وڭتۇستىكتىڭ تۋماسى بولعاننان كەيىن كىلەم توقۋ، كيىز باسۋ بىزگە تاڭسىق ءىس ەمەس. ەرلەر جاعى قويدىڭ ءجۇنىن قىرقىپ بەرگەننەن كەيىن ونى جۋىپ-تازالاۋ، ءتۇتۋ، ساباۋ، ەگەر كىلەمگە ارنالعان ءجۇن بولسا ونى ءيىرۋ، بوياۋ، كيىز باسۋ، كىلەم نەمەسە الاشا توقۋ ايەلدەردىڭ شارۋاسى. وعان سول ءۇيدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى، اپالارى، ءتىپتى اجەلەرىنە دەيىن اتسالىسادى. «سەنىكى، مەنىكى» دەگەن جوق، ءبىر كىسىدەي سول ءجۇندى ۇقساتىپ، ءاپ-ادەمى بۇيىم ەتىپ شىعارادى.
قازاق بولعان سوڭ قوي وسىرمەي وتىرا المايدى. ارنايى قۇدا كۇتۋ، سىيلى مەيمانداردى ريزا ەتىپ قوي سويىپ، باس تارتىپ شىعارىپ سالۋ بىلاي تۇرسىن، اماندىق-ساۋلىق سۇراپ ات باسىن بۇرعان اعايىن مەن كوپتەن كورمەگەن تۋىس-جەكجاتتى دا ۇيدەن مال سويىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتپەي قازاق ۇيىنەن اتتاندىرمايدى. بۇل بۇگىنگى كۇنگە دە ءتان، بۇرىننان قالىپتاسقان جازىلماعان قازاقى قاعيدا. قانشا نارىقتىڭ قىسپاعىنا تۇسسە دە قازاق قوي باسىن كەمىتكەن جوق. اكادەميك راحىمجان ەلەشوۆتىڭ ايتۋىنشا، تاپ وسى كۇندە دە جايلاۋىمىزدا 17,5 ميلليون قوي مەن ەشكى جايىلىپ ءجۇر. «ەسى كەتكەن ەشكى باعادى» دەگەندى ايتقان قازاق ءبىر جەردە بايىز تاۋىپ تۇرا المايتىن ەشكىنى وسىرۋگە اسا قۇلىقسىز. ەسەسىنە مىنەز-قۇلقى وزىنە ساي كەلەتىن قوي باسىن كوبەيتۋگە كەلگەندە ەشكىمنەن اقىل سۇرامايدى. سول سەبەپتى جوعارىدا كەلتىرىلگەن ساننىڭ باسىم بولىگى قويعا قاتىستى ەكەندىگىنە ەشكىم داۋلاسا المايدى. ءبىزدى قىنجىلتاتىنى — سونشاما قوي ءوسىرىپ وتىرىپ ونىڭ ءجۇنى مەن تەرىسىن ۇقساتا الماۋىمىز. ايتپەسە ناعىز تابيعي ءونىم بولىپ سانالاتىن ءجۇن مەن تەرىدەن جاسالعان بۇيىمداردىڭ باعاسى اسپانداپ تۇرعانىن كۇندەلىكتى بىلمەي وتىرعان جوقپىز. وسى كۇنى قولى جەتكەن كيەتىن، نارىعىمىزدى جاۋلاپ العان تۇرىك توندارى تەرىدەن جاسالعان ەمەس پە؟ ال ءبىز ءجۇن مەن تەرىنى ۇقساتا الماي، توبە-توبە ەتىپ ءۇيىپ ورتەپ جىبەرەتىنىمىز وكىنىشتى-اق. ەڭ قۇرىعاندا ءجۇن مەن تەرىنى قابىلدايتىن پۋنكتتەردى كوبەيتىپ، ورايى كەلسە ەكسپورتقا شىعارساق تا قايدا جاتىر.
قازىر بايقاپ قاراساڭىزدار، شاڭ جينايدى، قاعىپ-سىلكۋگە، تازالاۋعا قيىن دەگەن سىلتاۋمەن كوپ ءۇي كيىز بەن قولدان توقىلعان كىلەمدى پايدالانبايتىن بولعان. ونىڭ ورنىنا سينتەتيكاسى كوپ زاۋىت-فابريكانىڭ زاماناۋي بۇيىمدارى كوبەيگەن. ارينە، ءبىر قاراعاندا ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋىمەن كوز تارتاتىن بۇل بۇيىمداردىڭ دەنساۋلىققا قانشالىقتى پايدا-زيانى بار ەكەنىن ەسكەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ءبىزدىڭ قازاق وزگەلەر سياقتى ۇستەلدە شوقيىپ وتىرعانعا ۇيرەنبەگەن، كوبى (اسىرەسە اۋىلدىق جەردەگىلەر) جەرگە، توسەنىشتىڭ ۇستىنە ءبىر-ەكى قابات كورپەشە توسەپ وتىرادى. ءتىپتى جانتايىپ جاتىپ، ساماۋرىن-ساماۋرىن شاي ىشەتىنى تاعى بار. مۇندايدا تابيعي جۇننەن جاسالعان كيىز بەن كىلەم ءاربىر قازاقتىڭ ۇيىندە بولسا ارتىقتىق ەتپەيتىنىن ءىشىمىز سەزەدى.
