دوللاردىڭ سوققىسى: اقش تۇركيا ەكونوميكاسىن بۇزۋى مۇمكىن بە؟

3218
Adyrna.kz Telegram

ترامپتىڭ قوقان-لوققىسى بۇل ەمەس. الايدا اقش قىسىمنىڭ بارلىق تەتىكتەرىن قولدانۋى ەكىتالاي.

امەريكا قۇراما شتاتتارى سيريانىڭ سولتۇستىگىندەگى كۇرد اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىنداعى تۇرىك اسكەرلەرىمەن اسكەري قاقتىعىستان باس تارتىپ، ورنىنا ەكونوميكالىق قىسىم جاساۋ ادىستەرىن تاڭدادى. العاشقى قادامدارى ونشا سەنىمدى بولمادى، بىراق امەريكاندىقتاردىڭ انكاراعا ايتارلىقتاي زيان تيگىزۋى مۇمكىن. "يزۆەستيا" ۆاشينگتوننىڭ تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعاندى ​​رايىنان قايتارۋ ءۇشىن نە ىستەي الاتىندىقتارىن جانە بۇل قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن ەكەنىن زەرتتەدى.

تۇركيا باسشىلىعى اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ اقش اسكەرلەرىن سيريانىڭ سولتۇستىگىنەن شىعارىپ تاستاۋ، بىرنەشە كۇن ىشىندە اسكەرلەردى ورنالاستىرىپ، وندا تولىق كولەمدە اسكەري وپەراتسيالار جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىمىنە وتە تەز جاۋاپ بەردى. بۇل بۇكىل الەمدە، سونىڭ ىشىندە اقش-تا نارازىلىق تۋدىرىپ، وندا ەكى جاقتىڭ وكىلدەرى پرەزيدەنتتەن «كۇرد وداقتاستارىنا» كومەكتەسۋدى تالاپ ەتتى.

بۇل ەموتسيالىق رەاكتسياعا جاۋاپ رەتىندە ترامپتىڭ كوزقاراسى تۆيتتەرىندە جازىلدى، وندا ول «تۇرىك اسكەرلەرى سولتۇستىك سيرياعا باسىپ كىرۋ كەزىندە ادام قۇقىعىن بۇزاتىن بولسا،« تۇرىك ەكونوميكاسىن تەز ارادا تالقاندايمىز »دەپ قورقىتتى» (قازىر ەشكىم اقش ولاي جاساي المايدى دەگەنگە سەنبەيدى).  ەكى كۇننەن كەيىن اقش پرەزيدەنتى اكىمشىلىككە انكاراعا قارسى ەكونوميكالىق شارالاردى ەنگىزۋگە كەڭ وكىلەتتىك بەرگەن رۇقساتقا قول قويدى.

سوعان قاراماستان،  امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تۇركياعا قارسى العاشقى قادامدارى قىتايعا قارسى سوڭعى ءبىر جارىم جىل ىشىندە قولدانعان قادامدارىمەن سالىستىرعاندا وتە قاراپايىم بولدى.

بىرىنشىدەن، امەريكا تۇركيامەن ەركىن ساۋدا كەلىسسوزدەرىنەن باس تارتتى. ىقتيمال كەلىسىمشارت اسەر ەتۋى مۇمكىن ينۆەستيتسيالار مەن ساۋدا وپەراتسيالارىنىڭ سوماسى 100 ميلليارد دوللاردى قۇراۋى مۇمكىن، بىراق بۇل تەك بولاشاقتا بولاتىن اسەر ەتۋ جاعدايى. قازىرگى جاعدايعا كەلەتىن بولساق، ترامپ اكىمشىلىگى تۇرىكتىڭ بولات وندىرۋشىلەرىنە باج سالىعىن قايتا ەنگىزۋمەن شەكتەلدى. مامىر ايىنان كەشىكتىرمەي 25% ورنىنا يمپورت ءۇشىن 50%. قالعاندارى ادامداردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنا، اتاپ ايتقاندا قورعانىس جانە ەنەرگەتيكا مينيسترلىكتەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە قاتىستى جەكە سانكتسيالار تۋرالى بولدى. بارلىق سانكتسيالار بويىنشا سانكتسيالار ودان دا قاتال بولادى دەپ كۇتىلگەن. سونىمەن قاتار، ولار قىرىم اننەكسيالانعاننان كەيىن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ رەسەيگە قارسى ەنگىزگەن سانكتسيالارىنان دا الدەقايدا جۇمساق بولىپ شىقتى. ترامپتىڭ ايتۋلى تۇجىرىمدارى اياسىندا تامىز ايىنان بەرى قۇندىلىعىن جوعالتقان تۇرىك ليراسى ناقتى سانكتسيالار جاريالانعاننان كەيىن پايىزدان دا اسىپ ءتۇستى.

