Tramptyń qoqan-loqqysy bul emes. Alaıda AQSh qysymnyń barlyq tetikterin qoldanýy ekitalaı.
Amerıka Qurama Shtattary Sırııanyń soltústigindegi kúrd avtonomııasynyń terrıtorııasyndaǵy túrik áskerlerimen áskerı qaqtyǵystan bas tartyp, ornyna ekonomıkalyq qysym jasaý ádisterin tańdady. Alǵashqy qadamdary onsha senimdi bolmady, biraq amerıkandyqtardyń Ankaraǵa aıtarlyqtaı zııan tıgizýi múmkin. "Izvestııa" Vashıngtonnyń Túrkııa prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵandy raıynan qaıtarý úshin ne isteı alatyndyqtaryn jáne bul qalaı áser etýi múmkin ekenin zerttedi.
Túrkııa basshylyǵy AQSh prezıdenti Donald Tramptyń AQSh áskerlerin Sırııanyń soltústiginen shyǵaryp tastaý, birneshe kún ishinde áskerlerdi ornalastyryp, onda tolyq kólemde áskerı operaııalar júrgizý týraly sheshimine óte tez jaýap berdi. Bul búkil álemde, sonyń ishinde AQSh-ta narazylyq týdyryp, onda eki jaqtyń ókilderi prezıdentten «kúrd odaqtastaryna» kómektesýdi talap etti.
Bul emoııalyq reakııaǵa jaýap retinde Tramptyń kózqarasy Tvıtterinde jazyldy, onda ol «túrik áskerleri Soltústik Sırııaǵa basyp kirý kezinde adam quqyǵyn buzatyn bolsa,« túrik ekonomıkasyn tez arada talqandaımyz »dep qorqytty» (qazir eshkim AQSh olaı jasaı almaıdy degenge senbeıdi). Eki kúnnen keıin AQSh prezıdenti ákimshilikke Ankaraǵa qarsy ekonomıkalyq sharalardy engizýge keń ókilettik bergen ruqsatqa qol qoıdy.
Soǵan qaramastan, Amerıka Qurama Shtattarynyń Túrkııaǵa qarsy alǵashqy qadamdary Qytaıǵa qarsy sońǵy bir jarym jyl ishinde qoldanǵan qadamdarymen salystyrǵanda óte qarapaıym boldy.
Birinshiden, Amerıka Túrkııamen erkin saýda kelissózderinen bas tartty. Yqtımal kelisimshart áser etýi múmkin ınvestıııalar men saýda operaııalarynyń somasy 100 mıllıard dollardy quraýy múmkin, biraq bul tek bolashaqta bolatyn áser etý jaǵdaıy. Qazirgi jaǵdaıǵa keletin bolsaq, Tramp ákimshiligi túriktiń bolat óndirýshilerine baj salyǵyn qaıta engizýmen shekteldi. Mamyr aıynan keshiktirmeı 25% ornyna ımport úshin 50%. Qalǵandary adamdardyń jekelegen sanattaryna, atap aıtqanda qorǵanys jáne energetıka mınıstrlikteriniń qyzmetkerlerine qatysty jeke sankııalar týraly boldy. Barlyq sankııalar boıynsha sankııalar odan da qatal bolady dep kútilgen. Sonymen qatar, olar Qyrym anneksııalanǵannan keıin Amerıka Qurama Shtattarynyń Reseıge qarsy engizgen sankııalarynan da áldeqaıda jumsaq bolyp shyqty. Tramptyń aıtýly tujyrymdary aıasynda tamyz aıynan beri qundylyǵyn joǵaltqan túrik lırasy naqty sankııalar jarııalanǵannan keıin paıyzdan da asyp tústi.
Sonymen qatar, AQSh prezıdenti Sırııadaǵy jaǵdaıdyń nasharlasa Túrkııaǵa qysymyn odan ári arttyratynyn da aıtty. Nemese AQSh syrtqy saıasatyn qaıta qarap, amerıkandyq kásipkerlerdiń paıdasyna sankııalyq sharalardy kúsheıtedi. Qytaıǵa qarsy sankııadan aıyrmashylyǵy, Kongresstegi lobbıster men oppozıııa buǵan qarsy emes.
Alaıda, bir qaraǵanda, Túrkııany ekonomıkalyq sharalarmen qatań jazalaý múmkindigi AQSh úshin onsha úlken kórinbeıdi. Eki el arasyndaǵy saýda-sattyqtyń jalpy kólemi nebári 20 mıllıard dollardy quraıdy, eki memlekettiń ekonomıkalarynyń jalpy kólemin eskersek, bul óte úlken soma emes. Amerıkanyń saýda seriktesteriniń tiziminde túrikter tipti alǵashqy jıyrmalyqqa kirmeıdi. Atap aıtsaq, Túrkııa AQSh-qa shamamen 10 mıllıard dollarǵa taýar jetkizedi, olardyń kóp bóligi ónerkásiptik jabdyqtar (1,2 mıllıard dollar), kólik quraldary men tamaq ónimderi (árqaısysy bir mıllıard dollardan) jáne qara metallýrgııa ónimderi (600 mıllıon dollardan az) sııaqty birneshe salalarǵa túsedi. Óz kezeginde Amerıka Qurama Shtattary Túrkııaǵa negizinen ushaqtar men tikushaqtar, janarmaı, maqta jáne sol sııaqty qara metaldar jetkizedi.
