قازاقتىڭ تاس جۇرەكتەن جاس تامىزعان،
قارا كوزدەن قان اعىزعان قارا ءسوزىنىڭ
قارا قىلدى قاق تىلەتىن قاسيەتى – قادىرىن بىلگەننىڭ،
قيىستىرا قولدانعاننىڭ قۋاتى. قازاقتىڭ ءتىلىن بىلمەگەن
قاسيەتىن تانىمايدى. قاسيەت بولماسا – قاسىرەت سول.
تانىم – ادام ءبىلىمىنىڭ دامۋى ناتيجەسىندە وزگەرىپ وتىراتىن كۇردەلى فيلوسوفيالىق ۇعىم. ال، ءسوز – تانىمنىڭ كورىنىسى. دەمەك، ءسوز تانۋ – ادام وي-ورەسىنىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەتەتىن اسىل قاسيەت. ءتىپتى، كەڭ كولەمدە، قازىرگى لينگۆيستيكاداعى فۋنكتسيونالدىق باعىتتا قاراستىراتىن بولساق، ءسوز تانۋ – ادامتانۋعا باستار جول. مۇنى ادامزاتتىڭ ابايى ءبىر-اق اۋىز سوزبەن قورىتقان: ««سوزىنە قاراي كىسىنى ال، كىسىگە قاراپ ءسوز الما».
تۇركى حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقى اۋىزدان شىققان ءاربىر سوزگە ەرەكشە ءمان بەرەدى. ونىڭ ءمانىسى ايتىلعان ءسوزدى ادامنىڭ تانىم كوكجيەگىمەن، ورە دەڭگەيىمەن سالىستىراتىندىعىندا جاتىر. ءارى تۇركى حالىقتارى ءسوزدى ەرەكشە ماگيالىق اسەرگە يە كۇش رەتىندە دە تانيدى. بۇل تۇرعىدا ءسوز دەگەن – ەنەرگەتيكالىق سيپاتقا يە دەرەكتى ۇعىم. وسىلايشا تۇركى حالىقتارى تانىمىندا ءسوز كۋلتى قالىپتاسقان. بۇل تۋرالى اكادەميك ءا.قايدار بىلاي دەپ جازادى: «ۆ سيستەمە ۆوززرەني ي پرەدستاۆلەني تيۋرسكيح نارودوۆ وسوبوە مەستو زانيماەت كۋلت سلوۆا، كوتورىي سۆويمي كورنيامي ۋحوديت ۆ گلۋبوكۋيۋ درەۆنوست. كۋلتوۆىە ۆوززرەنيا درەۆنيح تيۋركوۆ، ۆ توم چيسلە ي پوچيتانيە سلوۆا، تەسنو پەرەپلەتاليس، چتو ناشلو سۆوە وتراجەنيە ۆ تراديتسياح ي وبرياداح وتدەلنىح نارودوۆ» [1,41 س.]
«قازاق – اسىل ءسوزدى ارداقتاپ، باعالاي بىلگەن، كەستەسى كەلىسكەن ادەمى ءسوزدى قاستەرلەپ، ونەر تۇتقان حالىق» (ەل اۋزىنان) [2,17 ب.]. سول سەبەپتى دە قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق ومىرىندە اسا ماڭىزدى ورىن الاتىن تۇلعالار – شەشەندەر.
شەشەندەر، ەڭ الدىمەن، شەشەندىك ونەردىڭ يەلەرى. ال، شەشەندىك ونەر تەك قانا قالىپتاسقان جاعداياتقا ساي قيسىندى ءسوزدىڭ كەلىسىم تاپقانى عانا ەمەس، ول – ءسوزدى تانۋ، ءسوزدىڭ قۇندىلىعىن باعامداۋ، ءسوزدى ءوز پايداسىنا شەشۋ. نەلىكتەن ايتىلعان ءسوزدىڭ ءبارى ءدىلمار سوزگە، ناقىل سوزگە نە ۇلگىلى سوزگە اينالىپ، حالىق ساناسىندا ماڭگىلىك جاتتالىپ قالمايدى؟ سەبەبى، ماسەلە – ءسوزدىڭ قۇندىلىعىندا. ال، ءسوز قۇندىلىعىن سالماقتاۋ ءسوز تانۋمەن ۇشتاسىپ جاتادى.
«ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەپ بىلگەن قازاق حالقى ءۇشىن شەشەندەر، ەڭ اۋەلى، ءسوز تاني بىلەتىن تۇلعالار. ولار بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردا ءسوزدىڭ ىشكى مازمۇنى مەن سىرتقى تۇرپاتىن تاپ باسىپ تانۋ قىزمەتىن اتقارسا، ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى الەۋمەتتىك-تاريحي، ساياسي-ەكونوميكالىق ۇدەرىستەردە پراگماتيكالىق فاكتور قىزمەتىن قوسا اتقاردى. ماسەلەن، قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ قالماق قوڭتايشىسىنا ايتقان سوزدەرى: «ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، بىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز، ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز» [3,128 ب.] - دەپ باستالادى دا، تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى باتىل شەشىممەن، تاراپتاردىڭ ءوزارا مامىلەگەرلىك كەلىسىمىمەن اياقتالادى. بايقاساق، بي-شەشەندەردىڭ نەگىزگى ماقساتى – سوزگە توقتاۋ ءارى سوزگە توقتاتا ءبىلۋ. مۇندايدا حالقىمىزدىڭ «ەردىڭ جاقسىسى – وزگەنىڭ سوزىنە توقتاي بىلگەن، وزگەنى سوزىنە توقتاتا بىلگەن» دەگەن ناقىل ءسوزى ەسكە تۇسەدى. وسىلايشا بي-شەشەندەر ەل ىشىندەگى، ەل اراسىنداعى ماسەلەلەردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە تىرىسىپ، ديپلوماتيالىق ميسسيالارىن ابىرويمەن اتقاردى.
وسى تۇستا ايتا كەتەرلىك ءبىر ماسەلە بار، ول – بي-شەشەندەردىڭ وزىندىك فەنومەنى تۋرالى. بي-شەشەندەردىڭ قازاق قوعامىنداعى ەرەكشە بەدەلى، ەڭ الدىمەن، ولاردىڭ جان-جاقتى ءبىلىمدى بولۋىندا، ياعني، الەۋمەت ءومىرىنىڭ ءتۇرلى سالالارىنان حاباردار بولۋىندا; ماسەلەردى شەشۋدەگى اناليتيكالىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قىراعىلىعى مەن لوگيكالىق ۇتقىرلىعىندا. بۇل تۋرالى ورىس عالىمى د.ساموكۆاسوۆ: «زۆانيە بيا ۆ سوزناني نارودنوم پرينادلەجيت تەم نەمنوگيم، كوتورىە س پريرودنىم داروم كراسنورەچيا سوەدينيايۋت ۆ سەبە گلۋبوكيە پوزنانيا ۆ كورەننىح وبىچاياح نارودا ي ۆ يستوريچەسكيح و نيح پرەدانياح» [4,46] – دەپ جازادى. قازاق بي-شەشەندەرى – جۇيرىك وي مەن جۇيەلى ءسوزدىڭ يەلەرى. ال، ونى كەز-كەلگەن جاعداياتقا ساي قيىستىرىپ پايدالانا ءبىلۋ باتىلدىق پەن سۇڭعىلالىقتى تالاپ ەتتى. ءوز بويىنا قانشاما قابىلەت پەن قاسيەتتى توپتاستىرعا بىلگەن بي-شەشەندەردىڭ بولمىسىن پروفەسسور م.نارىكباەۆ وتە شەبەر سۋرەتتەيدى: «بي دەگەن ەل باستاعان – كوسەم، ءسوز باستاعان – شەشەن، كوركەم ءسوزدىڭ حاس شەبەرى – اقىن، كەز-كەلگەن داۋ-جانجالدىڭ ءادىل شەشىمىن تابا بىلەتىن – زاڭگەر، ەكى ەلدىڭ اراسىن نە جاۋلاستىراتىن، نە ەلدەستىرەتىن – ەلشى، قاھارلى حان الدىندا دا، ەجەلگى جاۋ الدىندا دا قايمىقپاي قارسى سويلەيتىن جۇرەكجۇتقان – باتىر، ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن جۇرگىزەتىن – ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى، حالىقتىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-ساناسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن – عالىم، وتكەندى ەسكە الىپ، بولاشاقتى بولجايتىن – ويشىل، ادامنىڭ جان-دۇنيەسى مەن مىنەز-قۇلقىن ءبىر كورگەننەن تاپ باسىپ تانيتىن – پسيحولوگ، كەرەك جەرىندە قيمىل-ارەكەتى مەن داۋىس ىرعاعىن ويناتا بىلەتىن تاماشا – اكتەر». بي-شەشەندەر بولمىسىنىڭ سان قىرلى سيپاتى تۋرالى ب.ادامباەۆتىڭ «قازاقتىڭ شەشەندىك ونەرى» اتتى ەڭبەگىندە كەڭ كولەمدە ماعلۇمات بەرىلەدى [5].
بي-شەشەندەردىڭ تاعىلىمى مول ءسوز ورنەكتەرى قازاق تاريحىندا عاسىرلار دانالىعىنىڭ جارقىن ۇلگىسى رەتىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا امانات بولىپ قالدى.
