– رامازان اعا، اڭگىمەمىزدى ءبىزدى الاڭداتقان ساۋالدان باستايىق. بيىل «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اقان سەرىنىڭ، ءبىرجان سالدىڭ كەشىن وتكىزدىڭىزدەر. سوڭعى ۋاقىتتا وتكەن ءداستۇرلى اندەردىڭ كونتسەرتى سول. بىراق بايقاعانىمىز، ۇيىمداستىرۋشىلار كورەرمەندى قيناپ ۇستاپ وتىرعانداي بولدى. زالدى ستۋدەنتتەرمەن تولتىرىپ، قايتقىسى كەلگەندەرگە «دەكاناتقا ايتامىز» دەگەن ەسكەرتپەلەر جاسالعانىن كوزىمىزبەن كوردىك. حالىق اندەرى سۇرانىستان قالىپ بارا جاتقان جوق پا وسى؟
– ستۋدەنتتەردى ماجبۇرلەدى دەگەندى ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن. كونتسەرتكە ەشكىمنىڭ اياق-قولىن بايلاپ الىپ كەلمەيدى عوي. ول ءوزى تەگىن كونتسەرت. تۇسىنگەن ادامعا اقان سەرى، ءبىرجان سالدىڭ وسى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن اندەرىنەن بولەك، زاتاەۆيچتىڭ، ەرزاكوۆيچتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، قانىش ساتپاەۆتىڭ قولجازبالارىندا ساقتالعان اندەرىن قايتا جاڭعىرتىپ، جاڭا ورىنداۋشىلار ساحناعا الىپ شىقتى. سونداي كەشتە وتىرا الماسا بىلمەيمىن. حالىق اندەرى سۇرانىستان قالىپ بارا جاتقان جوق پا؟ دەيسىز. بۇعان باستىسى ءداستۇرلى اندەردى ورىنداۋشىلارىمىز بار، ءىزىمىزدى باسىپ، جىل سايىنعى كونكۋرستاردان لاۋرەات اتانىپ جۇرگەن جاستار بار دەگەن جاۋاپ ايتايىن. بىراق حالىق اندەرىن قولداۋشىلاردىڭ كومەگى از. ويتكەنى سول «ادىرنا» ۇيىمداستىرعان كونتسەرتتى تۇسىرۋگە، ساحنانىڭ بەزەندىرىلۋىنە كومەك سۇراپ «قازاقستان» تەلەارناسى مەن «حابار» اگەنتتىگىنە قانشاما حات جىبەرىلدى. بىردە-ءبىرى سەلت ەتپەدى. حالىق كەلسە دە، كەلمەسە دە، ەسىگىمىزدى اشىپ قويىپ، ءداستۇرلى ءان كەشتەرىن ءبارىبىر وتكىزەمىز. كونتسەرت بەرە بەرسەك، حالىق اندەرى قۇلاققا ءسىڭىستى بولىپ حالىققا تارالار، بالكىم.
– بىراق ءبىر سۇحباتىڭىزدا: «ءداستۇرلى انشىلەردە وكپە كوپ. جوعارى جاققا ايتامىز، بىراق ەستيتىن قۇلاق جوق. كەيدە ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قايراپ جوعارى جاققا شىعىپ الامىز دا، مەسەلىمىز قايتىپ كەلەمىز. سەبەبى، قازىر نارىقتىڭ زامانى»، – دەپ ءوزىڭىز دە مويىنداعانداي بولىپسىز عوي.
– ول راس، قازىر حالىق اندەرىنە سۇرانىس وتە از. ويتكەنى حالىق ىرعاقتى، داڭعازا مۋزىكاعا بۇرىلىپ كەتتى. ال زيالى، داستۇردەن، قازاقتىڭ ادەبيەتى مەن تاريحىنان، ۇلتتىق مۋزىكاسىنان حابارى بار ادامدار حالىق اندەرىن تىڭدايدى. 600 ورىندىق شاعىن زالدا وتىرعان كورەرمەننىڭ تەك الپىسى عانا حالىق ءانىنىڭ تىڭدارمانى. سول 60 ادام ءاننىڭ تاريحىن، ورىندالۋ تەحنيكاسىن، حالىق اراسىندا تاراعان ۆاريانتتارىن شەمىشكەشە شاعىپ، ايتىپ وتىرادى. سوعان قاراپ، ايتقان ءانىڭنىڭ دالاعا كەتپەگەنىنە قۋانىپ، تاۋبەڭە كەلەسىڭ. ءداستۇرلى ءان كەنجەلەپ، جەتىلمەي قالعان بالانىڭ كۇيىن كەشىپ وتىر، شىنى كەرەك. جىل سايىن وتەتىن ءبىر-ەكى بايقاۋ، ەكى-ءۇش كونتسەرت بار. سوندا شىعىپ قويامىز. بىراق مەملەكەت ءداستۇرلى ءان كەشتەرىن وتكىزبەدى، اقشا بولمەدى دەي بەرمەي، جاڭاعىداي «ادىرنا» سىندى ۇيىمدارمەن بىرىگىپ، ەسىگىمىزدى اشىپ قويىپ، ءانىمىزدى ايتا بەرەمىز.