وسىدان 15-16 جىل بۇرىن اۋىل-اۋىلدى ارالاپ كىلەم جينايتىندار قاپتاپ كەتكەن. ناعىز نارىقتىڭ قىسپاعىنا ءتۇسىپ، نە ىستەرىن بىلمەي وتىرعان اۋىلداعى اعايىن ارزىماعان اقشاعا قولىنداعى قىمبات قازىناسى — كىلەمىن ۇستاتىپ جىبەردى. ونىڭ ءبىرازى ەل مۇراجايلارىندا ساقتاۋلى. بىراق باسىم بولىگى شەتەل اسقانى دا ءمالىم. مۇراجايلاردا ساقتالعان تۇكتى كىلەمدەرگە قاراپ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە، اسىرەسە ءحىح-حح عاسىرلارلا كىلەم توقۋ ونەرى قاتتى دامىعاندىعى اڭعارىلادى. ايتسە دە، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا قاراعاندا كىلەم توقۋ ونەرىنىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقانى انىق. التاي جەرىندەگى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان توقىما بۇيىمدارى بۇعان دالەل. قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى الكەي مارعۇلان دا قازاق تۇكتى كىلەمىنىڭ ءوزى بىرنەشە تۇرگە بولىنگەنىن ايتادى. اسىرەسە ورتا عاسىرلاردان بەرى اقسۇيەكتەردىڭ ەنشىسى بولىپ كەلگەن وردا كىلەم، قالى كىلەم، ماساتى كىلەم، جىبەك كىلەمدەر كوزدىڭ جاۋىن الاتىنداي ءبىر-بىرىنەن وتكەن ادەمى. وسى كۇنى مۇراجايلاردا ساقتاۋلى تۇكتى كىلەمدەردىڭ كوبى وڭتۇستىك قازاقستان شەبەرلەرىنە تيەسىلى. بۇل وڭىردە وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى كيىز باسۋ مەن كىلەم توقۋ ونەرى جاپپاي بەلەڭ العان. جازداي جۋىپ، تازالاپ، ءتۇتىپ دايىنداعان ءجۇندى اپالارىمىز قىستاي ءيىرىپ شىعاتىن. كۇنى بويى ءۇي تىرلىگىنەن ءبىر بوسامايتىن اپا-اجەلەرىمىزدىڭ كەش بولسا ۇرشىعىن الىپ پەشتىڭ تۇبىنە جايعاساتىنى ءالى ەسىمدە. سودان جاز شىعا الگى دايىن بولعان جىپتەردى بوياپ، اۋىلداعىلار كەزەك-كەزەك كىلەم قۇراتىن. العاشقى كۇنى اۋىلداعى بىلگىر ءۇش-ءتورت ايەل ەرلەر جاساپ بەرگەن بويى 5-6 مەتر، ەنى 2,5 مەتر شاماسىنداعى قالىپقا كىلەم قۇراتىن. سوسىن ونى ءۇش-ءتورت قىز 20-30 كۇن بويى بەل جازباي توقيتىن. مىنە، وسى مىسالدان-اق ءبىر كىلەمنىڭ وزىنە قانشاما ماڭداي تەر توگىلەتىنىن بايقاۋعا بولادى. كىلەم قۇرىلعان ۇيدە قوي سويىلادى، ارتى كادىمگىدەي تويعا ۇلاسىپ جاتاتىن. تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت — وزگە اعايىن-تۋىس بويجەتكەن قىزدارىن كىلەم قۇرعان ۇيگە مىندەتتى تۇردە ەكى-ءۇش كۇنگە اسارعا جىبەرەتىن جانە كىلەمشى قىزدارعا كورشى-قولاڭ، اعايىن-جەكجات ارا-اراسىندا ارنايى اس ازىرلەپ الىپ كەلەتىن. ەگەر مۇنداي جايتتار ءسال سايابىرسىپ قالسا كىلەمشى قىزدار ۇيگە كەلگەن ءازىلى جاراسقان جانداردىڭ بىرىنە ارنايى كىلەمگە ارنالعان ءتۇرلى-ءتۇستى جىپتەردەن شاشاق جاساپ، سونى ۇستاتىپ جىبەرەدى. بۇل دەگەنىڭىز كەلەسى «كەزەك سىزدىكى» دەگەندى بىلدىرەدى. شاشاق بايلانعان جان كوپ ۇزاماي قىزدارعا ءتاتتى تاعامىن الىپ كەلۋگە مىندەتتى. بۇل «مىندەتتەن» قۇتىلماسا ول كىلەمشى قىزداردىڭ ماڭايىنا دا جولاي الماي قالادى. اسىرەسە دومبىرا-گيتارا تارتاتىن بوزبالالاردىڭ كەش بولسا كىلەم قۇرعان ءۇيدى جاعالايتىنى دا قىزىق. قازىر وسى ءۇردىستىڭ ءبارى ۇمىت قالىپ بارا جاتقانى وكىنىشتى.