تۇركى جانە قازاق فيلوسوفياسى ءۇشىن بي-شەشەندەر – دالا دانالىعىن بويىنا جيعان تەكتى تۇلعالار. قازاق قوعامىندا دا ولاردىڭ ەرەكشە سىي-قۇرمەتكە يە بولىپ، «تەكتى» اتانۋىندا بىرنەشە سەبەپتەر بار.
بىرىنشىدەن، ۇلتتىق ۇعىمدا بي-شەشەندەر بولمىسى تۇلعانىڭ ونەگەلى وبرازى بولا ءبىلدى. نازار اۋدارايىق:
قاس جىگىت قور بولماس،
قور بولسا دا زور بولماس.
سىيلاسقانمەن سىيلاس،
بارىڭ بولسا اياما!
قيناسقانمەن قيناس،
ءالىڭ جەتسە ايانبا! [6,395] (جارىلقامىس بي) نەمەسە
اقىلى جوقتى اعا تۇتپا،
قاسيەتى جوقتى قادىر تۇتپا،
اقىلى جوقتى اعا تۇتساڭ،
كىشىلىگىڭدى كەمشىلىكتەي كورەر،
قاسيەتى جوقتى قادىر تۇتساڭ،
كىسىلىگىڭدى ەرسىلىكتەي كورەر [6,292] (بولتىرىك شەشەن).
بايقاساق، ادام بويىنداعى كىسىلىك قاسيەتتەر – بي-شەشەندەر مۇراسىنداعى باستى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋىندا عۇمىر كەشكەن مايقى ءبيدىڭ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ، ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن بىتىستىرگەن ورمانبەت، جيرەنشە، دوساي، ساققۇلاق، جەتەس سىندى بي-شەشەندەر بەينەسى تاريح سىندارىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن ءتالىم-تاربيەلىك قىزمەت اتقاردى.
ەكىنشىدەن، شەشەندەر – كوپتىڭ يگىلىگى ءۇشىن كۇرەسە بىلگەن كۇرەسكەر ازاماتتار. بۇل – تەكتىلىكتىڭ اجىراماس اتريبۋتى. ءوز قاراقان باسىنان باسقا وزگە ەشتەڭەنى ويلاي الماۋ قازاق تانىمىندا نەگاتيۆتى تۇردە قابىلداندى. ەل باسىنا كۇن تۋعان سىن ساتتەردە «وزەگى تالسا ەل بىتكەن، وزەن بويىن جاعالار» (تولە بي), «بىرلىگى جوق تۋىستان بەرىك سويلەسكەن جات ارتىق» (قارا بي), «تىرلىك باسقا بولسا دا – تىلەك ءبىر، بارماق باسقا بولسا دا – بىلەك ءبىر» (بايدىبەك بي) دەپ ەلدىك مۇددەنىڭ جوقشىسى بولا بىلگەن ەل ازاماتتارى ەل جادىندا ماڭگىلىك ءومىر ءسۇردى.
ۇشىنشىدەن، «تەكتىلىك» تابيعاتىنا ارنالعان عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگىندە اتالعان ۇعىمنىڭ كونتسەپتۋالدىق ءورىسىن 16 كوگنيتيۆتىك پاراديگما (تەك قانا ماقال-ماتەلدەردىڭ نەگىزىندە) قۇرايدى [7,83-93]. سول كوگنيتيۆتىك پاراديگمانىڭ ءبىرى – «تەكتىلىك – ءسوز تانۋ».
قازاق لەكسيكاسىندا ۇلتتىق بولمىستى تانۋ مەن تانىتۋدا بەلسەندى قولدانىلاتىن تىركەستەر بار. بۇل تىركەستەر ۇلتىمىزدى ءسوز تاني بىلەتىن، ءسوز سالماعىن تارازىلاي بىلەتىن، «جاقسى ءسوزدى جارىم ىرىس» دەپ ۇعاتىن حالىق رەتىندە سيپاتتايدى. قازاقى بولمىس «اتالى سوزگە توقتايتىندىعىمەن»، «ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز ءسوز ارقىلى شەشە الاتىندىعىمەن» ەرەكشەلەنەدى. بۇعان قاتىستى پروفەسسور د.كىشىبەكوۆ بىلاي دەيدى: «قازاق كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىر اۋىز ايتقان سوزىنەن، بىلايشا ايتقاندا «ءسوز ساپتاۋىنان» بايقاعان. ورىستا «پو ودەجدە ۆسترەچايۋت، پو ۋمۋ پروۆوجايۋت» دەگەن ناقىل ءسوز بار. كىسىنىڭ اقىلىن بىردەن بايقاۋ قيىن. ول تەرەڭدە جاتادى. بىراق ونى بايقاۋ ءۇشىن كوپ سويلەۋدىڭ كەرەگى جوق. ونى قازاق ءبىر اۋىز سوزدەن بايقاعان» [8,276].