– حالىق اندەرىن بۇگىنگى كۇنگە لايىقتاپ، ەسترادامەن ايتىپ ءجۇرسىز. ءبىر ءسىز عانا ەمەس، بۇعان سوڭعى كەزدە ايگۇل قوسانوۆا، ارداق بالاجانوۆا، قاراقات ءابىلدينا، ساۋلە جانپەيىسوۆالار دا بەت بۇردى. بۇل دا حالىق ءانىنىڭ ءحالىنىڭ مۇشكىلدىگىنەن ەمەس پە؟
– حالىق اندەرىن ەشبىر اسپاپسىز، جالاڭ داۋىسپەن اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا، وتىرىپ تا ايتتى عوي اتا-بابالارىمىز. كەيىننەن دومبىرامەن، سىبىزعىمەن، قوبىزبەن ايتتى. احمەت جۇبانوۆ ۇلكەن وركەستر قۇرىپ، حالىق اندەرى وركەسترمەن دە، فورتەپيانومەن دە ورىندالدى. كەرەك دەسەڭىز، حورمەن، سيمفونيالىق وركەسترمەن دە ايتىلدى. قازىر ەسترادانىڭ ۇستەمدىك قۇرعان زامانى. سوندىقتان نەگە بۇل زاماننىڭ دا تىلىمەن سويلەمەسكە؟ حالىق اندەرى تەك قانا دومبىرامەن ايتىلسىن دەگەن زاڭ جوق قوي. ءداستۇرلى ءان مەن ەسترادادا قاتار جۇرگەن انشىلەر كەز كەلگەن اۋديتوريانى يگەرىپ كەتە الادى. اناۋ ءبىرجاننان باستاپ، كەشەگى كەنەنگە دەيىنگى ەكى عاسىردىڭ ارالىعىنداعى اندەردى، دومبىرامەن دە ەسترادامەن دە ايتىپ بەرەمىز. بىراق مەن كونتسەرتتەرىمدە ءبىرىنشى، ەكىنشى بلوكتا مىندەتتى تۇردە حالىق جانە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن ورىندايمىن. جەكە كونتسەرتىمدەگى اندەرىمنىڭ 60 پايىزى حالىق اندەرى.
– اعا، سۇحباتتارىڭىزدى وقىپ وتىرسام، «ءداستۇرلى ءان قاراۋسىز جاتقان سالا» دەيسىز. ونىمەن قوسا، ءداستۇرلى انشىلەردىڭ وكپە-نازىن دا ايتاسىز ىلعي. سىزدەر وكپەلەي بەرۋدەن شارشاعان جوقسىزدار ما؟ وزدەرىڭىزگە جاندارىڭىز اشىماي ما؟ نەگە ۇيىم قۇرىپ نەمەسە حالىق اندەرىن ورىنداۋشىلاردىڭ پروديۋسەرلىك ورتالىعىن اشپايسىزدار؟ ويتكەنى ناسيحاتى از بولعاندىقتان، حالىق اندەرى حالىققا تارالماي جاتىر ەمەس پە؟
– مەنىڭ قولىمدا بيلىك جوق. ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن ورتالىقتى قۇرا قويىپ، جۇرگىزىپ كەتەتىن ادام ەمەسپىن.
مەن – ورىنداۋشىمىن. بىراق قاي تۇستان الىپ قاراساڭ دا، ءداستۇرلى انگە دەگەن سالقىندىق ايدان انىق بايقالىپ تۇرادى. مەن ءداستۇرلى انشىلەرگە حالىقتا سۇرانىس جوق دەپ قاراپ وتىراسىڭدار ما؟ ءاندى حالىققا جەتكىزۋدىڭ جولىن ىزدەۋ كەرەك. ءبىزدى مەڭدەپ العان ەسترادا ما؟ وندا حالىق اندەرىن ەستراداعا باعىتتاڭدار. تەك بوياۋىن كەتىرىپ، ءوڭىن بۇزىپ الماساڭدار بولدى دەگەندى ۇنەمى ايتامىن.