سونىمەن قاتار، اقش پرەزيدەنتى سيرياداعى جاعدايدىڭ ناشارلاسا تۇركياعا قىسىمىن ودان ءارى ارتتىراتىنىن دا ايتتى. نەمەسە اقش سىرتقى ساياساتىن قايتا قاراپ،  امەريكاندىق كاسىپكەرلەردىڭ پايداسىنا سانكتسيالىق شارالاردى كۇشەيتەدى. قىتايعا قارسى سانكتسيادان ايىرماشىلىعى، كونگرەسستەگى لوببيستەر مەن وپپوزيتسيا بۇعان قارسى ەمەس.

الايدا، ءبىر قاراعاندا، تۇركيانى ەكونوميكالىق شارالارمەن قاتاڭ جازالاۋ مۇمكىندىگى اقش ءۇشىن ونشا ۇلكەن كورىنبەيدى. ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتىڭ جالپى كولەمى نەبارى 20 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى، ەكى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالارىنىڭ جالپى كولەمىن ەسكەرسەك، بۇل وتە ۇلكەن سوما ەمەس. امەريكانىڭ ساۋدا سەرىكتەستەرىنىڭ تىزىمىندە تۇرىكتەر ءتىپتى العاشقى جيىرمالىققا كىرمەيدى. اتاپ ايتساق، تۇركيا اقش-قا شامامەن 10 ميلليارد دوللارعا تاۋار جەتكىزەدى، ولاردىڭ كوپ بولىگى ونەركاسىپتىك جابدىقتار (1,2 ميلليارد دوللار), كولىك قۇرالدارى مەن تاماق ونىمدەرى (ارقايسىسى ءبىر ميلليارد دوللاردان) جانە قارا مەتاللۋرگيا ونىمدەرى (600 ميلليون دوللاردان از) سياقتى بىرنەشە سالالارعا تۇسەدى. ءوز كەزەگىندە امەريكا قۇراما شتاتتارى تۇركياعا نەگىزىنەن ۇشاقتار مەن تىكۇشاقتار، جانارماي، ماقتا جانە سول سياقتى قارا مەتالدار جەتكىزەدى.

كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، امەريكالىقتاردىڭ بۇل باعىتتا ەرەكشە ەشتەڭەسى جوق. بىرىنشىدەن، ساۋدانىڭ كولەمى از; ەكىنشىدەن، تۇركيا امەريكادا ۇلكەن ساۋدا تاپشىلىعى جوق ەلدەردىڭ ءبىرى. بۇل تۇرىكتىڭ قارسى سانكتسيالارى جاعدايىندا امەريكاندىق وندىرۋشىلەر جەرورتا تەڭىزى ەلىندەگى كونتراگەنتتەرى سياقتى زارداپ شەگەدى دەگەن ءسوز.

اقش-تىڭ تۇركياعا ينۆەستيتسيالىق بەلسەندىلىك ارقىلى اسەر ەتۋى ءۇشىن ايتارلىقتاي مۇمكىندىكتەرى جوق. تۇركيانىڭ ەكونوميكاسىنا اقش-تىڭ تىكەلەي ينۆەستيتسيالارىنىڭ جالپى كولەمى 4,3 ميلليارد دوللاردان اسپايدى، ال تۇرىكتەر ءوز كەزەگىندە اقش-قا 2 ميلليارد دوللاردان اسقان جوق (2017 جىلعى دەرەكتەر). وسى ينۆەستيتسيالاردىڭ ءبارى جويىلعان بولسا دا، تۇرىك ەكونوميكاسىنا اۋىر اسەر تيگىزبەيدى.

سوعان قاراماستان، اقش-تىڭ ەكونوميكالىق زالال كەلتىرەتىن الەۋەتىن باعالاۋدىڭ قاجەتى جوق. بىرىنشىدەن، تاۋار اينالىمىنىڭ بۇل از مولشەرى ءتىپتى جاقسى جاعدايدا تۇرعان ەكونوميكا ءۇشىن دە بايقالمايدى. تۇركيا تۋرالى بۇلاي ايتا المايسىز. 2010 جىلداردىڭ ورتاسىنداعى داعدارىستى ەڭسەردى، كەرىسىنشە ەردوعاننىڭ ەكونوميكالىق توبى وسى كەزەڭدە ءجىو ءوسىمىن ايتارلىقتاي وسىرە الدى (2017 جىلعا قاراي ول 7% -دان استى).

