Sońǵy jyldary elimizdiń tarıhyn jańa kózqaraspen zertteý máselesi memlekettik dárejede qarala bastady. Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen ejelgi jáne ortaǵasyrlyq taıpalar men halyqtardyń órkenıetke qosqan úlesi tarıhı sana-sezimniń qalyptasýynyń bastaýyn kórsetedi.
Eýrazııa tarıhyndaǵy tańǵajaıyp qubylystardyń biri – Uly Jibek joly – bul jol boıynsha antıka jáne orta ǵasyrlarda saýda Qytaı, Eýrazııa dalalary, Úndistan, Aldyńǵy Azııa men Eýropa: Vızantııa, Veneııa, Iberııa, Skandınavııa aralyǵynda júrdi. Osy jol arqyly Qytaıdan jibek tasymaldandy, al oǵan jaýap retinde Aspan asty ımperııasyna Rım jáne basqa elderden shynydan jasalynǵan asa kórkem buıymdar, qundy zattar men basqa da taýarlar jetkizildi.Bul jolmen birneshe ǵasyrlar boıy halyqtar, zattar men ıdeıalar júrip ótken jol, ıaǵnı etnıkalyq mıgraııalar kezeń-kezeńimen, sosyn kerýen saýdasy aldyńǵy tehnologııada, ıdeologııalyq kóriniste tarap, Eýrazııanyń ártúrli halyqtarynyń jetistikteri dúnıejúzilik aǵymǵa enip, Ejelgi Álemniń qoǵamdyq damý órkenıetine alyp keldi.
Bul baılanys qashan ornady jáne olar qandaı joldar arqyly júzege asyryldy?
JIBEK JOLY SÚRLEÝIN JYLQY SALǴAN
Ejelgi antık jahangezderi men tarıhshylary Kóne Álemniń shyǵys aımaqtaryn bilmedi, olardyń jaǵrafııalyq oı-órisi Batys Úndistanmen shekteldi. Gekateı Mıletskııdiń «Jer sharyna sholýynda» da, Gerodottyń (b.z.d. V ǵ.) «Tarıhynda» da, Arıstoteldiń eńbeginde de, tipti Aleksandrııa kitaphanasynyń saqtaýshysy ataqty Eratosfenniń «Geografııasynda» da (b.z.d. III-II ǵǵ.) Qytaı aıtylmaǵanymen, Irannyń soltústiginde ómir súretin halyqtar – Oksa (Ámýdarııa) men Iaksarttyń (Syrdarııa) jaǵasynda turatyn baktrııalyqtar men soǵdylar jáne olardyń soltústigindegi kóshpendi kórshileri skıfter (saqtar), Koreı jartyaralynan Dýnaıǵa deıin sozylyp jatqan jer jóninde aqparattar birtindep taraı bastaıdy.
Tek b.z. 43 jyly rım geografy Pomponıı Melanyń «Álemniń jaǵdaıy týraly» eńbeginde Úndistannyń soltústigine qaraı, Baktrııa men Soǵdynyń shyǵysyna qaraı ornalasqan jibek eli, ıaǵnı «jibek eliniń» («serıkým» latynsha – jibek) adamdary sýretteledi. Al Úlken (nemese Uly) jibek joly ataýynyń ózi tek b.z. IV ǵasyrynda Ammıan Marellınniń jıyrma úshinshi «Tarıh» kitabynda aıtylady.
Osy ataqty kúre joldyń ashylýyn b.z.d. II ǵasyrǵa jatqyzady, ıaǵnı qytaı ımperatory Chjan ıan elshiligin attandyryp, uzaq saıahattan keıin Aspan asty ımperııasyna qaıta oralyp, óziniń sapary Tarım ózeni basseınindegi shól men Tıan-Shan taýy arqyly tamasha bıik kelgen kúreń jylqylar ósiretin, gúldengen Parfııa, Baktrııa jáne Ferǵana elderiniń baılyǵyn sıpattaýynan bastaıdy. Paleozoologtardyń zertteýleri boıynsha, bul jylqylardyń arǵy tegi qola dáýiri kezindegi neseı tuqymdaryna jatqan, al qazirgi kezdegi tektileri túrikmen jerindegi ahalteke jylqylary. Bul ǵajaıyp jylqylardy aldyrý úshin qytaı ımperatory Ferǵan jerine elshilik jiberip, birqatar qantógisti soǵystar júrgizedi.
Qytaı hronıkasy men antıkalyq avtorlar: Plınıı, Dıonısııa, Ptolemeıdiń jazbalary, birneshe ǵalymdardyń qajyrly eńbeginiń arqasynda Uly Jibek joly Lobnor kóliniń soltústiginen Kýcha men Qarashar arqyly Tıan-Shan (Táńir taý) taýyn boılaı jáne Tarım ózeninen Kashǵarǵa deıin, Tersek asýy arqyly Ferǵanaǵa, odan ary Syrdarııa boıymen jáne Ońtústik Oral dalasymen, Tómengi Edilge, Soltústik Qara teńizge nemese Ferǵanadan Samarqanǵa, odan ary Ámýdarııany ótip, Iran men Aldyńǵy Azııaǵa júrgen. Ońtústik jol Lobnordan Kýnlýn taýynyń soltústik baýraıyn jaǵalaı Iarkent-darııa boıymen Pamırdiń Vahandaǵy Tashqorǵanyna deıin jáne Mary asýy arqyly nemese ońtústikte Úndistan arqyly Gılgıt pen Kashmır arqyly Gandgarǵa baryp Ind ózeni saǵasynan aıaqtalǵan.
Uly Jibek joly – ejelgi órkenıetterdiń jetken tamasha jetistikteriniń biri. Onyń tarıhy beımálim elderdiń aýmaǵyndaǵy shól men taýlardy alǵash basyp ótýshilerdiń erligimen qyzyqty. Osy kontınent aralyq jolmen tek ártúrli taýarlar ǵana emes, mádenı qundylyqtar da ótti. Uly Jibek joly adamzat tarıhynda alǵash ret Jerorta teńizinen Tynyq muhıtqa deıingi alyp keńistiktegi ártúrli elder men halyqtardy biriktirdi.
Úsh patshalyq jyldarynda (b.z. IIIǵ.) árbir qytaı patshasy men ataqty qolbasshylary atyn ózderi muqııat tańdaǵan súıikti jylqylary boldy. Qytaı batyrlarynyń biri Gýandıdiń jylqysy «Chı Týzy», «Qyzyl qoıan» dep ataldy. Bul esim tobylǵynyń túsi men júırik jylqyny beıneleıdi. Qytaıda Gýandı kýlti Soǵys qudaıy jáne onyń jylqysyn bildiredi. Onyń qurmetine hram turǵyzylyp, al onyń batyry Pekın operasyndaǵy poezııada dáriptelgen.