حالىق اندەرىن ەستراداعا سالىپ تا، فولكلورلىق انسامبلمەن دە ايتۋعا بولادى. مەن كەيدە ارىپتەستەرىمە رەنجيمىن، كەيدە قۋانامىن. قۋاناتىنىم – نارىقتىڭ زامانىندا قارا دومبىراسىن تاستاماي، ۇلكەن بۋىننىڭ اماناتتاپ كەتكەن دۇنيەلەرىن ارقالاپ ءجۇر. ال رەنجيتىنىم – ۇكىمەتكە قاراپ اۋزىمىزدى اشىپ، بىزگە انانى، مىنانى ىستەپ بەرۋى قاجەت دەپ وتىرامىز.
– وسى ەسترادا انشىلەرىنەن سۇحبات العاندا كوتتەدج ءۇيىم، استىمدا ماشينەم بار دەپ جاتادى. ال ءداستۇرلى انشىلەردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى قالاي؟ جاقىندا امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق بايقاۋدىڭ جەڭىمپازى نۇرجان جانپەيىسوۆتىڭ ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەنىن ەستىپ ەدىك.
– مەن ءسىزدى قۋانتايىن، كەشە ول بالا يپوتەكادان ءۇش بولمەلى ءۇي الدى. ەسترادا انشىلەرىنىڭ ازدى-كوپتى توي-تومالاعى بار. ولار قايتكەن كۇندە دە جانىن باعادى. ال ءداستۇرلى انشىلەر ونداي جەرلەرگە كوپ شاقىرىلمايدى. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ ەڭبەگى دە ەسكەرىلمەيدى. جىل سايىنعى ءداستۇرلى اندەر بايقاۋىنان لاۋرەات اتانىپ جاتقان جاس انشىلەر جەتىپ-ارتىلادى. بىراق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بىردە-بىرەۋى ولاردىڭ سول جەتىستىگىن جازبايدى. سوندىقتان ءداستۇرلى انشىلەر تانىمال ەمەس. سوڭعى بەس جىلدا «شابىت» فەستيۆالىنىڭ، امىرە قاشاۋباەۆ، دانەش راقىشەۆ، كەنەن ازىرباەۆ اتىنداعى كونكۋرستاردىڭ، مايرا ۋاليقىزى اتىنداعى سىرنايمەن ولەڭ ايتاتىن بايقاۋدىڭ جەڭىمپازدارىن حالىق تانىپ جاتىر ما؟ «شابىت» فەستيۆالى وتسە، سىزدەر مىندەتتى تۇردە بالەتتى، كلاسسيكالىق جانردى جازاسىزدار. وسىدان سوڭ قايداعى تانىمالدىلىق، قايداعى تابىس؟ ءداستۇرلى انشىلەردىڭ كوبىنىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. شىنى كەرەك، ءداستۇرلى انشىلەرگە جانىم اشيدى. باسىندا ءۇيى، استىندا ماشينەسى دە جوق. ءوزىم ءداستۇرلى اننەن دە، ەسترادادان دا نانىمدى تاۋىپ جەپ ءجۇرمىن. بىلتىر قاراعاندىدا تاتتىمبەت اتىنداعى وركەسترمەن قوسىلىپ كونتسەرت بەردىم. فولكلورلىق انسامبلمەن دە ايتىپ ءجۇرمىن. ءبىراز اندەردى ەستراداعا باعىتتادىم. ياعني قاي جەردە سۇرانىس بار، سول جەرگە ءتۇرلى باعىتتاعى «تاۋارلارىم» دايىن.
– رامازان ستامعازيەۆتىڭ رەپەرتۋارىنداعى تۇرسىنجان شاپايدىڭ اندەرىنەن تۇرسىنجاننىڭ ءبىر شىعارماشىلىق كەشىن وتكىزۋگە بولادى دەگەن اڭگىمە بار. تۇرسىنجان شاپايدىڭ كوپ ءانى ءسىزدىڭ رەپەرتۋارىڭىزدا. ول كىسى كوڭىلى تۇسپەگەن ادامعا اندەرىن بەرە بەرمەيدى دەپ ەستيمىز. تۇرسىنجان شاپايمەن شىعارماشىلىق بايلانىسىڭىز قالاي باستالدى؟ بىلايعى ومىردە ارالاس-قۇرالاسسىزدار ما؟ ول كىسى قازىر قايدا ءجۇر؟
– ول كىسى قازىر ۇيىندە. تۇرسىنجان اعامەن جەرلەسپىز. بەكبولاتتىڭ ورىنداۋىنداعى تۇرسىنجان اعانىڭ ءانىن ەستىپ وتىرىپ، بەكبولاتتان ول كىسىنىڭ تەلەفون ءنومىرىن الىپ، تانىستىعىمىز سولاي باستالعان. ءبىر كونتسەرتكە جەتەر ەمەس، اسىپ تا كەتەتىن اندەرىن الىپ ۇلگەردىك ۇلتۋ ەكەۋمىز. 30 ماۋسىم كۇنى شاپايدىڭ استاناداعى كونگرەسس-حولدا تۇرسىنجاننىڭ شىعارماشىلىق كەشى وتەدى. مەن تۇرسىنجان شاپاي مەن نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ ونەرگە دەگەن تازالىعىنا ءتانتىمىن. تۇرسىنجان اعامەن ارالاس-قۇرالاسپىز. ۇيىنە بارام دەسەم، كۇندىز-ءتۇنى ەسىگى اشىق. شىعارماشىلىق بايلانىسىمىزدا ەشقانداي شەكارا جوق.
– ىلگەرىرەكتە «داريعا-داۋرەن»، «ارمان» سىندى بەينەباياندارىڭىزدى كورۋشى ەدىك. سوڭعى كەزدە مۇلدە بەينەبايان تۇسىرمەدىڭىز. ونىڭ ۇستىنە كەيىنگى كەزدە «ساۋلە-عۇمىر»، «اقمارال» سىندى حيت اندەرىڭىز دە جوق. نەگە؟
– قازىر ءبارى قىرۋار اقشامەن بىتەتىن زامان. ءبىر ءاننىڭ ارانجيروۆكاسى 1500 دوللار تۇرادى. ءبىردى-ەكىلى دايىنداپ قويعان ءانىم بار. بىراق اندەرىمنىڭ كوپشىلىگى قازىر قازاق راديوسىنا نەمەسە ەفيرگە جىبەرىلىپ جاتقان جوق. ونى ايتساڭ، جامانداعانداي بولاسىڭ. بىراق قاي زاماندا دا توپقا تۇسكەن ادامعا اياقتان شالىپ، جولدى بوگەپ بولماسا بار دۇنيەڭە كولەڭكە تۇسىرەتىن بەلگىلى ازاماتتار بولادى. ولاردى بالەنباي-تۇگەنباي دەپ اتىن اتاعىم كەلمەيدى. سوندىقتان بولار، مەنىڭ كوپ اندەرىم قازىر ەفيردە جوق. مۇنى كەلە-كەلە ۋاقىت ءوز ورنىنا قوياتىن شىعار. بىراق بۇل شىعارماشىلىعىم توقتاپ قالدى دەگەن ءسوز ەمەس. ولار ورنىنان كەتەر، مۇمكىن، ءسويتىپ قايتا ەفيرگە شىعارمىن. ال بەينەبايان دەگەندى قويدىم، تۇسىرمەيمىن. ويتكەنى 25-30 مىڭ دوللارعا تۇسىرەسىڭ. تەلەارنالاردان اينالدىرۋ ءۇشىن ءار كورسەتىلىمىنە 200 دوللاردان تاعى تولەيسىڭ. ونىڭ كەرەگى نە؟ كەشەگى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆالار، بۇگىنگى توقتار مەن ساياتتار بەينەبايانسىز-اق تانىلدى عوي.
– اعا، ءداستۇرلى انشىلەردىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعاردى دەپ رەنجىمەڭىز. بىزدىكى حالىق اندەرى حالىققا تاراپ، كەڭىنەن ناسيحاتتالسىن دەگەن وي عوي. الدا وتكىزىپ جاتقان «حالىق ءسوزى حالىق اندەرىنە شاقىرادى» كونتسەرتىمىزدىڭ ماقساتى دا وسى.
– باستامالارىڭىزدى ەستىپ قوس قولىمدى كوتەرىپ قولدادىم. ونىڭ ۇستىنە كونتسەرتتىڭ قايىرىمدىلىق كونتسەرتى ەكەنىنە قۋانىشتىمىن. «حالىق ءسوزى» حالىقتىڭ كوكەيىندەگى ماسەلەلەردى كوتەرىپ ءجۇر. ءبىر جىلدىق تويلارىڭىزدا حالىق اندەرىن ايتقىزعاندارىڭىز وتە دۇرىس. ءبىز مۇنداي كونتسەرتتەرگە اتسالىسۋعا، حالىق اندەرىن ناسيحاتتايمىز دەگەن ادامدارمەن جۇمىس جاساۋعا قاشاندا دايارمىز. ايتارىم، بۇل ۇردىستەرىڭىز وسىمەن ءۇزىلىپ قالماسىن! بۇل باستامانى جىلىنا ەكى-ءۇش رەت وتكىزىپ تۇرساڭىزدار، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. كەيىن بەس جىلدىق، ون جىلدىق مەرەيتويلارىڭىزدى دا حالىق اندەرىمەن وتكىزىڭىزدەر!
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان قارلىعا يبراگيموۆا،
«حالىق ءسوزى».