بىراق وتە جۇمساق بيۋدجەت پەن اقشا-نەسيە ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەكونوميكا قىزىپ، وتكەن جىلى قۇلدىرادى. ليرا 2018 جىلدىڭ ورتاسىمەن سالىستىرعاندا 40% -دان استامعا ارزاندادى، ەكونوميكالىق ءوسۋ باستاپقىدا 2% -كە دەيىن باياۋلادى، ال بيىل تۇركيا 10% -نىڭ العاشقى قۇلدىراۋىنا تاپ بولدى، ول 2-3% -عا جەتۋى مۇمكىن. ەلدە ۆاليۋتاعا قاتىستى كۇردەلى پروبلەمالار بار (سوندىقتان ليرا ءىس جۇزىندە قۇلدىرايدى). مەملەكەتتىڭ جانە كورپوراتسيالاردىڭ جالپى سىرتقى قارىزى 500 ميلليارد دوللارعا نەمەسە ءجىو-ءنىڭ 2/3 بولىگىنە جاقىنداپ كەلەدى. حالىقارالىق رەزەرۆتەر وسى قارىزدىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنەن استامىن جابادى. ول شامامەن 140 ميلليارد دوللار.
بۇل جاعدايدا تۇرىك ەكونوميكاسى قازىر ايتقانداي «سىرتقى كۇيزەلىستەرگە» وتە وسال. اينالىمنىڭ شامالى تومەندەۋى دە دومينو اسەرىن تۋدىرۋى مۇمكىن جانە ونسىز دا قيىن ەكونوميكالىق جاعدايدى كۇرت ناشارلاتۋى مۇمكىن.

ەكىنشىدەن، اقش-تىڭ قولىندا دوللار دەگەن ىقپالدى قۇرال بار. اقش-تا دوللارمەن جۇرگىزىلەتىن بارلىق ترانزاكتسيالار تازارتىلعاندىقتان، امەريكا كەز-كەلگەن ەلدىڭ كەز-كەلگەن سىرتقى ەكونوميكالىق قىزمەتىن توقتاتا الادى، ال تۇركيا بۇدان تىس ەمەس. تۇرىك كومپانيالارىمەن جۇمىس جاساماۋ ءۇشىن بانككە نەمەسە ۇيىمعا، ءتىپتى شەتەلدىككە نۇسقاۋ بەرۋ جەتكىلىكتى.

الايدا، بۇل جاعداي الىپساتارلىق بولىپ قالا بەرەدى. امەريكا قۇراما شتاتتارى رەسەيگە سالعانداي  كولەمدەگى سانكتسيالاردى رەسمي انكاراعا  سالعان جوق، جانە ناتو-داعى سەرىكتەسىن قاتاڭ جازالاۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى. ءاربىر مۇنداي قادام دوللاردىڭ الەمدەگى نەگىزگى رەزەرۆتىك ۆاليۋتا جانە تولەم قۇرالى رەتىندەگى زاڭدىلىعىن بۇزاتىندىعىن ايتپاعاندا. ەشكىم دوللاردان باس تارتۋدىڭ سالدارىن تولىقتاي ەسەپتەي المايدى، سوندىقتان بۇل باعىتتاعى كەز-كەلگەن قوزعالىس - بۇل وتپەن ويناۋ.

بۇل وقيعانىڭ تاڭقالارلىعى باسقاشا. امەريكا قۇراما شتاتتارىنان ايىرماشىلىعى، ەۋروپا تۇرىك ەكونوميكاسىمەن ەداۋىر تىعىز بايلانىستا. 2018 جىلى ەۋروپالىق وداق تۇركياعا 77 ميلليارد دوللارلىق تاۋار جەتكىزىپ، 76 ميلليارد دوللارلىق تاۋار ساتىپ الدى، وسىلايشا جالپى تاۋار اينالىمى رەسپۋبليكا ءجىو-ءنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىن قۇرادى. وسىنداي كۇشتى ءوزارا تاۋەلدىلىك جاعدايىندا بريۋسسەل مەن ەۋروپالىق دەرجاۆالاردىڭ قولىندا ەكى كارتا بار. بىراق : ەو تۇركياعا مۇلدەم ەشقانداي سانكتسيالار سالمادى، دەگەنمەن سيرياعا شابۋىل جاساعانى ءۇشىن ەۋروپا استانالارىندا ەردوعان رەجيمىن  ايىپتاۋ اكتسيالارى وتە قاتتى بولدى. بۇل ەۋروپانىڭ ەكونوميكالىق سانكتسيالاردى كەز-كەلگەن جاعدايدا قارۋ رەتىندە قولدانبايتىندىعىن كورسەتەدى.

"يزۆەستيا"

اۋدارعان "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر