Ońtústiktiń týmasy bolǵannan keıin kilem toqý, kıiz basý bizge tańsyq is emes. Erler jaǵy qoıdyń júnin qyrqyp bergennen keıin ony jýyp-tazalaý, tútý, sabaý, eger kilemge arnalǵan jún bolsa ony ıirý, boıaý, kıiz basý, kilem nemese alasha toqý áıelderdiń sharýasy. Oǵan sol úıdiń qyz-kelinshekteri, apalary, tipti ájelerine deıin atsalysady. «Seniki, meniki» degen joq, bir kisideı sol júndi uqsatyp, áp-ádemi buıym etip shyǵarady.
Qazaq bolǵan soń qoı ósirmeı otyra almaıdy. Arnaıy quda kútý, syıly meımandardy rıza etip qoı soıyp, bas tartyp shyǵaryp salý bylaı tursyn, amandyq-saýlyq surap at basyn burǵan aǵaıyn men kópten kórmegen týys-jekjatty da úıden mal soıyp, syı-qurmet kórsetpeı qazaq úıinen attandyrmaıdy. Bul búgingi kúnge de tán, burynnan qalyptasqan jazylmaǵan qazaqy qaǵıda. Qansha naryqtyń qyspaǵyna tússe de qazaq qoı basyn kemitken joq. Akademık Rahymjan Eleshovtyń aıtýynsha, tap osy kúnde de jaılaýymyzda 17,5 mıllıon qoı men eshki jaıylyp júr. «Esi ketken eshki baǵady» degendi aıtqan qazaq bir jerde baıyz taýyp tura almaıtyn eshkini ósirýge asa qulyqsyz. Esesine minez-qulqy ózine saı keletin qoı basyn kóbeıtýge kelgende eshkimnen aqyl suramaıdy. Sol sebepti joǵaryda keltirilgen sannyń basym bóligi qoıǵa qatysty ekendigine eshkim daýlasa almaıdy. Bizdi qynjyltatyny — sonshama qoı ósirip otyryp onyń júni men terisin uqsata almaýymyz. Áıtpese naǵyz tabıǵı ónim bolyp sanalatyn jún men teriden jasalǵan buıymdardyń baǵasy aspandap turǵanyn kúndelikti bilmeı otyrǵan joqpyz. Osy kúni qoly jetken kıetin, naryǵymyzdy jaýlap alǵan túrik tondary teriden jasalǵan emes pe? Al biz jún men terini uqsata almaı, tóbe-tóbe etip úıip órtep jiberetinimiz ókinishti-aq. Eń quryǵanda jún men terini qabyldaıtyn pýnktterdi kóbeıtip, oraıy kelse eksportqa shyǵarsaq ta qaıda jatyr.
Qazir baıqap qarasańyzdar, shań jınaıdy, qaǵyp-silkýge, tazalaýǵa qıyn degen syltaýmen kóp úı kıiz ben qoldan toqylǵan kilemdi paıdalanbaıtyn bolǵan. Onyń ornyna sıntetıkasy kóp zaýyt-fabrıkanyń zamanaýı buıymdary kóbeıgen. Árıne, bir qaraǵanda túrli-tústi boıaýymen kóz tartatyn bul buıymdardyń densaýlyqqa qanshalyqty paıda-zııany bar ekenin eskerip jatqan eshkim joq. Bizdiń qazaq ózgeler sııaqty ústelde shoqıyp otyrǵanǵa úırenbegen, kóbi (ásirese aýyldyq jerdegiler) jerge, tósenishtiń ústine bir-eki qabat kórpeshe tósep otyrady. Tipti jantaıyp jatyp, samaýryn-samaýryn shaı ishetini taǵy bar. Mundaıda tabıǵı júnnen jasalǵan kıiz ben kilem árbir qazaqtyń úıinde bolsa artyqtyq etpeıtinin ishimiz sezedi.
Osydan 15-16 jyl buryn aýyl-aýyldy aralap kilem jınaıtyndar qaptap ketken. Naǵyz naryqtyń qyspaǵyna túsip, ne isterin bilmeı otyrǵan aýyldaǵy aǵaıyn arzymaǵan aqshaǵa qolyndaǵy qymbat qazynasy — kilemin ustatyp jiberdi. Onyń birazy el murajaılarynda saqtaýly. Biraq basym bóligi shetel asqany da málim. Murajaılarda saqtalǵan túkti kilemderge qarap bizdiń elimizde, ásirese HIH-HH ǵasyrlarla kilem toqý óneri qatty damyǵandyǵy ańǵarylady. Áıtse de, arheologııalyq qazba jumystaryna qaraǵanda kilem toqý óneriniń tarıhy tereńde jatqany anyq. Altaı jerindegi arheologııalyq qazba jumystary kezinde tabylǵan toqyma buıymdary buǵan dálel. Qazaqtyń ǵulama ǵalymy Álkeı Marǵulan da qazaq túkti kileminiń ózi birneshe túrge bólingenin aıtady. Ásirese orta ǵasyrlardan beri aqsúıekterdiń enshisi bolyp kelgen orda kilem, qaly kilem, masaty kilem, jibek kilemder kózdiń jaýyn alatyndaı bir-birinen ótken ádemi. Osy kúni murajaılarda saqtaýly túkti kilemderdiń kóbi Ońtústik Qazaqstan sheberlerine tıesili. Bul óńirde ótken ǵasyrdyń 60-jyldary kıiz basý men kilem toqý óneri jappaı beleń alǵan. Jazdaı jýyp, tazalap, tútip daıyndaǵan júndi apalarymyz qystaı ıirip shyǵatyn. Kúni boıy úı tirliginen bir bosamaıtyn apa-ájelerimizdiń kesh bolsa urshyǵyn alyp peshtiń túbine jaıǵasatyny áli esimde. Sodan jaz shyǵa álgi daıyn bolǵan jipterdi boıap, aýyldaǵylar kezek-kezek kilem quratyn. Alǵashqy kúni aýyldaǵy bilgir úsh-tórt áıel erler jasap bergen boıy 5-6 metr, eni 2,5 metr shamasyndaǵy qalypqa kilem quratyn. Sosyn ony úsh-tórt qyz 20-30 kún boıy bel jazbaı toqıtyn. Mine, osy mysaldan-aq bir kilemniń ózine qanshama mańdaı ter tógiletinin baıqaýǵa bolady. Kilem qurylǵan úıde qoı soıylady, arty kádimgideı toıǵa ulasyp jatatyn. Taǵy bir aıta keter jaıt — ózge aǵaıyn-týys boıjetken qyzdaryn kilem qurǵan úıge mindetti túrde eki-úsh kúnge asarǵa jiberetin jáne kilemshi qyzdarǵa kórshi-qolań, aǵaıyn-jekjat ara-arasynda arnaıy as ázirlep alyp keletin. Eger mundaı jaıttar sál saıabyrsyp qalsa kilemshi qyzdar úıge kelgen ázili jarasqan jandardyń birine arnaıy kilemge arnalǵan túrli-tústi jipterden shashaq jasap, sony ustatyp jiberedi. Bul degenińiz kelesi «kezek sizdiki» degendi bildiredi. Shashaq baılanǵan jan kóp uzamaı qyzdarǵa tátti taǵamyn alyp kelýge mindetti. Bul «mindetten» qutylmasa ol kilemshi qyzdardyń mańaıyna da jolaı almaı qalady. Ásirese dombyra-gıtara tartatyn bozbalalardyń kesh bolsa kilem qurǵan úıdi jaǵalaıtyny da qyzyq. Qazir osy úrdistiń bári umyt qalyp bara jatqany ókinishti.
Qazirgi kilemniń kóbi sheteldik. Almatydaǵy jalǵyz kilem fabrıkasy da jumysyn toqtatqan. Ol kezinde respýblıkadaǵy sıýjetti oıý-órnekti keńinen paıdalanyp kilem toqyǵan iri óndiris oshaǵy edi. Qanshama mekemeler men murajaılarǵa arnaıy kilem toqyǵan Almaty kilem fabrıkasy óniminiń sapasy asa joǵary boldy. Qoly jetken úıiniń tórine osy kilemdi tóseýge umtylatyn. Naryqtyń qyspaǵy bul fabrıkany da aınalyp ótpedi.
Degenmen aýyzdy qý shóppen súrte berýge bolmaıdy. Sońǵy jyldary qazaqy kilemdi qaıta qolǵa alyp jatqandar barshylyq. Olar úzilip baryp qaıta jalǵasyn tapqan kilem toqý ónerin odan ári damytýǵa asa qulshynysty. Máselen, AQSh-tyń elshiligi Mádenı murany saqtaý qorynan 47 myń dollar grant bólip, elimizdiń ońtústik aımaqtarynda kilem toqý dástúrin jańǵyrtýǵa úles qosyp otyr. Bul maqsatta arnaıy semınar-trenıngter ótkizilip, kilem toqýǵa beıimi bar jandar tartylyp otyr.
Jambyl oblysy Jýaly aýdanyndaǵy jeke kásipker Nurǵalı Rahmanqulov ta sońǵy jyldary ata-babamyzdan kele jatqan kilem toqý ónerin ári qaraı damytsam dep baıyz tappaı júrgen jandardyń biri. Almaty Aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtynyń ekonomıka fakýltetin bitirgen ol toqyraý jyldary mamandyǵy boıynsha jumyssyz qalady. Ári oılanyp, beri oılanyp kelinshegi ekeýi kilem toqý ehyn ashýǵa bel baılaıdy. Oǵan bir jaǵy kelinshegi Ázımanyń kezinde Almaty kilem fabrıkasynda 20 jyldan astam ýaqyt jumys istegeni de sebep boldy. Qıyn da kúrdeli iske qalaı táýekel etkenin bilý maqsatynda biz Nurǵalı aǵany áńgimege tarttyq. Ol:
- Biz ulttyq naqyshpen qazaqtyń oıý-órnegin jáne adam beınesin kilemge qolmen toqýmen jáne mehanıkalyq stanokpen shyǵarýmen aınalysamyz. Qolmen kilem-portret toqıtyn Qazaqstanda tek biz ǵana. Baýyrjan Momyshuly, Mahambet, Qanysh Sátbaev, Álııa Moldaǵulova, Shámshi Qaldaıaqov sııaqty tulǵalardyń portretin birneshe márte toqydyq. 2007 jyly Júrsin Ermannyń tapsyrysy boıynsha Mádı Bapıulyn eske alý toıyna Qarqaralyǵa onyń 20 dana portretin toqyp berdik. Árıne, bul ınemen qudyq qazǵandaı kúrdeli óner, biraq biz kilem-portretti sapaly jáne 100 paıyz uqsastyryp toqýǵa kóńil bólemiz. Osy eńbegimizdiń arqasynda ónimderimiz óte joǵary suranysqa ıe dep aıta alamyz. Degenmen sońǵy jyldardaǵy daǵdarys bizdi de aınalyp ótken joq. Elde aqsha joq, tapsyrys berýshiler azaıyp ketti.
Nurǵalı aǵanyń aıtýyna qaraǵanda, shıkizatty buryn Almaty kilem fabrıkasynan alyp kelgen. Fabrıka jumysyn toqtatqan sońǵy jyldary shıkizat máselesi qıyn bolyp tur. Keıingi kezde shıkizatty kóbine Qyrǵyzstannan alyp otyr. Eger nesıe alatyndaı múmkindik bolsa, jipti daıyndaıtyn, ıiretin, boıaıtyn arnaıy stanok satyp alar edi. Aýyldyq jerde turatyn bolǵan soń nesıe alý máselesi qıyndaý bolyp tur. Áıtpese bul jumysty odan ári damytýǵa qazir yqylas ta, tájirıbe de bar. Onyń ústine aýylda jumyssyz otyrǵan qyz-kelinshekter kóp. Yntasy bar qyz-kelinshekterdi Ázıma jeńgeı az ýaqyttyń ishinde úıretip, naǵyz sheber etip shyǵarýǵa daıyn. Qazir bar bolǵany 6-7 adam jumys jasap jatyr. Olar da ýaqytyly jalaqy alyp jumys jasaǵanyna dán rıza.
Kilem toqıtyn arnaıy bólme, temirden jasalǵan stanoktar bar. Nurǵalı aǵanyń ózi negizinen shıkizat daıyndaý, tapsyrys qabyldaýmen aınalysady. Bir jaqsysy qazir elektrondy pochta arqyly tapsyrys qabyldaýǵa múmkindik mol. Atyraý, Aqtóbe, Almaty, Astana, Qaraǵandy, Semeı, Taraz qalalarynan tapsyrystar qabyldanady. Qazir elimizdiń ár qalasynda ózderiniń agentteri jumys jasaıdy. Jumys birtindep damyp keledi. Onyń ústine sońǵy jyldary qolóner buıymdarynyń qadir-qasıetin túsinetinder kóbeıýde.
Kilem — Uly Jibek joly boıymen tasymaldanǵan mańyzdy taýarlardyń biri bolǵan. Tipti tarıhta aqsúıekter bir el men ekinshi eldiń tatýlyǵyn oılap kilemdi tartý-taralǵy retinde syıǵa tartý úrdisi bar. Qalaı bolǵanda da bul bastaýyn shyǵystan alǵan qasıetti óner. Parsy, Túrkııa, Qap taýy, Túrikmenstan, Úndistan, Pákstan, Qytaıda bul óner asa damyǵan. Kilem órneginde ár ulttyń óz tarıhy, dástúri, oı-qııaly aıqyn aıshyqtalǵan. Ár ult bul ónerdi ózine tán etip kórsetkisi keledi, biraq bizdiń dáýirimizge deıingi zamanda da bul ónerdiń keńinen qoldanylǵany tarıhı zertteýlerden belgili. Sondyqtan tamyry tereńde jatqan osynaý qasıetti ónerdiń budan bylaıǵy damýyna den qoıǵanymyz jón.
