سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ تاريحىن جاڭا كوزقاراسپەن زەرتتەۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىك دارەجەدە قارالا باستادى. قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق تايپالار مەن حالىقتاردىڭ وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسى تاريحي سانا-سەزىمنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستاۋىن كورسەتەدى.
ەۋرازيا تاريحىنداعى تاڭعاجايىپ قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى – ۇلى جىبەك جولى – بۇل جول بويىنشا انتيكا جانە ورتا عاسىرلاردا ساۋدا قىتاي، ەۋرازيا دالالارى، ءۇندىستان، الدىڭعى ازيا مەن ەۋروپا: ۆيزانتيا، ۆەنەتسيا، يبەريا، سكانديناۆيا ارالىعىندا ءجۇردى. وسى جول ارقىلى قىتايدان جىبەك تاسىمالداندى، ال وعان جاۋاپ رەتىندە اسپان استى يمپەرياسىنا ريم جانە باسقا ەلدەردەن شىنىدان جاسالىنعان اسا كوركەم بۇيىمدار، قۇندى زاتتار مەن باسقا دا تاۋارلار جەتكىزىلدى.بۇل جولمەن بىرنەشە عاسىرلار بويى حالىقتار، زاتتار مەن يدەيالار ءجۇرىپ وتكەن جول، ياعني ەتنيكالىق ميگراتسيالار كەزەڭ-كەزەڭىمەن، سوسىن كەرۋەن ساۋداسى الدىڭعى تەحنولوگيادا، يدەولوگيالىق كورىنىستە تاراپ، ەۋرازيانىڭ ءارتۇرلى حالىقتارىنىڭ جەتىستىكتەرى دۇنيەجۇزىلىك اعىمعا ەنىپ، ەجەلگى الەمنىڭ قوعامدىق دامۋ وركەنيەتىنە الىپ كەلدى.
بۇل بايلانىس قاشان ورنادى جانە ولار قانداي جولدار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى؟
جىبەك جولى سۇرلەۋىن جىلقى سالعان
ەجەلگى انتيك جاھانگەزدەرى مەن تاريحشىلارى كونە الەمنىڭ شىعىس ايماقتارىن بىلمەدى، ولاردىڭ جاعرافيالىق وي-ءورىسى باتىس ۇندىستانمەن شەكتەلدى. گەكاتەي ميلەتسكيدىڭ «جەر شارىنا شولۋىندا» دا، گەرودوتتىڭ (ب.ز.د. V ع.) «تاريحىندا» دا، اريستوتەلدىڭ ەڭبەگىندە دە، ءتىپتى الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ ساقتاۋشىسى اتاقتى ەراتوسفەننىڭ «گەوگرافياسىندا» دا (ب.ز.د. ءىىى-ءىى عع.) قىتاي ايتىلماعانىمەن، يراننىڭ سولتۇستىگىندە ءومىر سۇرەتىن حالىقتار – وكسا ء(امۋداريا) مەن ياكسارتتىڭ (سىرداريا) جاعاسىندا تۇراتىن باكتريالىقتار مەن سوعدىلار جانە ولاردىڭ سولتۇستىگىندەگى كوشپەندى كورشىلەرى سكيفتەر (ساقتار), كورەي جارتىارالىنان دۋنايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان جەر جونىندە اقپاراتتار بىرتىندەپ تاراي باستايدى.
تەك ب.ز. 43 جىلى ريم گەوگرافى پومپوني مەلانىڭ «الەمنىڭ جاعدايى تۋرالى» ەڭبەگىندە ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىگىنە قاراي، باكتريا مەن سوعدىنىڭ شىعىسىنا قاراي ورنالاسقان جىبەك ەلى، ياعني «جىبەك ەلىنىڭ» («سەريكۋم» لاتىنشا – جىبەك) ادامدارى سۋرەتتەلەدى. ال ۇلكەن (نەمەسە ۇلى) جىبەك جولى اتاۋىنىڭ ءوزى تەك ب.ز. ءىV عاسىرىندا امميان مارتسەلليننىڭ جيىرما ءۇشىنشى «تاريح» كىتابىندا ايتىلادى.
وسى اتاقتى كۇرە جولدىڭ اشىلۋىن ب.ز.د. ءىى عاسىرعا جاتقىزادى، ياعني قىتاي يمپەراتورى چجان تسيان ەلشىلىگىن اتتاندىرىپ، ۇزاق ساياحاتتان كەيىن اسپان استى يمپەرياسىنا قايتا ورالىپ، ءوزىنىڭ ساپارى تاريم وزەنى باسسەينىندەگى ءشول مەن تيان-شان تاۋى ارقىلى تاماشا بيىك كەلگەن كۇرەڭ جىلقىلار وسىرەتىن، گۇلدەنگەن پارفيا، باكتريا جانە فەرعانا ەلدەرىنىڭ بايلىعىن سيپاتتاۋىنان باستايدى. پالەوزوولوگتاردىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، بۇل جىلقىلاردىڭ ارعى تەگى قولا ءداۋىرى كەزىندەگى نەسەي تۇقىمدارىنا جاتقان، ال قازىرگى كەزدەگى تەكتىلەرى تۇرىكمەن جەرىندەگى احالتەكە جىلقىلارى. بۇل عاجايىپ جىلقىلاردى الدىرۋ ءۇشىن قىتاي يمپەراتورى فەرعان جەرىنە ەلشىلىك جىبەرىپ، بىرقاتار قانتوگىستى سوعىستار جۇرگىزەدى.
قىتاي حرونيكاسى مەن انتيكالىق اۆتورلار: پليني، ديونيسيا، پتولەمەيدىڭ جازبالارى، بىرنەشە عالىمداردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ۇلى جىبەك جولى لوبنور كولىنىڭ سولتۇستىگىنەن كۋچا مەن قاراشار ارقىلى تيان-شان ء(تاڭىر تاۋ) تاۋىن بويلاي جانە تاريم وزەنىنەن كاشعارعا دەيىن، تەرسەك اسۋى ارقىلى فەرعاناعا، ودان ارى سىرداريا بويىمەن جانە وڭتۇستىك ورال دالاسىمەن، تومەنگى ەدىلگە، سولتۇستىك قارا تەڭىزگە نەمەسە فەرعانادان سامارقانعا، ودان ارى ءامۋداريانى ءوتىپ، يران مەن الدىڭعى ازياعا جۇرگەن. وڭتۇستىك جول لوبنوردان كۋنلۋن تاۋىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىن جاعالاي ياركەنت-داريا بويىمەن ءپاميردىڭ ۆاحانداعى تاشقورعانىنا دەيىن جانە مارى اسۋى ارقىلى نەمەسە وڭتۇستىكتە ءۇندىستان ارقىلى گيلگيت پەن كاشمير ارقىلى گاندگارعا بارىپ يند وزەنى ساعاسىنان اياقتالعان.
ۇلى جىبەك جولى – ەجەلگى وركەنيەتتەردىڭ جەتكەن تاماشا جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ تاريحى بەيمالىم ەلدەردىڭ اۋماعىنداعى ءشول مەن تاۋلاردى العاش باسىپ وتۋشىلەردىڭ ەرلىگىمەن قىزىقتى. وسى كونتينەنت ارالىق جولمەن تەك ءارتۇرلى تاۋارلار عانا ەمەس، مادەني قۇندىلىقتار دا ءوتتى. ۇلى جىبەك جولى ادامزات تاريحىندا العاش رەت جەرورتا تەڭىزىنەن تىنىق مۇحيتقا دەيىنگى الىپ كەڭىستىكتەگى ءارتۇرلى ەلدەر مەن حالىقتاردى بىرىكتىردى.
ءۇش پاتشالىق جىلدارىندا (ب.ز. ىىىع.) ءاربىر قىتاي پاتشاسى مەن اتاقتى قولباسشىلارى اتىن وزدەرى مۇقيات تاڭداعان سۇيىكتى جىلقىلارى بولدى. قىتاي باتىرلارىنىڭ ءبىرى گۋانديدىڭ جىلقىسى «چي تۋتسزى»، «قىزىل قويان» دەپ اتالدى. بۇل ەسىم توبىلعىنىڭ ءتۇسى مەن جۇيرىك جىلقىنى بەينەلەيدى. قىتايدا گۋاندي كۋلتى سوعىس قۇدايى جانە ونىڭ جىلقىسىن بىلدىرەدى. ونىڭ قۇرمەتىنە حرام تۇرعىزىلىپ، ال ونىڭ باتىرى پەكين وپەراسىنداعى پوەزيادا دارىپتەلگەن.
تان داۋىرىندە ۇلى جىبەك جولى ءارتۇرلى وركەنيەت اراسىن جالعاۋشى كوپىر بولىپ، كوشپەندى نەمەسە دالا وركەنيەتى قىتاي وركەنيەتىمەن تەپە-تەڭ ارىپتەسى بولا ءبىلدى.
VI-ح عاسىرلاردا قىتاي موڭعوليا، التاي اۋماعىندا پايدا بولعان تۇرىك قاعاناتىمەن قارىم-قاتىناس ورناتادى، ال بۇل كەزەڭدە بۇكىل ۇلى دالاداعى جىلقى مادەنيەتى بيىك ساتىدا تۇرعان. س.ە.مالوۆ اۋدارعان تاسقا قاشاپ جازعان كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنە كوڭىل اۋدارايىق. مۇندا كۇلتەگىننىڭ ون ءۇش شەشۋشى شايقاسى باياندالعان. وندا دا ول ءوزىنىڭ العاشقى ەرلىگىن 16 جاستا جاياۋ اسكەر قاتارىندا جاساپ، باتىرلىقتىڭ «ەر» دارەجەسىمەن ماراپاتتالادى. تەك 21 جاسقا تولعاندا عانا ول باسقا ءبىر باتىردىڭ اسكەري جىلقىسىمەن جاۋعا شابۋعا مۇمكىندىك العان. بۇل جىلقى كۇلتەگىنگە ءتيىپ، اق ءتۇستى جىلقىعا توعىز رەت، ءبىر رەت تورى جانە ەكى رەت قۇبا، ءبىر رەت بورتە (سۇر) جىلقىعا وتىرادى. وعان بارىنەن كوبىرەك قىزمەت ەتكەن اق ءتۇستى شالشى جىلقىسىمەن كۇلتەگىن ءۇش-ءتورت رەت شايقاسقا قاتىسقان. «شال» ءسوزى كونە تۇركى تىلىندە «الىپ، ەرجۇرەك ادام، باتىر، مەرگەن» دەگەندى بىلدىرەدى.