قازىرگى كىلەمنىڭ كوبى شەتەلدىك. الماتىداعى جالعىز كىلەم فابريكاسى دا جۇمىسىن توقتاتقان. ول كەزىندە رەسپۋبليكاداعى سيۋجەتتى ويۋ-ورنەكتى كەڭىنەن پايدالانىپ كىلەم توقىعان ءىرى ءوندىرىس وشاعى ەدى. قانشاما مەكەمەلەر مەن مۇراجايلارعا ارنايى كىلەم توقىعان الماتى كىلەم فابريكاسى ءونىمىنىڭ ساپاسى اسا جوعارى بولدى. قولى جەتكەن ءۇيىنىڭ تورىنە وسى كىلەمدى توسەۋگە ۇمتىلاتىن. نارىقتىڭ قىسپاعى بۇل فابريكانى دا اينالىپ وتپەدى.
دەگەنمەن اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە بولمايدى. سوڭعى جىلدارى قازاقى كىلەمدى قايتا قولعا الىپ جاتقاندار بارشىلىق. ولار ءۇزىلىپ بارىپ قايتا جالعاسىن تاپقان كىلەم توقۋ ونەرىن ودان ءارى دامىتۋعا اسا قۇلشىنىستى. ماسەلەن، اقش-تىڭ ەلشىلىگى مادەني مۇرانى ساقتاۋ قورىنان 47 مىڭ دوللار گرانت ءبولىپ، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىندا كىلەم توقۋ ءداستۇرىن جاڭعىرتۋعا ۇلەس قوسىپ وتىر. بۇل ماقساتتا ارنايى سەمينار-ترەنينگتەر وتكىزىلىپ، كىلەم توقۋعا بەيىمى بار جاندار تارتىلىپ وتىر.
جامبىل وبلىسى جۋالى اۋدانىنداعى جەكە كاسىپكەر نۇرعالي راحمانقۇلوۆ تا سوڭعى جىلدارى اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان كىلەم توقۋ ونەرىن ءارى قاراي دامىتسام دەپ بايىز تاپپاي جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرى. الماتى اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ول توقىراۋ جىلدارى ماماندىعى بويىنشا جۇمىسسىز قالادى. ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ كەلىنشەگى ەكەۋى كىلەم توقۋ تسەحىن اشۋعا بەل بايلايدى. وعان ءبىر جاعى كەلىنشەگى ءازيمانىڭ كەزىندە الماتى كىلەم فابريكاسىندا 20 جىلدان استام ۋاقىت جۇمىس ىستەگەنى دە سەبەپ بولدى. قيىن دا كۇردەلى ىسكە قالاي تاۋەكەل ەتكەنىن ءبىلۋ ماقساتىندا ءبىز نۇرعالي اعانى اڭگىمەگە تارتتىق. ول:
- ءبىز ۇلتتىق ناقىشپەن قازاقتىڭ ويۋ-ورنەگىن جانە ادام بەينەسىن كىلەمگە قولمەن توقۋمەن جانە مەحانيكالىق ستانوكپەن شىعارۋمەن اينالىسامىز. قولمەن كىلەم-پورترەت توقيتىن قازاقستاندا تەك ءبىز عانا. باۋىرجان مومىشۇلى، ماحامبەت، قانىش ساتباەۆ، ءاليا مولداعۇلوۆا، ءشامشى قالداياقوۆ سياقتى تۇلعالاردىڭ پورترەتىن بىرنەشە مارتە توقىدىق. 2007 جىلى ءجۇرسىن ەرماننىڭ تاپسىرىسى بويىنشا ءمادي باپيۇلىن ەسكە الۋ تويىنا قارقارالىعا ونىڭ 20 دانا پورترەتىن توقىپ بەردىك. ارينە، بۇل ينەمەن قۇدىق قازعانداي كۇردەلى ونەر، بىراق ءبىز كىلەم-پورترەتتى ساپالى جانە 100 پايىز ۇقساستىرىپ توقۋعا كوڭىل بولەمىز. وسى ەڭبەگىمىزدىڭ ارقاسىندا ونىمدەرىمىز وتە جوعارى سۇرانىسقا يە دەپ ايتا الامىز. دەگەنمەن سوڭعى جىلدارداعى داعدارىس ءبىزدى دە اينالىپ وتكەن جوق. ەلدە اقشا جوق، تاپسىرىس بەرۋشىلەر ازايىپ كەتتى.