Tan dáýirinde Uly Jibek joly ártúrli órkenıet arasyn jalǵaýshy kópir bolyp, kóshpendi nemese dala órkenıeti Qytaı órkenıetimen tepe-teń áriptesi bola bildi.
VI-H ǵasyrlarda Qytaı Mońǵolııa, Altaı aýmaǵynda paıda bolǵan Túrik qaǵanatymen qarym-qatynas ornatady, al bul kezeńde búkil Uly daladaǵy jylqy mádenıeti bıik satyda turǵan. S.E.Malov aýdarǵan tasqa qashap jazǵan Kúltegin eskertkishine kóńil aýdaraıyq. Munda Kúlteginniń on úsh sheshýshi shaıqasy baıandalǵan. Onda da ol óziniń alǵashqy erligin 16 jasta jaıaý ásker qatarynda jasap, batyrlyqtyń «er» dárejesimen marapattalady. Tek 21 jasqa tolǵanda ǵana ol basqa bir batyrdyń áskerı jylqysymen jaýǵa shabýǵa múmkindik alǵan. Bul jylqy Kúlteginge tıip, aq tústi jylqyǵa toǵyz ret, bir ret tory jáne eki ret quba, bir ret bórte (sur) jylqyǵa otyrady. Oǵan bárinen kóbirek qyzmet etken aq tústi Shalshy jylqysymen Kúltegin úsh-tórt ret shaıqasqa qatysqan. «Shal» sózi kóne túrki tilinde «alyp, erjúrek adam, batyr, mergen» degendi bildiredi.
Osy ýaqytta patshalyq etken Tan áýleti túrik áskerleriniń kómegi arqasynda taqty jaýlap alady. Tan ımperatory men onyń nókerleri jylqylardy úıretti. Qytaıdyń aqsúıek áıelderi erlermen qatar jylqyny kólik etti. Jylqy kýlti qytaı poezııasyna, prozasy men sýret ónerine jańa estetıka ákeldi. Imperatorlar sýretshilerge ózderiniń áskerı tulparlaryn jibekke polıhromdy jáne monohromdy týshpen saldyrdy. Osy kezde qaıtys bolǵan batyr men onyń ólgen senimdi jylqysyna aıtylǵan joqtaý «Aq jylqy týraly óleńi» keńinen belgili boldy. Senimdi adamdar týraly sol kezde «Jylqy sekildi adal qyzmet etti» dep aıtyldy. Tan ımperatorynyń at qorasynda baýyryndaǵy uzyn júnimen, túngi qarańǵylyqta kórý qabilettiligimen jáne kúnine bes júz lı (bir lı ólshemi 500 metrge teń) júretindigimen erekshelenetin júırik jylqysy boldy.
Áıgili aqyn Omar Haııam óziniń «Naýryznama» essesinde bylaı dep jazady: «Tórt aıaqtynyń ishinde jylqydan kúshtisi joq, óıtkeni ol – barlyq jaıylatyn tórt aıaqtylardyń patshasy dep aıtylady». Omar Haııam sonymen birge Husraý Parvızdiń Patsha jylqynyń jolbasshysy, al jylqy tórt aıaqtylardyń basshysy jáne Afrasıabtyń (Alyp Er Tonǵa): «Aı aspan úshin sekildi jylqy patsha úshin» sózderin keltiredi. Basqa ańyzdardaǵy keıipkerlerdiń pikirleri de bar. Áskerı jaǵdaılardaǵy jylqynyń mańyzy mynandaı sózdermen keltirilgen: «Jylqy – bul soǵys taǵy, al túsi onyń qarý-jaraǵy». Jylqynyń bul tereń pálsapalyq baǵasy kórinistiń túsimen erekshelenýi parsy tili men parsy poezııasyna tán.
Irandyqtar H ǵasyrda bir tústi jylqy, ereksheligine qaraı aq tústisi bárinen artyq jáne kóńil aýdarýǵa turarlyq dep aıtqan. Onyń ıesi soǵysta árqashan jeńimpaz bolyp tabylǵan. Ejelgi ırandyqtardan shyqqan dástúr boıynsha aq jylqyǵa patsha men qolbasshylardy otyrǵyzǵan. Aq tústi jylqyny shaıqas alańynda kóterilgen qalyń shańnan kórý ońaı, oǵan qosa aıtarlyqtaı anyq túsi jylqy-albınosqa tán.
Ejelgi ırandyqtarda kún men otqa tabyný Rýstam-Rahshanyń jasyndaı jıren túste, al minezi «jalyn ot sekildi» bolǵan jylqysy keıpinde beınelenedi. Sııavýsh pen onyń ulynyń qara tústi áskerı jylqysy bir mezgilde ákesi men ulyna adal bolǵan, ol ulyna baǵynǵanymen, óziniń birinshi ıesiniń er-toqym, júgenin ıiskep bildi. Iran ańyzdarynda jylqyny sıpattaý ıslamǵa deıingi kezeńde-aq sol epıtette, al ejelgi túrki halyqtarynda «pyraqty», «qurysh tuıaqty» dep kezdesedi.
DALA JOLY. SAQTAR
B.z.d. I myńjyldyqtyń ortasynda Qara jáne Azov teńizderiniń jaǵalaýyn Ortalyq Azııamen baılanystyryp jatqan «Dala» joly ómir súrdi. Bul jol bizdiń zamanymyzdyń birinshi ǵasyrynan bastap Bospor patshalyǵy bıligi men Rım ımperııasyna qaraǵan Soltústik Qara teńiz qalalarynan bastaldy. Osy aımaqtaǵy negizgi qalalar: Tır, Olvııa, Hersones, Pantıkapeı, Fanagorııa Jerorta teńizi elderimen, skıf jáne sarmat taıpalarymen, sonymen qatar shalǵaı aımaqtarmen saýda baılanystaryn jandandyrdy. Qara teńiz ben Orta Azııa arasyndaǵy saýda jáne mádenı baılanystarda úlken róldi saq pen sarmat taıpalary, ásirese Aral mańy men Qara teńiz mańy aralyǵyndaǵy alyp aýmaqty alyp jatqan aorstar men alandar atqardy. Bul taıpalar Aldyńǵy Azııadan Kavkaz mańy, Edil men Jaıyq boıy dalalaryna aparatyn saýda jolyn baqylaýda ustady.
Dala joly ońtústik orys dalasyn Tómengi Edil boıy, Aral mańymen túıistirdi, sosyn Ońtústik Qazaqstan arqyly Altaıǵa jáne Shyǵys Túrkistanǵa shyǵyp, shamasy Uly Jibek jolynyń negizgi trassasyna jalǵasqan. Osy joldyń tarmaqtarynyń biri soltústik Jaıyq boıynan Horezm arqyly Sogdıanaǵa, odan ońtústikke ketken. Degenmen, bul jol belgili bir ýaqyttarda birshama jemisti qyzmet etkenimen ol júrip ótý úshin qurylǵan, óıtkeni ol qalalary men qonystary joq birneshe ondaǵan shaqyrymnan ótti. Odan basqa, saýda kerýeni eshkimniń bıligin moıyndamaıtyn ártúrli taıpalardyń shapqynshylyǵyna ushyrady. Ý Dı ımperator tusynda qýatty Han ımperııasynyń saıası jáne ekonomıkalyq ósýine baılanysty Qytaıdyń syrtqy saıasatynyń negizgi maqsaty ǵundar men úndilerdi araǵa salmaı batys elderimen tikeleı saýda qarym-qatynasyn ornatý boldy. Ý Dı ımperatordyń ǵundarmen úzdiksiz soǵys júrgizý saıasatynyń jáne Veı ın qolbasshynyń jemisti áreketteriniń arqasynda qytaılyqtar strategııalyq mańyzy bar Gansýı dálizin bekitti.
Bul b.z.d. II ǵasyrdyń ekinshi jartysynda boldy jáne Ortalyq Azııadaǵy halyqaralyq jaǵdaıdy aıtarlyqtaı ózgeristerge ushyratty. Chjan zıannyń saıahatynan keıin Qytaıdy Taıaý jáne Orta Shyǵyspen tikeleı jalǵastyryp turǵan Uly Jibek joly jóninde jeke aıtýǵa bolady. Han áýletiniń tarıhynda Gansýı dálizinen shyǵa beriste ártúrli baǵytqa taraǵan batys-ońtústik jáne soltústik degen eki jol jazylǵan.
Ońtústik jol Shanshan (Lobnor ózeni alqaby) arqyly ońtústik taýdyń (Kýnlýn) soltústik baýraıymen, odan ary ózen boıymen Shacheden batysqa ótken. Odan ary batysqa qaraı Ońtústik jol ınlın (Pamır) arqyly Úlken Iýechjı (Baktrııa) men Ansıǵa (Parfııa) barady.
Soltústik jol Cheshten (Týrfan oazısi) bastalyp, Soltústik taý (Tıan-Shan) jáne Tarım ózeni boıymen batysta Sýlege (Qashǵar) deıin ótken. Odan ary batysqa ketken. Soltústik jol ınmınde túıisip, Davan (Ferǵana óńiri), Kanıýı (Qazaqstan) men Ianaıǵa (Tómengi Edil men Jaıyq boıy) barǵan.
Eki órkenıetti – batys pen qıyr shyǵysty jalǵastyrýda Orta Azııa men Qazaqstan halqy kórnekti ról atqardy, olardyń qaı jaǵynan bolmasyn jolserik bolǵandyǵy daýsyz. Birshama ýaqyt ótkennen keıin Uly Jibek jolymen saýda kerýenderi men dıplomatııalyq elshilikter ótkendigi jóninde qytaı jáne grek-rım derekteri kýálandyrady.
Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Jibek jolynyń tarmaqtary
Uly Jibek joly saýdasynda qazirgi Qazaqstan aýmaǵy mańyzdy ról atqardy. VI-VII ǵasyrlarda Qytaıdan Jetisý men Ońtústik Qazaqstan arqyly batysqa shyqqan saýda joly aıtarlyqtaı jandandy. Joldyń osylaı aýysýyn birneshe sebeptermen túsindirýge bolady. Birinshiden, Jetisýda Orta Azııa arqyly ótetin saýda jolyn baqylaýda ustaǵan túrik qaǵanattarynyń ordasy boldy. Ekinshiden, VIII ǵasyrda ózara soǵystar bolyp jatqandyqtan Ferǵana arqyly ótetin jol qaýipti boldy. Úshinshiden, baı túrik qaǵandary jáne onyń aınalasyndaǵylar teńizdiń arǵy jaǵyndaǵy taýarlardyń iri tutynýshysy boldy.
Jibek joly arqyly VI-HIV ǵasyrlarda elshilik jáne saýda kerýenderdiń negizgi bóligi ótti. Júz jyl boıy ol ózgeristerge ushyrady: bir bóligi erekshe mańyzǵa ıe boldy, ekinshi bireýi kerisinshe ketti, al qalalar men ondaǵy saýda-sattyq orny quldyrady. Sonymen VI-VIII ǵasyrlarda Sırııa – Iran – Orta Azııa – Ońtústik Qazaqstan – Talas óńiri – Shý óńiri – Ystyq kól qazanshuńqyry – Shyǵys Túrkistan negizgi trassa boldy. Osy joldyń bir tarmaǵyna, ıaǵnı bir baǵytyna Vızantııadan Derbent arqyly Kaspıı mańy dalasy – Mańǵyshlaq – Aral mańy – Ońtústik Qazaqstan kirdi.
B.z. I myńjyldyǵynyń birinshi jartysynda Jibek joly belsendi qyzmet etti, osy kezde Qazaqstanǵa rım shynysy men monetasy, qytaı jibegi, aınasy men laktalǵan ydysy, eýropalyq fıbýla – ilgek pen Sasandyq Iranda jasalǵan tas-mórler keldi. Osy kezeńde Shý, Talas pen Syrdarııa óńirlerinde eginshilik qonystar ornynda qabyrǵa jáne munaralarmen qorshalǵan qalalyq ortalyqtar qalyptasty. Jibek jolynyń qazaqstandyq bóligimen Batystan Shyǵysqa jyljysaq Shashtan (Tashkent) Týrbat asýy arqyly Saıramǵa (Isfıdjab) ótken. Isfıdjabtan quldardy, aq mata, semser, mys pen temirdi tasydy. Ol jerden kerýender shyǵysta Sharab pen Býdýhket qalalary arqyly Tarazǵa barǵan. Derekterde Taraz kópester qalasy dep atalady. Odan basqa ol, odan keıin Qarluqtar men Qarahandardyń astanalyq qalasy boldy. Tarazdan saýda joly qashyq emes jerdegi Talas boıymen tómen soltústiktegi Adahket pen Deh Nýdjıket qalalaryna barǵan. Talas óńiriniń taýly bóliginde áıgili Shelji, Sýs, Kúl jáne Takabket qalalary ornalasqan. Olar kúmis kenishteri mańynda paıda bolǵan. Talas óńirinde kerýender Ferǵana óńirinen shyǵyp Chanach asýy arqyly Talas Alataýyndaǵy Shatqal jotalary men Qarabýraǵa baratyn jolǵa túse alǵan. Joldyń osy bóligi Jibek jolynyń «ferǵanalyq» jáne «jetisýlyq» baǵytyn biriktirgen.
Tarazdan Qulanǵa baratyn jol Aqyrtas, Kúlshóp jáne Jolshóp qalalary arqyly ótken. Qulannan ary qaraı shyǵysta bir-birinen tórt farsah qashyqtyqta Merki men Aspara qalalary turdy. Odan keıin kerýen Nýzket jáne Harrajývan arqyly Júlge ótken. Júlden shyqqan jol Saryǵqa jáne Qyrmyraýǵa barǵan. Qyrmyraýdan shyqqan jol Jetisýdaǵy iri qalalardyń biri Navaketke alyp barǵan. Navaketten shyqqan jol Býndjıket arqyly Balasaǵun men Sýıabqa aparǵan. Sýıabtan shyqqan jol ne soltústikke, ne Ystyq kóldiń ońtústik jaǵasyna qaraı ketken. Ońtústik bóligimen kerýen Joǵarǵy Baryshan qalasynan ótse, al soltústigimen anyqtalǵandaı aty búgingi kúnge jetpegen shaǵyn kerýen saraıǵa, sosyn osy joldar Bedel asýynda qosylyp, Tashrabat arqyly Qashǵar men Aqsýǵa aparǵan. Ystyq kól shuńqyrynan Santash asýy men Qarqara óńiri arqyly jol Ile óńirine, sosyn Ileniń oń jaǵasyndaǵy Almalyq arqyly Ósek pen Horgosqa, al Takla-Makan shóliniń soltústik sheti boıynsha Hamı jáne Týrfan oazısteri arqyly Dýnhýanǵa, ıaǵnı Qytaıǵa alyp barǵan.
H-HII ǵasyrlarda Jibek joly tarmaǵynyń biri Ile óńiriniń barlyǵyn ońtústik-batystan soltústik-shyǵys baǵytynda qıyp ótti. Tarmaq Navaketten bastaldy, sosyn Balasaǵunǵa barǵan jáne Qastek asýy arqyly Ile Alataýynyń soltústik baýraıyna ótken. Osy jerde kózge túserlik baǵdar retinde qasıetti Ýrýn-Ardj taýy bolǵan. Trassa ortaǵasyrlyq Qastek (Qystaq), Qaskeleń, Almaty qalalary arqyly ótip, qazirgi Talǵar qalasynyń ońtústik shetinde ornalasqan Talhız (Talhır) qalasyna jetken. Talhız (Talhır) tranzıttik saýdanyń iri ortalyǵy bolǵan. Osy jerden Jibek joly tarmaqtalǵan. Ońtústik bóligi Esik, Túrgen, Shelek arqyly Ilıýen asýyna jetken, sosyn osynda Ystyq kól óńirinen shyqqan Horgos arqyly Almalyqqa shyqqan marshrýtqa qosylǵan. Osy tarmaqtan arheologtar Esik, Túrgen, Lavar atty shaǵyn qalalardy jáne úlken kelgen Shelek qalasyn tapty. Talhızden shyqqan soltústik jol Talǵar ózeni boıymen júrip otyryp Ile ózeninen ótip Qapshaǵaı shatqalyna jetken. Odan keıin jol Sheńgeldige, odan Altynemel asýy arqyly Kóksý óńiri men Ekioǵyz qalasyna túsken. Vılgelm Rýbrýk muny Ekvıýs dep ataǵan jáne onda «saraınder» (ırandyq kópester) turǵandyǵyn málimdeıdi. Ekioǵyzdan jol qarluq jabǵýynyń astanasy – Qaıalyqqa (Qoılyqqa) barǵan. Ary qaraı jol Tentek óńirine túsip, Alakóldi aınalyp, Jońǵar qaqpasy arqyly Shıho óńirine ótip, osy jerden Beshbalyq arqyly Dýnhýan men ishki Qytaıǵa jetken. Ekinshi bir trassa Sheńgeldi aýdanymen ótip, Kóktal men Boıaýly asýlary arqyly Balqash mańyna, odan Ile Ortasý ózenderi aǵysy boıymen, ondaǵy ortaǵasyrlyq Aqtam, Aǵashaıaq, Qaramergen qalalarynan, ıaǵnı kóldiń ońtústik jáne soltústik jaǵalaýlaryn jalǵap, buǵazdyń 8 km-den astam endik jolyn artqa tastaǵan. Kerýen buǵazdyń ótkelinen ótip, Toqyraý ózeniniń saǵasyna, sosyn onyń jaǵasymen Ulytaýdyń eteginen shyqqan.
Soltústik Ile jolynan bir tarmaq Alakóldi aınalyp ótip, batys jaǵyndaǵy Tarbaǵataı arqyly Ertiske, sosyn qımaq memleketine jetken. Tarbaǵataıda jáne Ertis boıynda qımaqtardyń Bandjar, Hanaýsh, Astýr, Sısan qalalary jáne bekinisti qabyrǵalarmen, temir qaqpalarmen qorshalǵan iri qalasy – «haqannyń astanasy» ornalasqan. Qımaqtardyń qalalary jol arqyly Enıseıdegi qyrǵyzdardyń, uıǵyrlardyń, Mońǵolııa men Shyǵys Túrkistan oazısteriniń qalalarymen baılanysyp jatty.
Otyrar kóptegen kerýen joldarynyń toǵysynda boldy. Bul jerden joldyń biri Shaýǵarǵa, ekinshi biri Syrdarııa arqyly Vasıdjge bardy. Odan shyqqan jol Syrdarııany joǵary órlep oǵyzdardyń Sútkent qalasy arqyly Shashqa, al tómen qaraı Jent, Saraıshyq, Saraı Batý men Kafýǵa jetken. Shaýǵar derekter boıynsha VIII ǵ. belgili, oǵan Túrkistan mańyndaǵy Shoıtóbe qala orny týra keledi. Shaýǵardan qashyq emes qazirgi Túrkistannyń ornynda H-HII ǵasyrlarda áıgili aqyn sopy Ahmet Iasaýı turǵan jáne dindi ýaǵyzdaǵan Iassy qalasy qalyptasty. Otyrardan Arsýbanıket arqyly Arystandy, Shaıan alqaptarymen Qarataýdy asyp, Shaýǵar men Iassydan Turlan asýy arqyly, Saýran men Syǵanaqtan, Jańakentten shyqqan joldar Ortalyq Qazaqstan dalasyna, Sarysý men Keńgirge, Torǵaı men Esil jaǵasyna jetken. Bul jerden de Bolǵan ana, Jaman qorǵan, Nógerbek darasy, Dombaýyl, Mılyqudyq, Ormambet atty ortaǵasyrlyq qalalardyń qaldyqtaryn ashty. Dál osy jerlerden ortaǵasyrlyq derekterde kezdesetin Jýbın, Kanglıket qalalaryn, Ortaý men Keıtaý jaılaýlaryn, Garbıana men Baqyrlytaý ken óndirý oryndaryn izdestirý kerek sııaqty.
Uly Jibek joly joǵaryda atalyp ótkendeı qytaı jibegin Batys elderine eksporttaý úshin qyzmet etti. Sonymen birge Rım, Vızantııa, Úndistan, Iran, Arab halıfaty, keıinirek Reseı men Eýropadan ol boıynsha Qytaıǵa osy elderde óndirilgen tańǵalarlyq, ekzotıkalyq mol taýarlar tizbegi: mırra men ladan, aqgúl sýy men ambra, karmodon men jupar júzimdi jańǵaq shyryny, jenshen men pıton ótti, kilem men kenep mata, boıaǵysh zattar men mıneraldy shıkizattar, almaz ben ıashma, káriptas pen korall jáne «balyqtyń azýy», kúmis pen altynnyń somy, teri men moneta, sadaq pen jebe, semser men naıza tasyldy. Jibek joly boıynsha saýdada Ferǵananyń «asyl tuqymdy» jylqylary, arab jáne nısıılik tulparlar, túıeler men pilder, múıiztumsyqtar men arystandar, qabylandar men qaraquıryqtar, aq tuıǵyndar men ıtelgiler, taýystar, totyqustar men túıequstar júrdi. Saýdagerler arqyly mádenı ósimdikter: júzim, shabdaly, qaýyn, kókónis, sonymen birge dámdeýishter men qant taraldy. Áıtse de, saýdada negizgi jáne turaqty zat bolyp jibek qala berdi, ol altynmen qatar is júzinde halyqaralyq valıýtaǵa aınaldy. Jibek – taýar, salym-salyq pen syılyq retinde joǵary baǵalanǵandyqtan, ony patshalar men elshilerge syılady; ol jalaqy retinde jaldamaly jaýyngerge berildi jáne memlekettik qaryzdar tólendi. Ol týraly bizge kelip jetken derekterde kóptegen mysaldar bar. Irannyń shahınshahy Hosrov 1 Anýshırvan qytaı ımperatorynan (basqa syılyqtar jıyntyǵymen birge) kókshil shetine tájdi jáne áshekeılengen patsha beınelengen jibekti qytaılyq ýsharı kıimin alady. Jibekti qadir tutýy Qytaı, Orta Azııa, Shyǵys Túrkistan bıleýshileri saraılaryndaǵy sylaqqa salynǵan sýretterden anyq kórýge bolady: aqsúıekter kıgen jibekti kıimder oǵan tán qymbat buıymdarmen, áshekeılermen, bólshektermen, tipti tigisterine deıin salynyp kórsetilgen.
Importtyq buıymdardaǵy kóz tartar zattar Talǵar qalasynan tabyldy. Kómbeden shyqqan qytaı kárleninen (farfor) jasalǵan tórt tostaǵannyń ishindegi balalardyń fıgýrasy oıylǵan beıneler sańyraýqulaq pishininde – uzaq ómir sımvolyndaǵy medalondarmen jıektelgen. Tabaqtaǵy sımvolıka erlerdiń úrim-butaq tilegi retinde túsindiriledi. Kómbede sonymen qatar faıansty tostaǵannyń synyǵy boldy. Ishki fonynda taý jáne teńiz kórinisinde qyzyl fonda aspasham oryndalyp, on bir otyrǵan er men áıel beınelengen. Kárlen tostaǵan Qytaıda jasalǵan, al faıanstyń synyǵy Talǵarǵa HII-HIII ǵasyrdyń basynda Japonııadan ákelingen.
Jibek joly boıymen dinı ıdeıalar, ıaǵnı teńizdiń arǵy jaǵyndaǵy elderge mıssıonerler óz dinderin taratty. Úndistannan Orta Azııa men Shyǵys Túrkistan jáne Qytaı arqyly býddızm, Sırııa, Iran men Aravııadan – hrıstıan, sosyn ıslam dini.
LAZÝRIT JOLY
Búgingi tańda osy joldyń jekelegen bólikteri qola dáýirinde-aq qyzmetin bastaǵandyǵy anyqtalyp otyr. Uly Jibek jolyna kirgen eń ejelgi saýda trassasynyń biri, tarıh ǵylymynda «Uly lazýrıt joly» degen ataýǵa ıe boldy. Erekshe ádemiligimen jáne sırek kezdesetindigimen qundy bolyp tabylatyn bul kók tas kóptegen halyqtarda joǵary baǵalandy. Bul tas Eýrazııa materıginde tek Taýly Badahshan, Baıkal mańy men Koreı jarty aralynyń keıbir jerlerindegi ken oryndarynda ǵana kezdesedi. Sonysyna qaramaı osy tastan jasalǵan buıymdardyń taralý aımaǵy óte keń. Muny tómendegideı arheologııalyq jádigerler dáleldeıdi:
1) Ońtústik Túrkmenııadaǵy Altyn-depe, Namazga-depe, Anaý, Geoksıýr-1 ejelgi eginshilikpen aınalysatyn qonystarynan tabylǵan lazýrıtti monshaqtar men kishkentaı fıgýralar (b.z.d. IV myńjyldyqtyń ortasy – III myńjyldyq);
2) Aýǵanstandaǵy Mýndıgak qonysynan tabylǵan monshaqtar (b.z.d. IV myńjyldyqtyń aıaǵy – III myńjyldyq);
3) Ejelgi Iran eskertkishterinen tabylǵan kóptegen lazýrıtti áshekeıler;
4) B.z.d. III myńjyldyqtyń ekinshi jartysy – II myńjyldyqtyń birinshi jartysyna jatatyn harapp mádenıetiniń lazýrıtten jasalǵan buıymdary (Belýdjıstan men Ind alqaby);
5) Mesopotamııa kókshil tasty nemese shýmerlikterdiń tilinde «ýnkýdy» Ýbeıdtik mádenıettiń damyǵan ýaqytynda tasyp ákelýdi bastaǵan. Shýmerlik dáýirde paıda bolǵan «Enkerman jáne Arattanyń joǵarǵy abyzy» dastanynda Ýrýka Enkerman habarshyny Aratta eline altyn, kúmis pen ýnký-tasy úshin jibergendigi aıtylady;
6) Egıpette lazýrıtten Maat áıel qudaıynyń beınesi men ártúrli zergerlik áshekeıler daıyndalǵan;
7) Anatolııadan (Troıa men Darak) b.z.d. III myńjyldyqtyń ortasyna jatatyn baı jerleý ornynan lazýrıt tabylǵan;
8) Baktrııa men Sogdıanadan ákelingen monshaqtar b.z.d. II myńjyldyqtardaǵy baqtashy taıpalardyń qorymdarynan, ıaǵnı Oral mańynan, Syntas pen Ýshkattan lazýrıt, Alabuǵadan kógildir aqyq, Buqara mańyndaǵy Gýrdýshtan maltıılik krest pishininde lazýrıt, aqyq, kógildir aqyq, kerek deseńiz, Sibirdegi Rostovkadan, Sopka II-den maltıılik krest pishininde kógildir aqyq tabylǵan.
Olaı bolsa, munyń barlyǵy kóne dáýirde (b.z.d. III-II myńjyldyq sheginde) Badahshannyń qymbat tasy Ejelgi Shyǵystyń ártúrli aýdandaryna jetkendigin dáleldeýge negiz boldy. Lazýrıtti tasymaldaý baǵyty bylaı bolǵan, Badahshannan alynǵan tas Mýndıgak qonysyna jetken, odan Sıalk arqyly Irannyń taýly ólkesi – Mesopotamııaǵa, ol jerden Sırııaǵa, Egıpetke, Anatolııaǵa taraǵan. Lazýrıtti teńiz arqyly da tasymaldaý joly bolǵan (b.z.d. II myńjyldyqtyń birinshi jartysy), Badahshannan Ind ózeni arqyly Aravııa teńizine, onan Parsy shyǵanaǵy basseınine jetken.
NEFRIT JOLY
Qytaıdan batysqa deıin qyzmet etken joldyń eń erte kezeńi «Nefrıt joly» dep ataldy. Nefrıt – maıda-shúıde jasaıtyn kók tas, sırek jaǵdaıda aq, sur, qara tústi bolady. Ádemiligi, beriktiligi men tutqyrlyǵy jaǵynan ejelgi halyqtarda aıryqsha joǵary baǵalandy. Kóne Qytaıda bul mıneral izgilik ákeledi dep esepteldi. Odan ártúrli tabyný zattaryn: mosy, lıtfon, vaza, qurbandyq tostaǵany men basqa da kóptegen nárseler jasady. Syma ıan nefrıtti tas retinde túsi boıynsha qarmen, dymqyldyǵyn – jańbyrmen, jyltyraqtyǵyn – maımen, jarqyly boıynsha – shyraqpen salystyrýǵa kelmeıdi dep sıpattaǵan. Degenmen, ony alý óte qıyn, ol úshin Kýnlýn taýyndaǵy nefrıt shyǵatyn jerge barý úshin eki ózen men alty kólden ótýge týra kelgen. Tek myńnan júz, al júzden on ǵana saıahatshy úıine aman-esen oralǵan. Osy qysqa ǵana habarlamaǵa eki fakti aqıqat.
1) nefrıt ejelgi qytaılyqtar úshin erekshe baǵalandy.
2) nefrıt Qytaıǵa Kýnlýn taý tarmaǵynda ornalasqan Hotannan ákelindi.
Chjan zıan Ortalyq Azııada b.z.d. 140-130 jyldary bolǵan kezde Hotanda Han ımperııasyna jóneltý úshin nefrıt óńdeý órkendegenin atap ótken.
Syma ıannyń jazbasynda ın Shı Hýan ımperatordyń tóreshisi Lı Sydyń Kýnlýnnyń memlekettik qazyna qoımasyna nefrıttiń túsýi jóninde raport bergen mazmundaǵy baıandamasy saqtalǵan. Hotan jáne ondaǵy nefrıt óndirisi «Taýlar men teńizderdiń kataloginde» aıtylady. Hotan men Qytaı arasyndaǵy nefrıt saýdasyndaǵy deldaldar retinde b.z.d. III ǵasyrǵa deıin Ortalyq Azııanyń alyp keńistigin alyp jatqan ıýechjıler alda turdy.
Sonymen Qytaı ejelgi dáýirden bastap Gansýı dálizi, Tarım oıpatymen ótetin saýda joly arqyly ıýechjılerden nefrıt alatyn Hotanmen baılanysta boldy. Osy mıneraldyń saýda-sattyqtaǵy balama ónimi – jibek boldy, ol batys elderine syılyq, tasqa aıyrbastaý retinde jóneltilip otyrǵan. Olaı bolsa, qytaı jibegi b.z.d. II myńjyldyqtyń ekinshi jartysynda Orta Azııaǵa ákelingendigin arheologııalyq zertteýlerdiń derekteri dáleldeıdi.
Qytaı batys kórshilerimen jibekti saýdalaýdy shamamen Chjan Go kezeńiniń aıaǵynda bastady. Eń aldymen Qytaı jibegi Persııaǵa jáne Ind alqabyna (b.z.d. V ǵ.) tarady. Muny Gerodot pen Ksenofont habarlamalary negizinde dáleldeýge bolady. Olar parsylar óte qymbat, sándi de, ádemi bolyp esepteletin úndilik kıimderdi kıetindigin jazǵan. Osy habarlamalardy aıqyndaı kele, Prokopıst bul kıimder jibekten bolǵan dep paıymdady, odan parsylar daıyndaǵan kádimgi kıimderdi grekter úndilik dep atady, búginde ony serık dep ataıdy. Osy ýaqytta batys merıdıonaldy jol – ońtústik qytaı aýdandaryn Ortalyq Azııa, Ońtústik Sibirmen baılanystyratyn trassa boldy. Bul jol Shyǵys Túrkistan, aıdam arqyly, Mınzıan men Dadý ózenderi boıymen Iýnanǵa, odan ary Bırma men Vetnamǵa barǵan. Joldyń soltústik tarmaǵy – Qyrǵyz joly Jońǵarııadan Mınýsın shuńqyryna deıin barǵan. Osy joldyń bolǵandyǵy jónindegi málimetter Syma ıanda kezdesedi.
B.z.d. I myńjyldyqtyń ekinshi jartysynda Qytaı merıdıonaldyq jol arqyly Sibir, Orta jáne Ońtústik Azııa aımaqtarymen baılanysta boldy. B.z.d. III ǵasyrdyń aıaǵynda Shyǵys Azııada eki alyp ımperııa: Sıýnný (ǵundar) memleketi men ortalyqtandyrylǵan ın-Han ımperııasy quryldy.
Móde shanıý tusynda ǵundar soltústikte Baıkaldan ońtústikte Uly qytaı qorǵanyna, shyǵysta Lıaohe ózeninen batysta Serendııa oazısterine deıingi aýmaqty jaýlap alady. Chjıchjı shanıý tusynda (b.z.d. 53-34 jyldary) ǵundardyń saıası yqpaly Oral mańy men Tómengi Edilge deıin júrdi. Azııanyń kindiginde ortalyqtanǵan osyndaı ımperııanyń qurylýy jáne ǵundardyń Batystyń qıyryna deıin óktemdik júrgizýi saýda qarym-qatynastaryn aıtarlyqtaı keńeıtti. Ǵundar jerindegi taıaý shyǵystyq sheberlerdiń buıymdar joly Shyǵys Túrkistannyń soltústik bóligindegi oazıster arqyly shanıý ordasy ornalasqan Mońǵolııanyń soltústigine bardy. Ol arqyly Qytaıdan syılyq retinde jibek mata, kúrish, ádemi zattardyń kóp mólsheri túsip jatqan. Ǵundar jibektiń bir bóligin Jerorta teńizi sheberleriniń buıymdaryna aıyrbastaý úshin Qara teńizdegi grek otarlary men Bospor patshalyǵyna sahara arqyly jiberip otyrǵan.
JIBEKTIŃ QUDIRETI
«Uly Jibek joly» ataýynyń shyǵýy osy ýaqytta Batys elderi úshin qymbat taýar – jibekpen baılanysty. Jibek qurtynan jibekti daıyndaý qupııasyn qytaılyqtar shamamen 5 myń jyl buryn ashsa, belgili jibek sharýashylyǵyn zertteýshi A.A.Tıhomırov onyń naqty ýaqytyn – b.z.d. 298 jyl dep atap ótedi. Qytaı ańyzdary boıynsha eń alǵash alynǵan jibek jip Sı Lıng-chı patsha hanymǵa táýeldi boldy. Shaı ishý kezinde patsha hanym shynyaıaǵyna aǵashtan jibi shyǵyp turǵan qurt túsip ketedi, sosyn qurttyń jibin tarqatyp alady, solaı alǵashqy jibek jip alynady, al Sı Lıng-chı ımperator áıel osy úshin rızashylyq retinde Aspan asty ımperııasynyń qudaıyn turǵyzdy, onyń qurmetine osy kúnge deıin Qytaıdyń kóptegen aýdandarynda jyl saıyn ǵuryptyq meıramdar ótkiziledi.
Birqatar zertteýshiler jibek sharýashylyǵynyń otany Shan-dýn provınııasy, óıtkeni b.z.d. 2255 jyldyń ózinde-aq qytaı patsha hanymyna salyq retinde jibek mata tólegen dep esepteıdi. Ásirese, jibek sharýashylyǵy b.z.d. 1-myńjyldyqtyń 2-jartysynda aqsha, mata daıyndaý, salyq tóleý, saýda kelisimderi barysynda eseptesý jibekten bolǵan kezde keńinen damydy. Birqatar ǵalymdar taza jibektiń otany Úndistannyń taýly aýdandary dese, kelesi bireýleri – Batys Gımalaı, tipti Iran dep esepteıdi. Degenmen, bombıkstiń otany, osy kúnge deıin jibek qurtynyń jaqyn atalasy – teofıl mandarın kóbelegi ómir súretin Soltústik Qytaı bolyp tabylady.
Tabıǵattaǵy jibek qurtyn qarapaıym jınaýdan qolǵa úıretýge deıingi satyda birneshe júzdegen jyldar ótken. Jibekti alý úderisi ejelgi ýaqytta qalaı bolsa, búginde de týra sondaı. Eki qurt shaǵylysqannan keıin, atalyǵy ólip, analyǵy 600-700-ge deıin jumyrtqa-uryq tastaıdy. Kóktemde (sáýir aıynda) uryq jyly bólmege kirgizgennen keıin, 10-12 kúnde odan kishkentaı qyryqbýyndy jibek qurty shyǵady. Olar óte qomaǵaı bolyp keledi. Negizgi qoregi tuttyń japyraǵy bolǵan olar óziniń salmaǵynan anaǵurlym kóp jeıdi. 30 kúnge sozylatyn óziniń ómirinde qyryqbýynnyń salmaǵy 10000 ese artady. Óziniń ósýinde ol bes jastan nemese túleýden ótedi. Besinshi jasynda jibek jibiniń ózi jasalynady. Jibek bóletin bezdiń nárseleri syrtqa shyǵyp eki qabatty jipke aınalady, sosyn qyryqbýyn úsh kún boıy ózine oraýynda jibek qurty paıda bolady. Bir jibek qurtynda jibek jiptiń uzyndyǵy esep boıynsha 100-2000 metrge deıin jetedi.
Ejelgi dáýirde aıtýly taýarlardyń arasynda birinshi oryndy qytaı jibegi aldy. Jibek mata – juqa mata, salmaqsyz, jeńil, jumsaq jáne ádemiligimen kóne zamanda tabıǵattyń keremettiligi dep esepteldi. Syry kóp jibek jip aıqyn ári tózimdi, ártúrli tústi ne túrli keremet mata berdi, al túrli tústi kúrdeli órnekti osy matalar ózdiginshe baǵalandy. Batysta olar altynnan joǵary baǵalanyp, saýdaǵa qymbat tastarmen birge júrdi. Jibekpen alym-salyq, áskerı jáne dıplomatııalyq qyzmetter tólendi. Onyń qıyndylary patshalar men hramdarǵa, jaýyngerler men aqsúıek sulýlarǵa syıǵa tartyldy. Munyń barlyǵy sınolog Frıdrıh fon Rıhtgofenniń 1877 jyly Qytaıdan Eýropaǵa deıingi saýda trassasyn Uly Jibek joly dep ataýyna tolyǵymen dáıekti quqyq berdi. Bul ataý Eýrazııanyń qazirgi elderiniń barlyq qoǵamdyq qyzmetteri men ǵylymynda qabyldandy. Shynaıy ári názik túrdegi tústi jáne órnekti jibekter Álemniń baılyǵy sımvolyna aınaldy. Onyń sapalyǵy men jeńildigi júzik kózinen ótetin mata dep anyqtaldy. Ony qurysh bolattyń ótkirligimen synady, onyń júzi jibek oramaldy qıyp ótý kerek boldy.