وسى ۋاقىتتا پاتشالىق ەتكەن تان اۋلەتى تۇرىك اسكەرلەرىنىڭ كومەگى ارقاسىندا تاقتى جاۋلاپ الادى. تان يمپەراتورى مەن ونىڭ نوكەرلەرى جىلقىلاردى ۇيرەتتى. قىتايدىڭ اقسۇيەك ايەلدەرى ەرلەرمەن قاتار جىلقىنى كولىك ەتتى. جىلقى كۋلتى قىتاي پوەزياسىنا، پروزاسى مەن سۋرەت ونەرىنە جاڭا ەستەتيكا اكەلدى. يمپەراتورلار سۋرەتشىلەرگە وزدەرىنىڭ اسكەري تۇلپارلارىن جىبەككە پوليحرومدى جانە مونوحرومدى تۋشپەن سالدىردى. وسى كەزدە قايتىس بولعان باتىر مەن ونىڭ ولگەن سەنىمدى جىلقىسىنا ايتىلعان جوقتاۋ «اق جىلقى تۋرالى ولەڭى» كەڭىنەن بەلگىلى بولدى. سەنىمدى ادامدار تۋرالى سول كەزدە «جىلقى سەكىلدى ادال قىزمەت ەتتى» دەپ ايتىلدى. تان يمپەراتورىنىڭ ات قوراسىندا باۋىرىنداعى ۇزىن جۇنىمەن، تۇنگى قاراڭعىلىقتا كورۋ قابىلەتتىلىگىمەن جانە كۇنىنە بەس ءجۇز لي ء(بىر لي ولشەمى 500 مەترگە تەڭ) جۇرەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن جۇيرىك جىلقىسى بولدى.
ايگىلى اقىن ومار حايام ءوزىنىڭ «ناۋرىزناما» ەسسەسىندە بىلاي دەپ جازادى: «ءتورت اياقتىنىڭ ىشىندە جىلقىدان كۇشتىسى جوق، ويتكەنى ول – بارلىق جايىلاتىن ءتورت اياقتىلاردىڭ پاتشاسى دەپ ايتىلادى». ومار حايام سونىمەن بىرگە حۇسراۋ ءپارۆيزدىڭ پاتشا جىلقىنىڭ جولباسشىسى، ال جىلقى ءتورت اياقتىلاردىڭ باسشىسى جانە افراسيابتىڭ (الىپ ەر تونعا): «اي اسپان ءۇشىن سەكىلدى جىلقى پاتشا ءۇشىن» سوزدەرىن كەلتىرەدى. باسقا اڭىزدارداعى كەيىپكەرلەردىڭ پىكىرلەرى دە بار. اسكەري جاعدايلارداعى جىلقىنىڭ ماڭىزى مىنانداي سوزدەرمەن كەلتىرىلگەن: «جىلقى – بۇل سوعىس تاعى، ال ءتۇسى ونىڭ قارۋ-جاراعى». جىلقىنىڭ بۇل تەرەڭ پالساپالىق باعاسى كورىنىستىڭ تۇسىمەن ەرەكشەلەنۋى پارسى ءتىلى مەن پارسى پوەزياسىنا ءتان.
يراندىقتار ح عاسىردا ءبىر ءتۇستى جىلقى، ەرەكشەلىگىنە قاراي اق ءتۇستىسى بارىنەن ارتىق جانە كوڭىل اۋدارۋعا تۇرارلىق دەپ ايتقان. ونىڭ يەسى سوعىستا ارقاشان جەڭىمپاز بولىپ تابىلعان. ەجەلگى يراندىقتاردان شىققان ءداستۇر بويىنشا اق جىلقىعا پاتشا مەن قولباسشىلاردى وتىرعىزعان. اق ءتۇستى جىلقىنى شايقاس الاڭىندا كوتەرىلگەن قالىڭ شاڭنان كورۋ وڭاي، وعان قوسا ايتارلىقتاي انىق ءتۇسى جىلقى-البينوسقا ءتان.
ەجەلگى يراندىقتاردا كۇن مەن وتقا تابىنۋ رۋستام-راحشانىڭ جاسىنداي جيرەن تۇستە، ال مىنەزى «جالىن وت سەكىلدى» بولعان جىلقىسى كەيپىندە بەينەلەنەدى. سياۆۋش پەن ونىڭ ۇلىنىڭ قارا ءتۇستى اسكەري جىلقىسى ءبىر مەزگىلدە اكەسى مەن ۇلىنا ادال بولعان، ول ۇلىنا باعىنعانىمەن، ءوزىنىڭ ءبىرىنشى يەسىنىڭ ەر-توقىم، جۇگەنىن يىسكەپ ءبىلدى. يران اڭىزدارىندا جىلقىنى سيپاتتاۋ يسلامعا دەيىنگى كەزەڭدە-اق سول ەپيتەتتە، ال ەجەلگى تۇركى حالىقتارىندا «پىراقتى»، «قۇرىش تۇياقتى» دەپ كەزدەسەدى.
دالا جولى. ساقتار
ب.ز.د. ءى مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىندا قارا جانە ازوۆ تەڭىزدەرىنىڭ جاعالاۋىن ورتالىق ازيامەن بايلانىستىرىپ جاتقان «دالا» جولى ءومىر ءسۇردى. بۇل جول ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءبىرىنشى عاسىرىنان باستاپ بوسپور پاتشالىعى بيلىگى مەن ريم يمپەرياسىنا قاراعان سولتۇستىك قارا تەڭىز قالالارىنان باستالدى. وسى ايماقتاعى نەگىزگى قالالار: تير، ولۆيا، حەرسونەس، پانتيكاپەي، فاناگوريا جەرورتا تەڭىزى ەلدەرىمەن، سكيف جانە سارمات تايپالارىمەن، سونىمەن قاتار شالعاي ايماقتارمەن ساۋدا بايلانىستارىن جانداندىردى. قارا تەڭىز بەن ورتا ازيا اراسىنداعى ساۋدا جانە مادەني بايلانىستاردا ۇلكەن ءرولدى ساق پەن سارمات تايپالارى، اسىرەسە ارال ماڭى مەن قارا تەڭىز ماڭى ارالىعىنداعى الىپ اۋماقتى الىپ جاتقان اورستار مەن الاندار اتقاردى. بۇل تايپالار الدىڭعى ازيادان كاۆكاز ماڭى، ەدىل مەن جايىق بويى دالالارىنا اپاراتىن ساۋدا جولىن باقىلاۋدا ۇستادى.
دالا جولى وڭتۇستىك ورىس دالاسىن تومەنگى ەدىل بويى، ارال ماڭىمەن ءتۇيىستىردى، سوسىن وڭتۇستىك قازاقستان ارقىلى التايعا جانە شىعىس تۇركىستانعا شىعىپ، شاماسى ۇلى جىبەك جولىنىڭ نەگىزگى تراسساسىنا جالعاسقان. وسى جولدىڭ تارماقتارىنىڭ ءبىرى سولتۇستىك جايىق بويىنان حورەزم ارقىلى سوگدياناعا، ودان وڭتۇستىككە كەتكەن. دەگەنمەن، بۇل جول بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاردا ءبىرشاما جەمىستى قىزمەت ەتكەنىمەن ول ءجۇرىپ ءوتۋ ءۇشىن قۇرىلعان، ويتكەنى ول قالالارى مەن قونىستارى جوق بىرنەشە ونداعان شاقىرىمنان ءوتتى. ودان باسقا، ساۋدا كەرۋەنى ەشكىمنىڭ بيلىگىن مويىندامايتىن ءارتۇرلى تايپالاردىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىرادى. ۋ دي يمپەراتور تۇسىندا قۋاتتى حان يمپەرياسىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق وسۋىنە بايلانىستى قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى عۇندار مەن ۇندىلەردى اراعا سالماي باتىس ەلدەرىمەن تىكەلەي ساۋدا قارىم-قاتىناسىن ورناتۋ بولدى. ۋ دي يمپەراتوردىڭ عۇندارمەن ۇزدىكسىز سوعىس جۇرگىزۋ ساياساتىنىڭ جانە ۆەي تسين قولباسشىنىڭ جەمىستى ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا قىتايلىقتار ستراتەگيالىق ماڭىزى بار گانسۋي ءدالىزىن بەكىتتى.
بۇل ب.ز.د. ءىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بولدى جانە ورتالىق ازياداعى حالىقارالىق جاعدايدى ايتارلىقتاي وزگەرىستەرگە ۇشىراتتى. چجان تسزياننىڭ ساياحاتىنان كەيىن قىتايدى تاياۋ جانە ورتا شىعىسپەن تىكەلەي جالعاستىرىپ تۇرعان ۇلى جىبەك جولى جونىندە جەكە ايتۋعا بولادى. حان اۋلەتىنىڭ تاريحىندا گانسۋي دالىزىنەن شىعا بەرىستە ءارتۇرلى باعىتقا تاراعان باتىس-وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك دەگەن ەكى جول جازىلعان.
وڭتۇستىك جول شانشان (لوبنور وزەنى القابى) ارقىلى وڭتۇستىك تاۋدىڭ (كۋنلۋن) سولتۇستىك باۋرايىمەن، ودان ارى وزەن بويىمەن شاچەدەن باتىسقا وتكەن. ودان ارى باتىسقا قاراي وڭتۇستىك جول تسينلين (پامير) ارقىلى ۇلكەن يۋەچجي (باكتريا) مەن انسيعا (پارفيا) بارادى.
سولتۇستىك جول چەشتەن (تۋرفان ءوازيسى) باستالىپ، سولتۇستىك تاۋ (تيان-شان) جانە تاريم وزەنى بويىمەن باتىستا سۋلەگە (قاشعار) دەيىن وتكەن. ودان ارى باتىسقا كەتكەن. سولتۇستىك جول تسينميندە ءتۇيىسىپ، داۆان (فەرعانا ءوڭىرى), كانتسيۋي (قازاقستان) مەن يانتسايعا (تومەنگى ەدىل مەن جايىق بويى) بارعان.
ەكى وركەنيەتتى – باتىس پەن قيىر شىعىستى جالعاستىرۋدا ورتا ازيا مەن قازاقستان حالقى كورنەكتى ءرول اتقاردى، ولاردىڭ قاي جاعىنان بولماسىن جولسەرىك بولعاندىعى داۋسىز. ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ۇلى جىبەك جولىمەن ساۋدا كەرۋەندەرى مەن ديپلوماتيالىق ەلشىلىكتەر وتكەندىگى جونىندە قىتاي جانە گرەك-ريم دەرەكتەرى كۋالاندىرادى.
قازاقستان اۋماعىنداعى جىبەك جولىنىڭ تارماقتارى
ۇلى جىبەك جولى ساۋداسىندا قازىرگى قازاقستان اۋماعى ماڭىزدى ءرول اتقاردى. VI-VII عاسىرلاردا قىتايدان جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستان ارقىلى باتىسقا شىققان ساۋدا جولى ايتارلىقتاي جانداندى. جولدىڭ وسىلاي اۋىسۋىن بىرنەشە سەبەپتەرمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، جەتىسۋدا ورتا ازيا ارقىلى وتەتىن ساۋدا جولىن باقىلاۋدا ۇستاعان تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ ورداسى بولدى. ەكىنشىدەن، ءVIIى عاسىردا ءوزارا سوعىستار بولىپ جاتقاندىقتان فەرعانا ارقىلى وتەتىن جول قاۋىپتى بولدى. ۇشىنشىدەن، باي تۇرىك قاعاندارى جانە ونىڭ اينالاسىنداعىلار تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى تاۋارلاردىڭ ءىرى تۇتىنۋشىسى بولدى.
جىبەك جولى ارقىلى VI-حIV عاسىرلاردا ەلشىلىك جانە ساۋدا كەرۋەندەردىڭ نەگىزگى بولىگى ءوتتى. ءجۇز جىل بويى ول وزگەرىستەرگە ۇشىرادى: ءبىر بولىگى ەرەكشە ماڭىزعا يە بولدى، ەكىنشى بىرەۋى كەرىسىنشە كەتتى، ال قالالار مەن ونداعى ساۋدا-ساتتىق ورنى قۇلدىرادى. سونىمەن VI-VIII عاسىرلاردا سيريا – يران – ورتا ازيا – وڭتۇستىك قازاقستان – تالاس ءوڭىرى – شۋ ءوڭىرى – ىستىق كول قازانشۇڭقىرى – شىعىس تۇركىستان نەگىزگى تراسسا بولدى. وسى جولدىڭ ءبىر تارماعىنا، ياعني ءبىر باعىتىنا ۆيزانتيادان دەربەنت ارقىلى كاسپي ماڭى دالاسى – ماڭعىشلاق – ارال ماڭى – وڭتۇستىك قازاقستان كىردى.
ب.ز. ءى مىڭجىلدىعىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جىبەك جولى بەلسەندى قىزمەت ەتتى، وسى كەزدە قازاقستانعا ريم شىنىسى مەن مونەتاسى، قىتاي جىبەگى، ايناسى مەن لاكتالعان ىدىسى، ەۋروپالىق فيبۋلا – ىلگەك پەن ساساندىق يراندا جاسالعان تاس-مورلەر كەلدى. وسى كەزەڭدە شۋ، تالاس پەن سىرداريا وڭىرلەرىندە ەگىنشىلىك قونىستار ورنىندا قابىرعا جانە مۇنارالارمەن قورشالعان قالالىق ورتالىقتار قالىپتاستى. جىبەك جولىنىڭ قازاقستاندىق بولىگىمەن باتىستان شىعىسقا جىلجىساق شاشتان (تاشكەنت) تۋربات اسۋى ارقىلى سايرامعا (يسفيدجاب) وتكەن. يسفيدجابتان قۇلداردى، اق ماتا، سەمسەر، مىس پەن تەمىردى تاسىدى. ول جەردەن كەرۋەندەر شىعىستا شاراب پەن بۋدۋحكەت قالالارى ارقىلى تارازعا بارعان. دەرەكتەردە تاراز كوپەستەر قالاسى دەپ اتالادى. ودان باسقا ول، ودان كەيىن قارلۇقتار مەن قاراحانداردىڭ استانالىق قالاسى بولدى. تارازدان ساۋدا جولى قاشىق ەمەس جەردەگى تالاس بويىمەن تومەن سولتۇستىكتەگى اداحكەت پەن دەح نۋدجيكەت قالالارىنا بارعان. تالاس ءوڭىرىنىڭ تاۋلى بولىگىندە ايگىلى شەلجى، سۋس، كۇل جانە تاكابكەت قالالارى ورنالاسقان. ولار كۇمىس كەنىشتەرى ماڭىندا پايدا بولعان. تالاس وڭىرىندە كەرۋەندەر فەرعانا وڭىرىنەن شىعىپ چاناچ اسۋى ارقىلى تالاس الاتاۋىنداعى شاتقال جوتالارى مەن قارابۋراعا باراتىن جولعا تۇسە العان. جولدىڭ وسى بولىگى جىبەك جولىنىڭ «فەرعانالىق» جانە «جەتىسۋلىق» باعىتىن بىرىكتىرگەن.
تارازدان قۇلانعا باراتىن جول اقىرتاس، كۇلشوپ جانە ءجولشوپ قالالارى ارقىلى وتكەن. قۇلاننان ارى قاراي شىعىستا ءبىر-بىرىنەن ءتورت فارساح قاشىقتىقتا مەركى مەن اسپارا قالالارى تۇردى. ودان كەيىن كەرۋەن نۋزكەت جانە حارراجۋۆان ارقىلى جۇلگە وتكەن. جۇلدەن شىققان جول سارىعقا جانە قىرمىراۋعا بارعان. قىرمىراۋدان شىققان جول جەتىسۋداعى ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى ناۆاكەتكە الىپ بارعان. ناۆاكەتتەن شىققان جول بۋندجيكەت ارقىلى بالاساعۇن مەن سۋيابقا اپارعان. سۋيابتان شىققان جول نە سولتۇستىككە، نە ىستىق كولدىڭ وڭتۇستىك جاعاسىنا قاراي كەتكەن. وڭتۇستىك بولىگىمەن كەرۋەن جوعارعى بارىسحان قالاسىنان وتسە، ال سولتۇستىگىمەن انىقتالعانداي اتى بۇگىنگى كۇنگە جەتپەگەن شاعىن كەرۋەن سارايعا، سوسىن وسى جولدار بەدەل اسۋىندا قوسىلىپ، تاشرابات ارقىلى قاشعار مەن اقسۋعا اپارعان. ىستىق كول شۇڭقىرىنان سانتاش اسۋى مەن قارقارا ءوڭىرى ارقىلى جول ىلە وڭىرىنە، سوسىن ىلەنىڭ وڭ جاعاسىنداعى المالىق ارقىلى وسەك پەن حورگوسقا، ال تاكلا-ماكان ءشولىنىڭ سولتۇستىك شەتى بويىنشا حامي جانە تۋرفان وازيستەرى ارقىلى دۋنحۋانعا، ياعني قىتايعا الىپ بارعان.
ح-ءحىى عاسىرلاردا جىبەك جولى تارماعىنىڭ ءبىرى ىلە ءوڭىرىنىڭ بارلىعىن وڭتۇستىك-باتىستان سولتۇستىك-شىعىس باعىتىندا قيىپ ءوتتى. تارماق ناۆاكەتتەن باستالدى، سوسىن بالاساعۇنعا بارعان جانە قاستەك اسۋى ارقىلى ىلە الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىنا وتكەن. وسى جەردە كوزگە تۇسەرلىك باعدار رەتىندە قاسيەتتى ۋرۋن-اردج تاۋى بولعان. تراسسا ورتاعاسىرلىق قاستەك (قىستاق), قاسكەلەڭ، الماتى قالالارى ارقىلى ءوتىپ، قازىرگى تالعار قالاسىنىڭ وڭتۇستىك شەتىندە ورنالاسقان تالحيز (تالحير) قالاسىنا جەتكەن. تالحيز (تالحير) ترانزيتتىك ساۋدانىڭ ءىرى ورتالىعى بولعان. وسى جەردەن جىبەك جولى تارماقتالعان. وڭتۇستىك بولىگى ەسىك، تۇرگەن، شەلەك ارقىلى يليۋەن اسۋىنا جەتكەن، سوسىن وسىندا ىستىق كول وڭىرىنەن شىققان حورگوس ارقىلى المالىققا شىققان مارشرۋتقا قوسىلعان. وسى تارماقتان ارحەولوگتار ەسىك، تۇرگەن، لاۆار اتتى شاعىن قالالاردى جانە ۇلكەن كەلگەن شەلەك قالاسىن تاپتى. تالحيزدەن شىققان سولتۇستىك جول تالعار وزەنى بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ ىلە وزەنىنەن ءوتىپ قاپشاعاي شاتقالىنا جەتكەن. ودان كەيىن جول شەڭگەلدىگە، ودان التىنەمەل اسۋى ارقىلى كوكسۋ ءوڭىرى مەن ەكىوعىز قالاسىنا تۇسكەن. ۆيلگەلم رۋبرۋك مۇنى ەكۆيۋس دەپ اتاعان جانە وندا «ساراتسيندەر» (يراندىق كوپەستەر) تۇرعاندىعىن مالىمدەيدى. ەكىوعىزدان جول قارلۇق جابعۋىنىڭ استاناسى – قايالىققا (قويلىققا) بارعان. ارى قاراي جول تەنتەك وڭىرىنە ءتۇسىپ، الاكولدى اينالىپ، جوڭعار قاقپاسى ارقىلى شيحو وڭىرىنە ءوتىپ، وسى جەردەن بەشبالىق ارقىلى دۋنحۋان مەن ىشكى قىتايعا جەتكەن. ەكىنشى ءبىر تراسسا شەڭگەلدى اۋدانىمەن ءوتىپ، كوكتال مەن بوياۋلى اسۋلارى ارقىلى بالقاش ماڭىنا، ودان ىلە ورتاسۋ وزەندەرى اعىسى بويىمەن، ونداعى ورتاعاسىرلىق اقتام، اعاشاياق، قارامەرگەن قالالارىنان، ياعني كولدىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك جاعالاۋلارىن جالعاپ، بۇعازدىڭ 8 كم-دەن استام ەندىك جولىن ارتقا تاستاعان. كەرۋەن بۇعازدىڭ وتكەلىنەن ءوتىپ، توقىراۋ وزەنىنىڭ ساعاسىنا، سوسىن ونىڭ جاعاسىمەن ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىنەن شىققان.