Kórip otyrǵandaryńyzdaı, amerıkalyqtardyń bul baǵytta erekshe eshteńesi joq. Birinshiden, saýdanyń kólemi az; ekinshiden, Túrkııa Amerıkada úlken saýda tapshylyǵy joq elderdiń biri. Bul túriktiń qarsy sankııalary jaǵdaıynda amerıkandyq óndirýshiler Jerorta teńizi elindegi kontragentteri sııaqty zardap shegedi degen sóz.
AQSh-tyń Túrkııaǵa ınvestıııalyq belsendilik arqyly áser etýi úshin aıtarlyqtaı múmkindikteri joq. Túrkııanyń ekonomıkasyna AQSh-tyń tikeleı ınvestıııalarynyń jalpy kólemi 4,3 mıllıard dollardan aspaıdy, al túrikter óz kezeginde AQSh-qa 2 mıllıard dollardan asqan joq (2017 jylǵy derekter). Osy ınvestıııalardyń bári joıylǵan bolsa da, túrik ekonomıkasyna aýyr áser tıgizbeıdi.
Soǵan qaramastan, AQSh-tyń ekonomıkalyq zalal keltiretin áleýetin baǵalaýdyń qajeti joq. Birinshiden, taýar aınalymynyń bul az mólsheri tipti jaqsy jaǵdaıda turǵan ekonomıka úshin de baıqalmaıdy. Túrkııa týraly bulaı aıta almaısyz. 2010 jyldardyń ortasyndaǵy daǵdarysty eńserdi, kerisinshe Erdoǵannyń ekonomıkalyq toby osy kezeńde JIÓ ósimin aıtarlyqtaı ósire aldy (2017 jylǵa qaraı ol 7% -dan asty).
Biraq óte jumsaq bıýdjet pen aqsha-nesıe saıasatynyń arqasynda ekonomıka qyzyp, ótken jyly quldyrady. Lıra 2018 jyldyń ortasymen salystyrǵanda 40% -dan astamǵa arzandady, ekonomıkalyq ósý bastapqyda 2% -ke deıin baıaýlady, al bıyl Túrkııa 10% -nyń alǵashqy quldyraýyna tap boldy, ol 2-3% -ǵa jetýi múmkin. Elde valıýtaǵa qatysty kúrdeli problemalar bar (sondyqtan lıra is júzinde quldyraıdy). Memlekettiń jáne korporaııalardyń jalpy syrtqy qaryzy 500 mıllıard dollarǵa nemese JIÓ-niń 2/3 bóligine jaqyndap keledi. Halyqaralyq rezervter osy qaryzdyń úshten bir bóliginen astamyn jabady. Ol shamamen 140 mıllıard dollar.
Bul jaǵdaıda túrik ekonomıkasy qazir aıtqandaı «syrtqy kúızelisterge» óte osal. Aınalymnyń shamaly tómendeýi de domıno áserin týdyrýy múmkin jáne onsyz da qıyn ekonomıkalyq jaǵdaıdy kúrt nasharlatýy múmkin.
Ekinshiden, AQSh-tyń qolynda dollar degen yqpaldy qural bar. AQSh-ta dollarmen júrgiziletin barlyq tranzakııalar tazartylǵandyqtan, Amerıka kez-kelgen eldiń kez-kelgen syrtqy ekonomıkalyq qyzmetin toqtata alady, al Túrkııa budan tys emes. Túrik kompanııalarymen jumys jasamaý úshin bankke nemese uıymǵa, tipti sheteldikke nusqaý berý jetkilikti.
Alaıda, bul jaǵdaı alypsatarlyq bolyp qala beredi. Amerıka Qurama Shtattary Reseıge salǵandaı kólemdegi sankııalardy resmı Ankaraǵa salǵan joq, jáne NATO-daǵy seriktesin qatań jazalaýy múmkin emes sııaqty. Árbir mundaı qadam dollardyń álemdegi negizgi rezervtik valıýta jáne tólem quraly retindegi zańdylyǵyn buzatyndyǵyn aıtpaǵanda. Eshkim dollardan bas tartýdyń saldaryn tolyqtaı esepteı almaıdy, sondyqtan bul baǵyttaǵy kez-kelgen qozǵalys - bul otpen oınaý.
Bul oqıǵanyń tańqalarlyǵy basqasha. Amerıka Qurama Shtattarynan aıyrmashylyǵy, Eýropa túrik ekonomıkasymen edáýir tyǵyz baılanysta. 2018 jyly Eýropalyq Odaq Túrkııaǵa 77 mıllıard dollarlyq taýar jetkizip, 76 mıllıard dollarlyq taýar satyp aldy, osylaısha jalpy taýar aınalymy respýblıka JIÓ-niń tórtten bir bóligin qurady. Osyndaı kúshti ózara táýeldilik jaǵdaıynda Brıýssel men eýropalyq derjavalardyń qolynda eki karta bar. Biraq : EO Túrkııaǵa múldem eshqandaı sankııalar salmady, degenmen Sırııaǵa shabýyl jasaǵany úshin Eýropa astanalarynda Erdoǵan rejımin aıyptaý akııalary óte qatty boldy. Bul Eýropanyń ekonomıkalyq sankııalardy kez-kelgen jaǵdaıda qarý retinde qoldanbaıtyndyǵyn kórsetedi.
"Izvestııa"
Aýdarǵan "Adyrna" ulttyq portaly