ادامنىڭ قادىرىن ارتتىراتىن دا – ءسوز، قادىرىن قاشىراتىن دا – ءسوز دەپ ساناعان قازاق قوعامىندا ءوزىنىڭ بيىك ادامدىق ورەسىنە ولشەپ سويلەيتىن تەكتىلەر ارقاشان الەۋمەتتىڭ قۇرمەتىنە يە بولدى. ال، كەرىسىنشە، ءسوزدىڭ بايىبىنا بارا المايتىن، ءوز سوزىندە تۇرا المايتىن، ءسوز سالماعىن سانا سۇزگىسىنەن وتكىزىپ تۇسىنە المايتىن جامانداردى حالىق «تەكسىز»، «نادان» دەپ اتادى. مىنە، وسى سەبەپتەن دە قازاق ۇلتىنىڭ پاراسات الەمىن تانىتاتىن «سويلەي بىلمەس جاماندار، ءسوزدى وزىنە كەلتىرەر، كوشە بىلمەس جاماندار، كوشسە كولىك ولتىرەر»، «جاقسى تاۋىپ ايتادى، جامان قاۋىپ ايتادى»، «جاقسىنىڭ ءسوزى كەپىل، جاماننىڭ ءوزى كەپىل» دەگەن عيبراتى مول سوزدەر قالدى. ءسوز ونەرىن دەرتپەن تەڭەگەن ۇلى اباي: «ساتىپ الما ءسوز ساتسا، ول اسىلدى اڭداماس» - دەپ، «ءسوزىن ساتقان»، «جانىن ساتقان» ادامداردى تەكسىز ساناتىنا قوستى.
ءسوز ماعىناسىن تانىپ سويلەۋ، كىسى كوڭىلىن جىقپايتىنداي بايقاپ سويلەۋ، قارا قىلدى قاق جارىپ، ادىلەتتەن تايماي سويلەۋ تەكتىلىكتىڭ كورىنىسى رەتىندە باعالاندى. مۇنداي اسىل قاسيەتتەر تەكتىلەردىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتتى، ولاردىڭ تۇلعاسىن زامان بيىگىنە شىعاردى.
حالقىمىزدىڭ بي-شەشەندەردى نەلىكتەن تەكتى تۇلعالاردىڭ ساناتىنا قوسقانى وسىدان-اق بەلگىلى.
قورىتا ايتقاندا، تەكتىلىك – ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ پاراساتتىلىقپەن ۇيلەسىم تابۋى. ال، ءسوز تانۋ – تەكتىلىكتىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى.
شەشەندىك سوزدەر دانا دا ءدىلمار بابالارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-تاريحي ءومىر تاجىريبەسىن جيناقتاۋشى مادەني يگىلىك رەتىندە ءارى قازاقتاردىڭ دۇنيەنى تانۋداعى باعالاۋىشتىق قىزمەتىنىڭ قورىتپاسى رەتىندە وزىندىك رۋحاني مۇراتىن اتقارىپ كەلەدى، اتقارا دا بەرەدى.
بەكەت وتەگەن،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى
فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- قايدار ءا. قازاق ءتىلىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى. – الماتى: انا ءتىلى، 1998. – 304 ب.
- قايدار ءا. قازاق قانداي حالىق؟ – الماتى: دايك-پرەسس، 2008. - 652 ب.
- سماعۇلوۆا گ.ن.، كۇركەباەۆ ك.ق.، جۇماعۇلوۆا ءا.م. شەشەندىك سوزدەردىڭ ديسكۋرسى: وقۋ قۇرالى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2012. – 169 ب.
- ساموكۆاسوۆ د.يا. سبورنيك وبىچنوگو پراۆا سيبيرسكيح ينورودتسەۆ. – ۆارشاۆا، 1976.
- ادامباەۆ ب.ءا. قازاقتىڭ شەشەندىك ونەرى. – الماتى: عىلىم، 1984. – 136 ب.
- ۇلى دالا وسيەتى / قۇراستىرعان: ق.مەدەت. – الماتى: قازىعۇرت، 2015. – 704 ب.
- وتەگەن ب.ءۇ. تەكتىلىك: لينگۆوفيلوسوفيالىق پاراديگما: عىلىمي زەرتتەۋ. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2019. – 142 ب.
- الەمدىك فيلوسوفيالىق مۇرا. جيىرما تومدىق. 20-توم. قازىرگى تۇركى فيلوسوفياسى. – الماتى: جازۋشى، 2009. – 512 بەت.