سولتۇستىك ىلە جولىنان ءبىر تارماق الاكولدى اينالىپ ءوتىپ، باتىس جاعىنداعى تارباعاتاي ارقىلى ەرتىسكە، سوسىن قيماق مەملەكەتىنە جەتكەن. تارباعاتايدا جانە ەرتىس بويىندا قيماقتاردىڭ باندجار، حاناۋش، استۋر، سيسان قالالارى جانە بەكىنىستى قابىرعالارمەن، تەمىر قاقپالارمەن قورشالعان ءىرى قالاسى – «حاقاننىڭ استاناسى» ورنالاسقان. قيماقتاردىڭ قالالارى جول ارقىلى ەنيسەيدەگى قىرعىزداردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ، موڭعوليا مەن شىعىس تۇركىستان وازيستەرىنىڭ قالالارىمەن بايلانىسىپ جاتتى.
وتىرار كوپتەگەن كەرۋەن جولدارىنىڭ توعىسىندا بولدى. بۇل جەردەن جولدىڭ ءبىرى شاۋعارعا، ەكىنشى ءبىرى سىرداريا ارقىلى ۆاسيدجگە باردى. ودان شىققان جول سىرداريانى جوعارى ورلەپ وعىزداردىڭ سۇتكەنت قالاسى ارقىلى شاشقا، ال تومەن قاراي جەنت، سارايشىق، ساراي باتۋ مەن كافۋعا جەتكەن. شاۋعار دەرەكتەر بويىنشا VIII ع. بەلگىلى، وعان تۇركىستان ماڭىنداعى شويتوبە قالا ورنى تۋرا كەلەدى. شاۋعاردان قاشىق ەمەس قازىرگى تۇركىستاننىڭ ورنىندا ح-ءحىى عاسىرلاردا ايگىلى اقىن سوپى احمەت ياساۋي تۇرعان جانە ءدىندى ۋاعىزداعان ياسسى قالاسى قالىپتاستى. وتىراردان ارسۋبانيكەت ارقىلى ارىستاندى، شايان القاپتارىمەن قاراتاۋدى اسىپ، شاۋعار مەن ياسسىدان تۇرلان اسۋى ارقىلى، ساۋران مەن سىعاناقتان، جاڭاكەنتتەن شىققان جولدار ورتالىق قازاقستان دالاسىنا، سارىسۋ مەن كەڭگىرگە، تورعاي مەن ەسىل جاعاسىنا جەتكەن. بۇل جەردەن دە بولعان انا، جامان قورعان، نوگەربەك داراسى، دومباۋىل، ميلىقۇدىق، ورمامبەت اتتى ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ قالدىقتارىن اشتى. ءدال وسى جەرلەردەن ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە كەزدەسەتىن جۋبين، كانگليكەت قالالارىن، ورتاۋ مەن كەيتاۋ جايلاۋلارىن، گاربيانا مەن باقىرلىتاۋ كەن ءوندىرۋ ورىندارىن ىزدەستىرۋ كەرەك سياقتى.
ۇلى جىبەك جولى جوعارىدا اتالىپ وتكەندەي قىتاي جىبەگىن باتىس ەلدەرىنە ەكسپورتتاۋ ءۇشىن قىزمەت ەتتى. سونىمەن بىرگە ريم، ۆيزانتيا، ءۇندىستان، يران، اراب حاليفاتى، كەيىنىرەك رەسەي مەن ەۋروپادان ول بويىنشا قىتايعا وسى ەلدەردە وندىرىلگەن تاڭعالارلىق، ەكزوتيكالىق مول تاۋارلار تىزبەگى: ميررا مەن لادان، اقگۇل سۋى مەن امبرا، كارمودون مەن جۇپار ءجۇزىمدى جاڭعاق شىرىنى، جەنشەن مەن پيتون ءوتتى، كىلەم مەن كەنەپ ماتا، بوياعىش زاتتار مەن مينەرالدى شيكىزاتتار، الماز بەن ياشما، كارىپتاس پەن كورالل جانە «بالىقتىڭ ازۋى»، كۇمىس پەن التىننىڭ سومى، تەرى مەن مونەتا، ساداق پەن جەبە، سەمسەر مەن نايزا تاسىلدى. جىبەك جولى بويىنشا ساۋدادا فەرعانانىڭ «اسىل تۇقىمدى» جىلقىلارى، اراب جانە نيسيلىك تۇلپارلار، تۇيەلەر مەن پىلدەر، مۇيىزتۇمسىقتار مەن ارىستاندار، قابىلاندار مەن قاراقۇيرىقتار، اق تۇيعىندار مەن يتەلگىلەر، تاۋىستار، توتىقۇستار مەن تۇيەقۇستار ءجۇردى. ساۋداگەرلەر ارقىلى مادەني وسىمدىكتەر: ءجۇزىم، شابدالى، قاۋىن، كوكونىس، سونىمەن بىرگە دامدەۋىشتەر مەن قانت تارالدى. ايتسە دە، ساۋدادا نەگىزگى جانە تۇراقتى زات بولىپ جىبەك قالا بەردى، ول التىنمەن قاتار ءىس جۇزىندە حالىقارالىق ۆاليۋتاعا اينالدى. جىبەك – تاۋار، سالىم-سالىق پەن سىيلىق رەتىندە جوعارى باعالانعاندىقتان، ونى پاتشالار مەن ەلشىلەرگە سىيلادى; ول جالاقى رەتىندە جالدامالى جاۋىنگەرگە بەرىلدى جانە مەملەكەتتىك قارىزدار تولەندى. ول تۋرالى بىزگە كەلىپ جەتكەن دەرەكتەردە كوپتەگەن مىسالدار بار. يراننىڭ شاحينشاحى حوسروۆ 1 انۋشيرۆان قىتاي يمپەراتورىنان (باسقا سىيلىقتار جيىنتىعىمەن بىرگە) كوكشىل شەتىنە ءتاجدى جانە اشەكەيلەنگەن پاتشا بەينەلەنگەن جىبەكتى قىتايلىق ۋشاري كيىمىن الادى. جىبەكتى قادىر تۇتۋى قىتاي، ورتا ازيا، شىعىس تۇركىستان بيلەۋشىلەرى سارايلارىنداعى سىلاققا سالىنعان سۋرەتتەردەن انىق كورۋگە بولادى: اقسۇيەكتەر كيگەن جىبەكتى كيىمدەر وعان ءتان قىمبات بۇيىمدارمەن، اشەكەيلەرمەن، بولشەكتەرمەن، ءتىپتى تىگىستەرىنە دەيىن سالىنىپ كورسەتىلگەن.
يمپورتتىق بۇيىمدارداعى كوز تارتار زاتتار تالعار قالاسىنان تابىلدى. كومبەدەن شىققان قىتاي كارلەنىنەن (فارفور) جاسالعان ءتورت توستاعاننىڭ ىشىندەگى بالالاردىڭ فيگۋراسى ويىلعان بەينەلەر ساڭىراۋقۇلاق پىشىنىندە – ۇزاق ءومىر سيمۆولىنداعى مەدالوندارمەن جيەكتەلگەن. تاباقتاعى سيمۆوليكا ەرلەردىڭ ءۇرىم-بۇتاق تىلەگى رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. كومبەدە سونىمەن قاتار فايانستى توستاعاننىڭ سىنىعى بولدى. ىشكى فونىندا تاۋ جانە تەڭىز كورىنىسىندە قىزىل فوندا اسپاشام ورىندالىپ، ون ءبىر وتىرعان ەر مەن ايەل بەينەلەنگەن. كارلەن توستاعان قىتايدا جاسالعان، ال فايانستىڭ سىنىعى تالعارعا ءحىى-ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا جاپونيادان اكەلىنگەن.
جىبەك جولى بويىمەن ءدىني يدەيالار، ياعني تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى ەلدەرگە ميسسيونەرلەر ءوز دىندەرىن تاراتتى. ءۇندىستاننان ورتا ازيا مەن شىعىس تۇركىستان جانە قىتاي ارقىلى بۋدديزم، سيريا، يران مەن اراۆيادان – حريستيان، سوسىن يسلام ءدىنى.
لازۋريت جولى
بۇگىنگى تاڭدا وسى جولدىڭ جەكەلەگەن بولىكتەرى قولا داۋىرىندە-اق قىزمەتىن باستاعاندىعى انىقتالىپ وتىر. ۇلى جىبەك جولىنا كىرگەن ەڭ ەجەلگى ساۋدا تراسساسىنىڭ ءبىرى، تاريح عىلىمىندا «ۇلى لازۋريت جولى» دەگەن اتاۋعا يە بولدى. ەرەكشە ادەمىلىگىمەن جانە سيرەك كەزدەسەتىندىگىمەن قۇندى بولىپ تابىلاتىن بۇل كوك تاس كوپتەگەن حالىقتاردا جوعارى باعالاندى. بۇل تاس ەۋرازيا ماتەريگىندە تەك تاۋلى باداحشان، بايكال ماڭى مەن كورەي جارتى ارالىنىڭ كەيبىر جەرلەرىندەگى كەن ورىندارىندا عانا كەزدەسەدى. سونىسىنا قاراماي وسى تاستان جاسالعان بۇيىمداردىڭ تارالۋ ايماعى وتە كەڭ. مۇنى تومەندەگىدەي ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر دالەلدەيدى:
1) وڭتۇستىك تۇركمەنياداعى التىن-دەپە، نامازگا-دەپە، اناۋ، گەوكسيۋر-1 ەجەلگى ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن قونىستارىنان تابىلعان ءلازۋريتتى مونشاقتار مەن كىشكەنتاي فيگۋرالار (ب.ز.د. IV مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسى – III مىڭجىلدىق);
2) اۋعانستانداعى مۋنديگاك قونىسىنان تابىلعان مونشاقتار (ب.ز.د. IV مىڭجىلدىقتىڭ اياعى – III مىڭجىلدىق);
3) ەجەلگى يران ەسكەرتكىشتەرىنەن تابىلعان كوپتەگەن ءلازۋريتتى اشەكەيلەر;
4) ب.ز.د. ءىىى مىڭجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسى – ءىى مىڭجىلدىقتىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا جاتاتىن حاراپپ مادەنيەتىنىڭ لازۋريتتەن جاسالعان بۇيىمدارى (بەلۋدجيستان مەن يند القابى);
5) مەسوپوتاميا كوكشىل تاستى نەمەسە شۋمەرلىكتەردىڭ تىلىندە «ۋنكۋدى» ۋبەيدتىك مادەنيەتتىڭ دامىعان ۋاقىتىندا تاسىپ اكەلۋدى باستاعان. شۋمەرلىك داۋىردە پايدا بولعان «ەنكەرمان جانە اراتتانىڭ جوعارعى ابىزى» داستانىندا ۋرۋكا ەنكەرمان حابارشىنى اراتتا ەلىنە التىن، كۇمىس پەن ۋنكۋ-تاسى ءۇشىن جىبەرگەندىگى ايتىلادى;
6) ەگيپەتتە لازۋريتتەن ماات ايەل قۇدايىنىڭ بەينەسى مەن ءارتۇرلى زەرگەرلىك اشەكەيلەر دايىندالعان;
7) اناتوليادان (ترويا مەن داراك) ب.ز.د. ءىىى مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىنا جاتاتىن باي جەرلەۋ ورنىنان لازۋريت تابىلعان;
8) باكتريا مەن سوگديانادان اكەلىنگەن مونشاقتار ب.ز.د. ءىى مىڭجىلدىقتارداعى باقتاشى تايپالاردىڭ قورىمدارىنان، ياعني ورال ماڭىنان، سىنتاس پەن ۋشكاتتان لازۋريت، الابۇعادان كوگىلدىر اقىق، بۇقارا ماڭىنداعى گۋردۋشتان مالتيلىك كرەست پىشىنىندە لازۋريت، اقىق، كوگىلدىر اقىق، كەرەك دەسەڭىز، سىبىردەگى روستوۆكادان، سوپكا ءىى-دەن مالتيلىك كرەست پىشىنىندە كوگىلدىر اقىق تابىلعان.
ولاي بولسا، مۇنىڭ بارلىعى كونە داۋىردە (ب.ز.د. ءىىى-ءىى مىڭجىلدىق شەگىندە) باداحشاننىڭ قىمبات تاسى ەجەلگى شىعىستىڭ ءارتۇرلى اۋداندارىنا جەتكەندىگىن دالەلدەۋگە نەگىز بولدى. ءلازۋريتتى تاسىمالداۋ باعىتى بىلاي بولعان، باداحشاننان الىنعان تاس مۋنديگاك قونىسىنا جەتكەن، ودان سيالك ارقىلى يراننىڭ تاۋلى ولكەسى – مەسوپوتامياعا، ول جەردەن سيرياعا، ەگيپەتكە، اناتولياعا تاراعان. ءلازۋريتتى تەڭىز ارقىلى دا تاسىمالداۋ جولى بولعان (ب.ز.د. ءىى مىڭجىلدىقتىڭ ءبىرىنشى جارتىسى), باداحشاننان يند وزەنى ارقىلى اراۆيا تەڭىزىنە، ونان پارسى شىعاناعى باسسەينىنە جەتكەن.
نەفريت جولى
قىتايدان باتىسقا دەيىن قىزمەت ەتكەن جولدىڭ ەڭ ەرتە كەزەڭى «نەفريت جولى» دەپ اتالدى. نەفريت – مايدا-شۇيدە جاسايتىن كوك تاس، سيرەك جاعدايدا اق، سۇر، قارا ءتۇستى بولادى. ادەمىلىگى، بەرىكتىلىگى مەن تۇتقىرلىعى جاعىنان ەجەلگى حالىقتاردا ايرىقشا جوعارى باعالاندى. كونە قىتايدا بۇل مينەرال ىزگىلىك اكەلەدى دەپ ەسەپتەلدى. ودان ءارتۇرلى تابىنۋ زاتتارىن: موسى، ليتفون، ۆازا، قۇرباندىق توستاعانى مەن باسقا دا كوپتەگەن نارسەلەر جاسادى. سىما تسيان نەفريتتى تاس رەتىندە ءتۇسى بويىنشا قارمەن، دىمقىلدىعىن – جاڭبىرمەن، جىلتىراقتىعىن – مايمەن، جارقىلى بويىنشا – شىراقپەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى دەپ سيپاتتاعان. دەگەنمەن، ونى الۋ وتە قيىن، ول ءۇشىن كۋنلۋن تاۋىنداعى نەفريت شىعاتىن جەرگە بارۋ ءۇشىن ەكى وزەن مەن التى كولدەن وتۋگە تۋرا كەلگەن. تەك مىڭنان ءجۇز، ال جۇزدەن ون عانا ساياحاتشى ۇيىنە امان-ەسەن ورالعان. وسى قىسقا عانا حابارلاماعا ەكى فاكتى اقيقات.
1) نەفريت ەجەلگى قىتايلىقتار ءۇشىن ەرەكشە باعالاندى.
2) نەفريت قىتايعا كۋنلۋن تاۋ تارماعىندا ورنالاسقان حوتاننان اكەلىندى.
چجان تسزيان ورتالىق ازيادا ب.ز.د. 140-130 جىلدارى بولعان كەزدە حوتاندا حان يمپەرياسىنا جونەلتۋ ءۇشىن نەفريت وڭدەۋ وركەندەگەنىن اتاپ وتكەن.
سىما تسياننىڭ جازباسىندا تسين شي حۋان يمپەراتوردىڭ تورەشىسى لي سىدىڭ كۋنلۋننىڭ مەملەكەتتىك قازىنا قويماسىنا نەفريتتىڭ ءتۇسۋى جونىندە راپورت بەرگەن مازمۇنداعى بايانداماسى ساقتالعان. حوتان جانە ونداعى نەفريت ءوندىرىسى «تاۋلار مەن تەڭىزدەردىڭ كاتالوگىندە» ايتىلادى. حوتان مەن قىتاي اراسىنداعى نەفريت ساۋداسىنداعى دەلدالدار رەتىندە ب.ز.د. ءىىى عاسىرعا دەيىن ورتالىق ازيانىڭ الىپ كەڭىستىگىن الىپ جاتقان يۋەچجيلەر الدا تۇردى.
سونىمەن قىتاي ەجەلگى داۋىردەن باستاپ گانسۋي ءدالىزى، تاريم ويپاتىمەن وتەتىن ساۋدا جولى ارقىلى يۋەچجيلەردەن نەفريت الاتىن حوتانمەن بايلانىستا بولدى. وسى مينەرالدىڭ ساۋدا-ساتتىقتاعى بالاما ءونىمى – جىبەك بولدى، ول باتىس ەلدەرىنە سىيلىق، تاسقا ايىرباستاۋ رەتىندە جونەلتىلىپ وتىرعان. ولاي بولسا، قىتاي جىبەگى ب.ز.د. ءىى مىڭجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورتا ازياعا اكەلىنگەندىگىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ دەرەكتەرى دالەلدەيدى.
قىتاي باتىس كورشىلەرىمەن جىبەكتى ساۋدالاۋدى شامامەن چجان گو كەزەڭىنىڭ اياعىندا باستادى. ەڭ الدىمەن قىتاي جىبەگى پەرسياعا جانە يند القابىنا (ب.ز.د. V ع.) تارادى. مۇنى گەرودوت پەن كسەنوفونت حابارلامالارى نەگىزىندە دالەلدەۋگە بولادى. ولار پارسىلار وتە قىمبات، ءساندى دە، ادەمى بولىپ ەسەپتەلەتىن ۇندىلىك كيىمدەردى كيەتىندىگىن جازعان. وسى حابارلامالاردى ايقىنداي كەلە، پروكوپيست بۇل كيىمدەر جىبەكتەن بولعان دەپ پايىمدادى، ودان پارسىلار دايىنداعان كادىمگى كيىمدەردى گرەكتەر ۇندىلىك دەپ اتادى، بۇگىندە ونى سەريك دەپ اتايدى. وسى ۋاقىتتا باتىس مەريديونالدى جول – وڭتۇستىك قىتاي اۋداندارىن ورتالىق ازيا، وڭتۇستىك سىبىرمەن بايلانىستىراتىن تراسسا بولدى. بۇل جول شىعىس تۇركىستان، تسايدام ارقىلى، مينتسزيان مەن دادۋ وزەندەرى بويىمەن يۋنانعا، ودان ارى بيرما مەن ۆەتنامعا بارعان. جولدىڭ سولتۇستىك تارماعى – قىرعىز جولى جوڭعاريادان مينۋسين شۇڭقىرىنا دەيىن بارعان. وسى جولدىڭ بولعاندىعى جونىندەگى مالىمەتتەر سىما تسياندا كەزدەسەدى.
ب.ز.د. ءى مىڭجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قىتاي مەريديونالدىق جول ارقىلى ءسىبىر، ورتا جانە وڭتۇستىك ازيا ايماقتارىمەن بايلانىستا بولدى. ب.ز.د. ءىىى عاسىردىڭ اياعىندا شىعىس ازيادا ەكى الىپ يمپەريا: سيۋننۋ (عۇندار) مەملەكەتى مەن ورتالىقتاندىرىلعان تسين-حان يمپەرياسى قۇرىلدى.
