tekemet daıyn bolǵannan keıin ony kún kózine jaıyp, jaqsylap keptirip alǵan jón. Osylaısha tekemetti bir kún ishinde basyp shyǵarýǵa bolady. Tekemet basý barysynda aýyl áıelderiniń basy qosylyp, áńgime-dúken qurady, sóz almasyp, qazan kóteredi, kóńil shalqyp, sońy toı-dýmanǵa aınalady. Kóne zamannan kele jatqan ár ulttyń óz ǵurpyna mán-maǵyna berip, ómirdiń ár kúnine sán bere bilgen zańdylyǵy osy jerde aıqyn kórinis beredi.
SYRMAQ SYRÝ
Kıizden tekemetten basqa syrmaq jasaýǵa bolatynyn joǵaryda aıttyq. Qazaqy tirshilikte syrmaqtar – sándik qurylymy birqalypty rettilikpen salynǵan, oıýlarynyń jikteri anyq jıektelýimen erekshelenedi. Syrmaq jasaýda aq pen qara kıizdi oıyp, qııýlastyryp jasaýmen qatar birtutas kıiz betine pombarqyt, barqyt, maqpal, maýyty, sáten sııaqty matalardan nemese ıirilgen ár tústi jipterden de órnek salyp, syrý sııaqty tásilderdi keńinen paıdalanǵan. Syrmaqqa oıý salý jergilikti jerdiń erekshelikterine baılanysty úsh túrge bólinedi – syrmaq betine ortalyq bólikti qorshaı jıek oıýyn túsirý jáne jalpy birtutas iri oıý qurylymyn ornalastyrý nemese eki-úsh deńgeıge bólingen oıý joldaryn túsirý. Syrmaq oıýlarynyń negizin kóne zamannan baılyqty, barlyqty bildiretin múıiz tekti oıýlardyń barlyq túrleri keńinen qoldanǵan. Oıýlardy ornalastyrý reti árqashan burynnan kele jatqan oı-sanadaǵy nanym-senimge baılanysty. Ortalyq bólikti jıek oıýlarymen qorshaýda – otbasyn, ózi ómir súrgen ortany syrtqy jaman kúshterden, kúıreýden saqtaý, ony qorshaý maǵynalary saqtalǵan.
Syrmaq syrýdyń, ıaǵnı syryp tigýdiń negizgi úsh tásili keńinen taraǵan. Olar – qaıyp syrý, tepship syrý, qabyp syrý. Bulardy negizinen jip salyp syrý jáne jip salmaı syrý dep eki túrge toptastyrady. Qazirgideı tigin mashınalary joq kezde qazaq áıelderi barlyq kıim-keshek, kórpe-jastyq, tuskıiz, dastarqan syndy turmystyq buıymdardy qolmen tikken.
Osylaısha ata-babalarymyz kıizdiń sándik qasıetin utymdy paıdalanyp, kúndelikti ómirde turmysqa qajetti, kóship-qonýǵa yńǵaıly aıaqqaptar, keseqaptar, tósekqaptar sııaqty buıymdar da jasaǵanyn aıta ketýimiz kerek.
Názıpa OMARHANQYZY,
qolóner sheberi. «Dala men qala».