نۇرعالي اعانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، شيكىزاتتى بۇرىن الماتى كىلەم فابريكاسىنان الىپ كەلگەن. فابريكا جۇمىسىن توقتاتقان سوڭعى جىلدارى شيكىزات ماسەلەسى قيىن بولىپ تۇر. كەيىنگى كەزدە شيكىزاتتى كوبىنە قىرعىزستاننان الىپ وتىر. ەگەر نەسيە الاتىنداي مۇمكىندىك بولسا، ءجىپتى دايىندايتىن، يىرەتىن، بويايتىن ارنايى ستانوك ساتىپ الار ەدى. اۋىلدىق جەردە تۇراتىن بولعان سوڭ نەسيە الۋ ماسەلەسى قيىنداۋ بولىپ تۇر. ايتپەسە بۇل جۇمىستى ودان ءارى دامىتۋعا قازىر ىقىلاس تا، تاجىريبە دە بار. ونىڭ ۇستىنە اۋىلدا جۇمىسسىز وتىرعان قىز-كەلىنشەكتەر كوپ. ىنتاسى بار قىز-كەلىنشەكتەردى ءازيما جەڭگەي از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇيرەتىپ، ناعىز شەبەر ەتىپ شىعارۋعا دايىن. قازىر بار بولعانى 6-7 ادام جۇمىس جاساپ جاتىر. ولار دا ۋاقىتىلى جالاقى الىپ جۇمىس جاساعانىنا ءدان ريزا.
كىلەم توقيتىن ارنايى بولمە، تەمىردەن جاسالعان ستانوكتار بار. نۇرعالي اعانىڭ ءوزى نەگىزىنەن شيكىزات دايىنداۋ، تاپسىرىس قابىلداۋمەن اينالىسادى. ءبىر جاقسىسى قازىر ەلەكتروندى پوچتا ارقىلى تاپسىرىس قابىلداۋعا مۇمكىندىك مول. اتىراۋ، اقتوبە، الماتى، استانا، قاراعاندى، سەمەي، تاراز قالالارىنان تاپسىرىستار قابىلدانادى. قازىر ەلىمىزدىڭ ءار قالاسىندا وزدەرىنىڭ اگەنتتەرى جۇمىس جاسايدى. جۇمىس بىرتىندەپ دامىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارى قولونەر بۇيىمدارىنىڭ قادىر-قاسيەتىن تۇسىنەتىندەر كوبەيۋدە.
كىلەم — ۇلى جىبەك جولى بويىمەن تاسىمالدانعان ماڭىزدى تاۋارلاردىڭ ءبىرى بولعان. ءتىپتى تاريحتا اقسۇيەكتەر ءبىر ەل مەن ەكىنشى ەلدىڭ تاتۋلىعىن ويلاپ كىلەمدى تارتۋ-تارالعى رەتىندە سىيعا تارتۋ ءۇردىسى بار. قالاي بولعاندا دا بۇل باستاۋىن شىعىستان العان قاسيەتتى ونەر. پارسى، تۇركيا، قاپ تاۋى، تۇرىكمەنستان، ءۇندىستان، پاكستان، قىتايدا بۇل ونەر اسا دامىعان. كىلەم ورنەگىندە ءار ۇلتتىڭ ءوز تاريحى، ءداستۇرى، وي-قيالى ايقىن ايشىقتالعان. ءار ۇلت بۇل ونەردى وزىنە ءتان ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى، بىراق ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى زاماندا دا بۇل ونەردىڭ كەڭىنەن قولدانىلعانى تاريحي زەرتتەۋلەردەن بەلگىلى. سوندىقتان تامىرى تەرەڭدە جاتقان وسىناۋ قاسيەتتى ونەردىڭ بۇدان بىلايعى دامۋىنا دەن قويعانىمىز ءجون.