مودە شانيۋ تۇسىندا عۇندار سولتۇستىكتە بايكالدان وڭتۇستىكتە ۇلى قىتاي قورعانىنا، شىعىستا لياوحە وزەنىنەن باتىستا سەرەنديا وازيستەرىنە دەيىنگى اۋماقتى جاۋلاپ الادى. چجيچجي شانيۋ تۇسىندا (ب.ز.د. 53-34 جىلدارى) عۇنداردىڭ ساياسي ىقپالى ورال ماڭى مەن تومەنگى ەدىلگە دەيىن ءجۇردى. ازيانىڭ كىندىگىندە ورتالىقتانعان وسىنداي يمپەريانىڭ قۇرىلۋى جانە عۇنداردىڭ باتىستىڭ قيىرىنا دەيىن وكتەمدىك جۇرگىزۋى ساۋدا قارىم-قاتىناستارىن ايتارلىقتاي كەڭەيتتى. عۇندار جەرىندەگى تاياۋ شىعىستىق شەبەرلەردىڭ بۇيىمدار جولى شىعىس تۇركىستاننىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى وازيستەر ارقىلى شانيۋ ورداسى ورنالاسقان موڭعوليانىڭ سولتۇستىگىنە باردى. ول ارقىلى قىتايدان سىيلىق رەتىندە جىبەك ماتا، كۇرىش، ادەمى زاتتاردىڭ كوپ مولشەرى ءتۇسىپ جاتقان. عۇندار جىبەكتىڭ ءبىر بولىگىن جەرورتا تەڭىزى شەبەرلەرىنىڭ بۇيىمدارىنا ايىرباستاۋ ءۇشىن قارا تەڭىزدەگى گرەك وتارلارى مەن بوسپور پاتشالىعىنا ساحارا ارقىلى جىبەرىپ وتىرعان.
جىبەكتىڭ قۇدىرەتى
«ۇلى جىبەك جولى» اتاۋىنىڭ شىعۋى وسى ۋاقىتتا باتىس ەلدەرى ءۇشىن قىمبات تاۋار – جىبەكپەن بايلانىستى. جىبەك قۇرتىنان جىبەكتى دايىنداۋ قۇپياسىن قىتايلىقتار شامامەن 5 مىڭ جىل بۇرىن اشسا، بەلگىلى جىبەك شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋشى ا.ا.تيحوميروۆ ونىڭ ناقتى ۋاقىتىن – ب.ز.د. 298 جىل دەپ اتاپ وتەدى. قىتاي اڭىزدارى بويىنشا ەڭ العاش الىنعان جىبەك ءجىپ سي لينگ-چي پاتشا حانىمعا تاۋەلدى بولدى. شاي ءىشۋ كەزىندە پاتشا حانىم شىنىاياعىنا اعاشتان ءجىبى شىعىپ تۇرعان قۇرت ءتۇسىپ كەتەدى، سوسىن قۇرتتىڭ ءجىبىن تارقاتىپ الادى، سولاي العاشقى جىبەك ءجىپ الىنادى، ال سي لينگ-چي يمپەراتور ايەل وسى ءۇشىن ريزاشىلىق رەتىندە اسپان استى يمپەرياسىنىڭ قۇدايىن تۇرعىزدى، ونىڭ قۇرمەتىنە وسى كۇنگە دەيىن قىتايدىڭ كوپتەگەن اۋداندارىندا جىل سايىن عۇرىپتىق مەيرامدار وتكىزىلەدى.
بىرقاتار زەرتتەۋشىلەر جىبەك شارۋاشىلىعىنىڭ وتانى شان-دۋن پروۆينتسياسى، ويتكەنى ب.ز.د. 2255 جىلدىڭ وزىندە-اق قىتاي پاتشا حانىمىنا سالىق رەتىندە جىبەك ماتا تولەگەن دەپ ەسەپتەيدى. اسىرەسە، جىبەك شارۋاشىلىعى ب.ز.د. 1-مىڭجىلدىقتىڭ 2-جارتىسىندا اقشا، ماتا دايىنداۋ، سالىق تولەۋ، ساۋدا كەلىسىمدەرى بارىسىندا ەسەپتەسۋ جىبەكتەن بولعان كەزدە كەڭىنەن دامىدى. بىرقاتار عالىمدار تازا جىبەكتىڭ وتانى ءۇندىستاننىڭ تاۋلى اۋداندارى دەسە، كەلەسى بىرەۋلەرى – باتىس گيمالاي، ءتىپتى يران دەپ ەسەپتەيدى. دەگەنمەن، بومبيكستىڭ وتانى، وسى كۇنگە دەيىن جىبەك قۇرتىنىڭ جاقىن اتالاسى – تەوفيل ماندارين كوبەلەگى ءومىر سۇرەتىن سولتۇستىك قىتاي بولىپ تابىلادى.
تابيعاتتاعى جىبەك قۇرتىن قاراپايىم جيناۋدان قولعا ۇيرەتۋگە دەيىنگى ساتىدا بىرنەشە جۇزدەگەن جىلدار وتكەن. جىبەكتى الۋ ۇدەرىسى ەجەلگى ۋاقىتتا قالاي بولسا، بۇگىندە دە تۋرا سونداي. ەكى قۇرت شاعىلىسقاننان كەيىن، اتالىعى ءولىپ، انالىعى 600-700-گە دەيىن جۇمىرتقا-ۇرىق تاستايدى. كوكتەمدە ء(ساۋىر ايىندا) ۇرىق جىلى بولمەگە كىرگىزگەننەن كەيىن، 10-12 كۇندە ودان كىشكەنتاي قىرىقبۋىندى جىبەك قۇرتى شىعادى. ولار وتە قوماعاي بولىپ كەلەدى. نەگىزگى قورەگى تۇتتىڭ جاپىراعى بولعان ولار ءوزىنىڭ سالماعىنان اناعۇرلىم كوپ جەيدى. 30 كۇنگە سوزىلاتىن ءوزىنىڭ ومىرىندە قىرىقبۋىننىڭ سالماعى 10000 ەسە ارتادى. ءوزىنىڭ وسۋىندە ول بەس جاستان نەمەسە تۇلەۋدەن وتەدى. بەسىنشى جاسىندا جىبەك ءجىبىنىڭ ءوزى جاسالىنادى. جىبەك بولەتىن بەزدىڭ نارسەلەرى سىرتقا شىعىپ ەكى قاباتتى جىپكە اينالادى، سوسىن قىرىقبۋىن ءۇش كۇن بويى وزىنە وراۋىندا جىبەك قۇرتى پايدا بولادى. ءبىر جىبەك قۇرتىندا جىبەك ءجىپتىڭ ۇزىندىعى ەسەپ بويىنشا 100-2000 مەترگە دەيىن جەتەدى.
ەجەلگى داۋىردە ايتۋلى تاۋارلاردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى ورىندى قىتاي جىبەگى الدى. جىبەك ماتا – جۇقا ماتا، سالماقسىز، جەڭىل، جۇمساق جانە ادەمىلىگىمەن كونە زاماندا تابيعاتتىڭ كەرەمەتتىلىگى دەپ ەسەپتەلدى. سىرى كوپ جىبەك ءجىپ ايقىن ءارى ءتوزىمدى، ءارتۇرلى ءتۇستى نە ءتۇرلى كەرەمەت ماتا بەردى، ال ءتۇرلى ءتۇستى كۇردەلى ورنەكتى وسى ماتالار وزدىگىنشە باعالاندى. باتىستا ولار التىننان جوعارى باعالانىپ، ساۋداعا قىمبات تاستارمەن بىرگە ءجۇردى. جىبەكپەن الىم-سالىق، اسكەري جانە ديپلوماتيالىق قىزمەتتەر تولەندى. ونىڭ قيىندىلارى پاتشالار مەن حرامدارعا، جاۋىنگەرلەر مەن اقسۇيەك سۇلۋلارعا سىيعا تارتىلدى. مۇنىڭ بارلىعى سينولوگ فريدريح فون ريحتگوفەننىڭ 1877 جىلى قىتايدان ەۋروپاعا دەيىنگى ساۋدا تراسساسىن ۇلى جىبەك جولى دەپ اتاۋىنا تولىعىمەن دايەكتى قۇقىق بەردى. بۇل اتاۋ ەۋرازيانىڭ قازىرگى ەلدەرىنىڭ بارلىق قوعامدىق قىزمەتتەرى مەن عىلىمىندا قابىلداندى. شىنايى ءارى نازىك تۇردەگى ءتۇستى جانە ورنەكتى جىبەكتەر الەمنىڭ بايلىعى سيمۆولىنا اينالدى. ونىڭ ساپالىعى مەن جەڭىلدىگى جۇزىك كوزىنەن وتەتىن ماتا دەپ انىقتالدى. ونى قۇرىش بولاتتىڭ وتكىرلىگىمەن سىنادى، ونىڭ ءجۇزى جىبەك ورامالدى قيىپ ءوتۋ كەرەك بولدى.
الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ شىعىسقا جورىقتارىنان كەيىن انتيكالىق ادەبيەتتەردە قىتاي جىبەگى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر پايدا بولادى. الەكساندردىڭ ۇستازى اريستوتەل ءوزىنىڭ «جانۋارلار تىرشىلىگى» اتتى ەڭبەگىندە جىبەك ءوندىرۋ جونىندە بىلاي دەپ جازادى: «ۇلكەن قۇرتتان كىشكەنتاي قۋىرشاق، سوسىن جىبەك قۇرتى شىعادى. مۇنىڭ بارلىعى التى ايدا بولادى. وسى جاندىكتەن ايەلدەر جىبەك قۇرتىن ءبولىپ الىپ، تارقاتادى، ودان كەيىن ونى يىرەدى. پلاتەستىڭ قىزى پوليفونيا كوس ارالىندا العاش رەت يىرگەن دەپ ايتادى». ب.ز.د. ءى عاسىرىندا جىبەك كلەوپاتريا پاتشايىم ءۇشىن ارنايى شەبەرحانا جىبەكتەن سالتاناتتى كيىم-كەشەك تىككەن الەكساندرياعا جەتكەن. وكتاۆيان اۆگۋستتىڭ بيلىگى ۋاقىتىندا ريم پوەزياسىندا جىبەك تۋرالى كوپتەگەن ەسكەرتپەلەر پايدا بولادى. ريمدە Visسus Tusسus اۋدانىندا سيريالىقتار ننتيوحي مەن پالميردەن ساتىپ الىنعان جىبەكتەرىن ساۋدالايتىن ارنايى بازار بولدى.
جىبەك جولى بويىنداعى ساۋدادا ايتارلىقتاي ءرول سوعدىلىقتارعا تيەسىلى بولدى. ولاردىڭ شىعىس تۇركىستانعا بارۋى ب.ز.د. IV-III عاسىرلارعا جاتادى. ايتارلىقتاي سوعدى وتارى مەن قونىستارى ب.ز. ءبىرىنشى عاسىرىنا جاتاتىن ورتا ازيا، وڭتۇستىك قازاقستان، جەتىسۋ، شىعىس تۇركىستان مەن سولتۇستىك قىتايدىڭ كەرۋەن ساۋداسىنىڭ باستى ورتالىقتارىنان انىقتالدى. سوعدى قاۋىمىنىڭ جىبەك جولى تورابىنداعى ەلدى مەكەنى – دۋنحۋاندا بولعاندىعى جونىندەگى جازبا دەرەك IV عاسىرعا جاتادى. سوعدىلىق «كونە جازبا» مالىمەتتەرى بويىنشا ولاردىڭ سانى ءبىر مىڭ ادامداي دەلىنگەن. ايتارلىقتاي سوعدى وتارى باتىس قىتايدىڭ ساۋدا ورتالىقتارى ليانچجوۋ مەن سۋچجوۋدا بولعان. بۇل مەكەندەر تان ۋاقىتىندا دا بەلسەندى ساۋدا قىزمەتتەرىن جۇرگىزۋدى جالعاستىرعان. سوعدى ساۋداگەرلەرىنىڭ ەداۋىر بولىگى تاندىقتاردىڭ استاناسى چانان قالاسىندا تۇرعان. وڭتۇستىك جولدىڭ باستى ورتالىعى شانشاننان (لوبنور كولى ماڭىندا) VII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا سامارقاند پەن تارازدان شىققاندار بىرنەشە قونىستان تۇراتىن ءوز وتارىن قۇرعان.
جىبەك جولىنداعى تۇركى وركەنيەتى
VI عاسىردىڭ ورتاسىندا ورتالىق ازيانىڭ ساياسي ارەناسىنا جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىم – تۇرىك قاعاناتى شىعادى. تۇركىلەر العاشىندا التايدان سىردارياعا دەيىنگى اۋماقتى قامتىپ، يرانمەن وداق ورناتىپ، ەفتاليتتەر مەملەكەتىن تالقاندايدى، سوسىن قارا تەڭىز جاعالاۋىنا دەيىن جىلجيدى. قىتايدان الىم-سالىق رەتىندە العان ۇلكەن بايلىقتى يەلەنىپ، ولار سوعىس ۋاقىتىندا سوعدىلىق كوپەستەردى قولداي وتىرىپ، ۇلى جىبەك جولىنداعى ساۋدانى قارقىندى دامىتۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتادى. دەگەنمەن، وڭتۇستىك تراسسانىڭ ايتارلىقتاي بولىگى يراننىڭ باقىلاۋىندا بولعاندىقتان، قاعان 567 جىلى يرانعا ساۋدا تراسساسىن بىرىگىپ باقىلاۋ ماقساتىمەن سوعدى كوپەسى مانياحتى باسشى ەتىپ ەلشىلىك جىبەرەدى. بىراق حوسروۆ ءى شاح ەلشىلىكتى قابىلداپ، اكەلگەن جىبەكتەرىن ساتىپ الىپ، ولاردى نارازىلىقپەن استانا الاڭىندا ورتەپ جىبەرەدى. قاعاننىڭ بەس ايدان كەيىن جىبەرگەن ەكىنشى ەلشىلىگىنەن دە ناتيجە بولمادى. بۇل تىكەلەي سوعىسقا الىپ كەلدى. وسىدان كەيىن قاعان ەلشىلىككە تاعى دا باسشى ەتىپ مانياحتى تارازدان تىكەلەي ۆيزانتياعا بۇقارا، حورەزم ارقىلى، كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىن اينالا، كاۆكاز ارقىلى جىبەرگەن بولاتىن. ساۋدا جانە اسكەري كەلىسىم جاسالىپ، ۆيزانتيانىڭ يمپەراتورى يۋستين ءىى شىعىس جەرلەرىنىڭ ستراتەگى، ءتىپتى ول تۇركىلەردىڭ يرانعا جاساعان جورىعىنا قاتىسقان زەمارحتى باسشى ەتىپ اسكەري ەلشىلىگىن جىبەرەدى.
وسىلاي سولتۇستىك جول بويىنشا ورتالىق ازيا مەن ۆيزانتيا اراسىندا تۇراقتى ساۋدا قارىم-قاتىناسى ورنادى. يسپيدجاب، وتىرار، سامارقاندتان شىققان كەرۋەن ارال تەڭىزى بويىمەن حورەزمنەن ءوتىپ، ەدىل ارقىلى سولتۇستىك كاۆكاز تايپالارى ارقىلى كاۆكاز جوتالارىنىڭ قارا تەڭىز جاعالاۋىنا جەتىپ، ودان ارى ۆيزانتيا شەكاراسىنا بارعان. بۇل جول VI عاسىرداعى گرەك تاريحشىسى مەاندردا جازىلعان. ۆيزانتيامەن جانە وسى جولدىڭ تورابىنداعى ساۋدادان تاڭعالارلىقتاي قىزىقتى زاتتاي قالدىقتار ساقتالعان. ورتاعاسىرلىق سامارقاند، مەرۆ، تاراز، انديجان، تاشكەنت قالالارىنان ب.ز. VI-VII عاسىرلارىنداعى ۆيزانتيالىق جانە سولاردىكىنە ۇقساس التىن مونەتالار تابىلدى. قولونەر ونىمدەرىنىڭ قالدىقتارىمەن بىرگە مونەتالار ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ قالالارى مەن قونىستارى قاراپايىم ترانزيتتىك ەلدى مەكەن بولماعاندىعى جايلى ايتادى. ولار ءوز وندىرىستەرى مەن قولونەرى جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كوپشىلىك مولشەردەگى ءارتۇرلى تاۋارلاردى ەكسپورتتاۋشىلار بولدى.
جازباشا دەرەكتەردەگى مالىمەتتەر بويىنشا ورتا ازيا مەن قازاقستان يەلىكتەرىنەن مەتالل مەن دايىن مەتالل بۇيىمدارىنداعى سالتاناتتى ىدىستار مەن قىمبات مەتالداردان قارۋ-جاراقتىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىنە: ساداق پەن جەبە، سەمسەر مەن ساۋىت-سايمان، تەرى بۇيىمدار، ولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە شاشتىق كيىز، ماتا مەن كيىم باعالاندى، اسىل تاس پەن ءتۇستى شىنى اشەكەيلەر، دارىلىك جانە بوياۋ زاتتارىنا دەيىن تاسىعان. ەگەر بۇرىن ايىرباس ءونىمى تەك قىتايلىق جىبەك بولسا، ب.ز. ءبىرىنشى مىڭجىلدىعىنىڭ ورتاسىندا سوعدىلىق شەبەرلەردىڭ وزىندىك جىبەك ماتا ءوندىرىسى بولعاندىعى جونىندە اۋىز تولتىرىپ ايتا الامىز. بۇل جاڭالىقتى كۇتپەگەن جەردەن جىبەكتى زەرتتەۋشى فرانتسۋز د.شەپەرد جاسادى. بەلگيانىڭ يۋن قالاسىنداعى حرامنىڭ قۇلپىتاسىن جاپقان ەجەلگى جىبەكتى زەرتتەۋدە ول بەلگىلى شىعىستانۋشى ۆ.حەننينگ وقىعان بەيمالىم جازۋدىڭ ءبىرىن تاپتى. «زانداناشى» دەپ جازىلعان جازۋ ونىڭ وندىرىلگەن ايگىلى ورتاعاسىرلىق شىعىستىڭ توقىماشىلىق ورتالىعى – سوعدىداعى، سامارقاند پەن بۇقارا اراسىنداعى زاندانا قونىسىن ناقتى كورسەتىپ تۇر. بۇل قونىستىڭ كەلەسى جۇزجىلدىقتاردا وتە ادەمى جۇقا ماتاسىمەن داڭقى شىققان. زاندانانىڭ ايگىلى ماتاسى تۋرالى اراب دەرەكتەرى دە اتاپ وتەدى. ول جونىندە «بۇقارا تاريحىنىڭ» اۆتورى مۇحاممەد نارشاحي يۋن قالاسىنداعى حرامنان شىققان جىبەكتەگى سۋرەتكە ۇقساس ورنەكتى جىبەك ماتا مۋگ تاۋىنداعى سوعدى بيلەۋشىسى دەۆاشتيچ قامالىنىڭ قويماسىنان تابىلعاندىعىن جازعان.
سولتۇستىك ترانزيت جولى ب.ز. VI-VII عاسىرلاردا تارماقتارى تولىق قالىپتاسقان كەرۋەن جولىنىڭ قۇرلىقتاعى تراسساسىمەن تولىقتى. ءىح-ح عاسىر باسىنداعى اراب-پارسى گەوگرافتارىنىڭ گەوگرافيالىق ەڭبەكتەرىن تالداعان شىعىستانۋشىلار ولاردىڭ العاشقى ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزىندە وسى ۋاقىتتىڭ جولشىلارى وزدەرى بولعان دەپ ەسەپتەيدى. ەجەلگى جولدار مەن ەلدەردى جازعان 820 جىلى تۋعان يبن حوردادبەح ب.ز. ءىح عاسىر باسىنداعى تاباريستان بيلەۋشىسىنىڭ ۇلى بولعان. ونىڭ ءوزى دجيبال ايماعىنىڭ باستىعى بولعان، وسى لاۋازىم قۇرامداس بولىگى شىعىسىندا باعداتتان ورتا ازيا مەن ۇندىستانعا، باتىستا يسپانيا مەن ۆيزانتياعا، سولتۇستىكتە كاۆكازعا دەيىنگى ساپارى بولعان «مەملەكەت جانە ساياحات كىتابىن» جازۋعا تۇرتكى بولعان بولۋى مۇمكىن. جەكە قۇرلىقتاعى جانە تەڭىزدەگى بىرقاتار تراسساسى، دون، ەدىل جانە كاسپي بويىنشا ورىس كوپەستەرىنىڭ باعىتتارىنا شەيىن كورسەتىلگەن. باسرادان شىققان كۋداما يبن دجافار – حاليفات پوشتاسىنىڭ باستىعى بولعان. ونىڭ «حارادج جانە حاتشىلىق ونەر جونىندەگى كىتاپ» اتتى ەڭبەگى جارىم-جارتىلاي ساقتالعانىمەن، وعان پوشتا باعىتى تۇسكەن. پوشتا باسشىسى بارلىق جولدى بىلۋگە ءتيىستى بولدى، سەبەبى حاليف ءبىر جاقا بارۋعا جينالۋى نەمەسە اسكەردى باعىتتاۋى مۇمكىن. سوندىقتان ول تراسسا بويىنشا ورىنداردىڭ اتتارىن، جول، تۇراق، ميل مەن فارساح سانى، جولدىڭ قيىنشىلىعى مەن وڭايلىعىن، سۋدىڭ بارىن جانە ت.ب. ءتىزىپ شىققان. ءبىرشاما كەيىنگى گەوگرافتاردىڭ ەڭبەكتەرىندە ورتا ازيا مەن قازاقستان وبلىستارى، ونىڭ رەسۋرستارى، قالالارى، قولونەرى، يەلىكتىڭ ءونىمى، ساۋدا تراسساسى جاقسى بەرىلگەن.
جاھاندانۋ كەزىندەگى ساۋدا-ەكونوميكالىق مادەني بايلانىستار
ولاي بولسا، ۇلى جىبەك جولىنىڭ دالالىق تراسساسى ونىڭ دامۋى مەن قىزمەت ەتۋىنە ءوز ەرەكشەلىگىمەن قايتالانباس ايرىقشا كولوريت ەنگىزدى. كوشپەندى دالا مەن وتىرىقشى اۋدانداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى ۇلى جىبەك جولىنىڭ ارقاسىندا كۇشەيىپ، كوشپەندى مەن وتىرىقشى-ەگىنشىلىك مادەنيەتتەر ءبىر-ءبىرىن ءوزارا بايىتۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. وتىرىقشى قالالىقتار مەن كوشپەندى تايپالار ءبىرىن-ءبىرى ءتۇسىنۋى ناتيجەسىنىڭ بارىسىندا ادامزاتتىڭ الۋان ءتۇرلى ەجەلگى مادەنيەتىنىڭ ىشىندەگى وزىندىك مادەنيەتتى قۇردى. ۇلى جىبەك جولىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ بۇگىنگى تاڭنىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى جانە بۇل ءىرى حالىقارالىق جوبانى، ونىڭ ىشىندە ۇلى جىبەك جولى بويىمەن حالىقارالىق ءتۋريزمدى دامىتۋعا قازاقستان بەلسەندى قاتىسىپ كەلەدى. تۋريزم حالىقارالىق قاتىناستا ۇلتتىق ماسشتاب شەڭبەرىندە قاراستىرىلمايدى. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى عالامدىق تۋريستىك جوبا تىزبەگىنە بىرىككەن. «ۇلى جىبەك جولى» جاپونيادان ەۋروپاعا دەيىنگى (شامامەن 20 ەل) ەلدەر ءوز كەزەگىندە 138 ەلدىڭ مۇشەسى بار الەمدىك تۋريستىك ۇيىم جوباسىنا كىرەدى. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر ءوز كەزەگىندە تۋريزم نىسانىنا اينالىپ، ءتۋريزمنىڭ ينفروقۇرىلىمدىق دومينانتى بولىپ، ونىڭ دامۋى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى بولدى. 1998 جىلى ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ «ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى تاريحي ورتالىقتاردى قايتا وركەندەتۋ، تۇركىتىلدى مەملەكەتتەردىڭ مادەني دامۋىنىڭ ساباقتاستىعىن ساقتاۋ، تۋريزم ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋ» باعدارلاماسىن بەكىتۋ جونىندەگى جارلىققا قول قويدى.
جىبەك جولىن قايتا جانداندىرۋ – بۇل ۇقىپتى ستراتەگيالىق جوسپارلاۋدى تالاپ ەتەتىن كۇردەلى كوپ جاقتى جوبا. جىبەك جولى – بۇل ەجەلگى مارشرۋت بويىنداعى جاي عانا قۇرىلىس جولى ەمەس، بۇل ينفراقۇرىلىمنىڭ دامۋى، ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق ءۇشىن ەڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى قولايلى جاعدايدا قۇرۋدى تولىق جەتىلدىرۋ زاڭناماسى، سونىمەن قاتار ەلدەر-قاتىسۋشىلار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك جەتىستىكتەرى ءۇشىن شەبەر ديپلوماتيا.
جىبەك جولى جۇيەسىن قايتا جانداندىرىپ، قالپىنا كەلتىرۋ تەك قىتايدىڭ باتىس اۋداندارى ءۇشىن عانا ەمەس، قازاقستان جانە ورتالىق ازيا مەن شىعىس ەۋروپانىڭ باسقا دا ەلدەرى ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. بۇل كونتينەنت ىشىندەگى ايماقتار ءۇشىن جاھاندىق ىقپالداستىقتاعى بىردەن-ءبىر، ءتىپتى جالعىز عانا مۇمكىندىك بولۋى مۇمكىن. جىبەك جولىن قايتا جاڭعىرتۋ ونىڭ بويىندا ورنالاسقان بارلىق ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنا وزگەرىس الىپ كەلەتىنى ءسوزسىز. قىتاي جىبەك جولىنىڭ ءوز بولىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ اۋماعىنداعى اۆتوجول قۇرىلىسى مەن ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا كولەمدى قاراجات جۇمساپ كەلەدى. جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى ەجەلگى ساۋدا جولىنىڭ كۇرەتامىرىن قالپىنا كەلتىرىپ، جاڭا جىبەك جولىن روتتەردامعا (نيدەرلاند) دەيىن سوزۋ.
2008 جىلى جەنەۆادا 19 ەلدىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقستان، قىتاي، رەسەي، تۇركيا مەن يراننىڭ مينيسترلەرى جىبەك جولىنىڭ ءبىر بولىگىن قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا كولەمدى جوبا قابىلدادى. شامامەن 7000 كم سوزىلعان جاڭا جىبەك جولىنىڭ جاھاندىق پەرسپەكتيۆاسى تەك ەجەلگى مارشرۋتتار عانا ەمەس، جاڭا باعىتتاردى دا قامتىعان اۆتوكولىك جانە تەمىر جولداردان تۇرادى. كەلەشەكتە قىتايدان ەۋروپاعا دەيىنگى، رەسەيدەن ونتۇستىك ازيا مەن تۇركياعا دەيىنگى نەگىزگى كونتينەنت ارالىق جولدى اشۋ جوسپارلانىپ وتىر.
جىبەك جولىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ بويىنداعى كونتينەنت ءىشى كولىك جۇيەسىنىڭ دامىماعانىنا قاراماستان، بۇل ايماقتاردى دامىتۋدىڭ كەلەشەگى وتە جوعارى. مۇندا باي تابيعي رەسۋرستار، پايدالى قازبالار جانە كوپ حالىق، مىسالى ەۋرازيا كونتينەنتىنىڭ بارلىق اۋماعىنىڭ 3/5 بولىگىن قۇرايتىن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا قاتىسۋشى (قازاقستان، قىتاي، رەسەي، قىرعىزستان، تاجىكستان مەن وزبەكستان) ەلدەرىندە الەمنىڭ 1/4 تۇرعىنى شوعىرلانعان. ەۋرازيا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق كۇرە تامىرىن قايتا جانداندىرۋ تەك مادەني-ەكونوميكالىق ايىرباس پەن وربۋگە مۇمكىندىك تۋعىزىپ قانا قويماي، ايماقتاعى بەيبىتشىلىك پەن بىرلىكتى ورنىقتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
جاڭا جىبەك جولىن قالىپتاستىرۋ ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزعا يە. ورتالىق ازيا ەلدەرىنە گەوگرافيالىق تۇرعىدان قاراساق، ول ماتەريكتىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان، مۇحيتقا دەيىنگى ەڭ جاقىن قاشىقتىعى 1700 كم قۇرايدى، بۇل حالىقارالىق ساۋدا ءۇشىن تابيعي نەگىزگى توسقاۋىل بولىپ تابىلادى. جاڭا جىبەك جولى ماتەريك ورتاسىنداعى ەلدەردى ءبىرشاما دامىعان قىتاي جانە ەۋروپامەن جان-جاقتى ىقپالداستىققا، ساۋدانىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزىپ، ايماقتاعى كەدەيشىلىك، قاۋىپسىزدىك پەن جۇمىسسىزدىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىندىگى ءسوزسىز.
بۇگىندە ەجەلگى الىپ مەملەكەتتەر جوق جانە گەوگرافيالىق شەكارالارى دا وزگەرگەن، ال وندا تۇرىپ جاتقان ادامدار ايتسە دە ومىرلىك ماڭىزى بار ەكونوميكالىق ءوزارا ارەكەتتەسۋگە مۇقتاج ءارى كورشى حالىقتاردىڭ ءومىرى مەن مادەنيەت تانىمىن كوكسەپ كەلەدى. تاريحي، ەكونوميكالىق جانە تابيعي بايلانىس، سونىمەن قاتار ءدىني ورتاقتىق حالىقتاردىڭ جاقىنداسۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ەلدەر اراسىنداعى جان-جاقتى بايلانىستاردى ورناتۋ شەڭبەرىندە جاڭا جىبەك جولىن قۇرۋدى كۇشەيتۋ، شىن مانىندە، ۇيلەسىمدى دامۋعا، بەيبىتشىلىككە جەتۋگە جانە حالىقتاردىڭ جاراسىمدى ءومىر سۇرۋىنە باعىتتالعان.
ارناباي نۇرجانوۆ،
ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
ەرالى اقىمبەك،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءدىڭ PhD دوكتورانتى،
«انا ءتىلى».