Aleksandr Makedonskııdiń shyǵysqa joryqtarynan keıin antıkalyq ádebıetterde qytaı jibegi týraly naqty málimetter paıda bolady. Aleksandrdiń ustazy Arıstotel óziniń «Janýarlar tirshiligi» atty eńbeginde jibek óndirý jóninde bylaı dep jazady: «Úlken qurttan kishkentaı qýyrshaq, sosyn jibek qurty shyǵady. Munyń barlyǵy alty aıda bolady. Osy jándikten áıelder jibek qurtyn bólip alyp, tarqatady, odan keıin ony ıiredi. Platestiń qyzy Polıfonııa Kos aralynda alǵash ret ıirgen dep aıtady». B.z.d. I ǵasyrynda jibek Kleopatrııa patshaıym úshin arnaıy sheberhana jibekten saltanatty kıim-keshek tikken Aleksandrııaǵa jetken. Oktavıan Avgýsttyń bıligi ýaqytynda rım poezııasynda jibek týraly kóptegen eskertpeler paıda bolady. Rımde Vissus Tussus aýdanynda sırııalyqtar Nntıohı men Palmırden satyp alynǵan jibekterin saýdalaıtyn arnaıy bazar boldy.
Jibek joly boıyndaǵy saýdada aıtarlyqtaı ról soǵdylyqtarǵa tıesili boldy. Olardyń Shyǵys Túrkistanǵa barýy b.z.d. IV-III ǵasyrlarǵa jatady. Aıtarlyqtaı soǵdy otary men qonystary b.z. birinshi ǵasyryna jatatyn Orta Azııa, Ońtústik Qazaqstan, Jetisý, Shyǵys Túrkistan men Soltústik Qytaıdyń kerýen saýdasynyń basty ortalyqtarynan anyqtaldy. Soǵdy qaýymynyń Jibek joly torabyndaǵy eldi mekeni – Dýnhýanda bolǵandyǵy jónindegi jazba derek IV ǵasyrǵa jatady. Soǵdylyq «kóne jazba» málimetteri boıynsha olardyń sany bir myń adamdaı delingen. Aıtarlyqtaı soǵdy otary Batys Qytaıdyń saýda ortalyqtary Lıanchjoý men Sýchjoýda bolǵan. Bul mekender Tan ýaqytynda da belsendi saýda qyzmetterin júrgizýdi jalǵastyrǵan. Soǵdy saýdagerleriniń edáýir bóligi tandyqtardyń astanasy Chanan qalasynda turǵan. Ońtústik joldyń basty ortalyǵy Shanshannan (Lobnor kóli mańynda) VII ǵasyrdyń birinshi jartysynda Samarqand pen Tarazdan shyqqandar birneshe qonystan turatyn óz otaryn qurǵan.
JIBEK JOLYNDAǴY TÚRKI ÓRKENIETI
VI ǵasyrdyń ortasynda Ortalyq Azııanyń saıası arenasyna jańa memlekettik qurylym – Túrik qaǵanaty shyǵady. Túrkiler alǵashynda Altaıdan Syrdarııaǵa deıingi aýmaqty qamtyp, Iranmen odaq ornatyp, eftalıtter memleketin talqandaıdy, sosyn Qara teńiz jaǵalaýyna deıin jyljıdy. Qytaıdan alym-salyq retinde alǵan úlken baılyqty ıelenip, olar soǵys ýaqytynda soǵdylyq kópesterdi qoldaı otyryp, Uly Jibek jolyndaǵy saýdany qarqyndy damytýǵa qyzyǵýshylyq tanytady. Degenmen, ońtústik trassanyń aıtarlyqtaı bóligi Irannyń baqylaýynda bolǵandyqtan, qaǵan 567 jyly Iranǵa saýda trassasyn birigip baqylaý maqsatymen soǵdy kópesi Manıahty basshy etip elshilik jiberedi. Biraq Hosrov I shah elshilikti qabyldap, ákelgen jibekterin satyp alyp, olardy narazylyqpen astana alańynda órtep jiberedi. Qaǵannyń bes aıdan keıin jibergen ekinshi elshiliginen de nátıje bolmady. Bul tikeleı soǵysqa alyp keldi. Osydan keıin qaǵan elshilikke taǵy da basshy etip Manıahty Tarazdan tikeleı Vızantııaǵa Buqara, Horezm arqyly, Kaspıı teńiziniń soltústik jaǵalaýyn aınala, Kavkaz arqyly jibergen bolatyn. Saýda jáne áskerı kelisim jasalyp, Vızantııanyń ımperatory Iýstın II shyǵys jerleriniń strategi, tipti ol túrkilerdiń Iranǵa jasaǵan joryǵyna qatysqan Zemarhty basshy etip áskerı elshiligin jiberedi.
Osylaı soltústik jol boıynsha Ortalyq Azııa men Vızantııa arasynda turaqty saýda qarym-qatynasy ornady. Ispıdjab, Otyrar, Samarqandtan shyqqan kerýen Aral teńizi boıymen Horezmnen ótip, Edil arqyly soltústik kavkaz taıpalary arqyly Kavkaz jotalarynyń Qara teńiz jaǵalaýyna jetip, odan ary Vızantııa shekarasyna barǵan. Bul jol VI ǵasyrdaǵy grek tarıhshysy Meandrda jazylǵan. Vızantııamen jáne osy joldyń torabyndaǵy saýdadan tańǵalarlyqtaı qyzyqty zattaı qaldyqtar saqtalǵan. Ortaǵasyrlyq Samarqand, Merv, Taraz, Andıjan, Tashkent qalalarynan b.z. VI-VII ǵasyrlaryndaǵy vızantııalyq jáne solardikine uqsas altyn monetalar tabyldy. Qolóner ónimderiniń qaldyqtarymen birge monetalar Orta Azııa men Qazaqstannyń qalalary men qonystary qarapaıym tranzıttik eldi meken bolmaǵandyǵy jaıly aıtady. Olar óz óndiristeri men qolóneri jáne aýyl sharýashylyǵyndaǵy kópshilik mólsherdegi ártúrli taýarlardy eksporttaýshylar boldy.
Jazbasha derekterdegi málimetter boıynsha Orta Azııa men Qazaqstan ıelikterinen metall men daıyn metall buıymdaryndaǵy saltanatty ydystar men qymbat metaldardan qarý-jaraqtyń ártúrli túrlerine: sadaq pen jebe, semser men saýyt-saıman, teri buıymdar, olardyń ishinde, ásirese shashtyq kıiz, mata men kıim baǵalandy, asyl tas pen tústi shyny áshekeıler, dárilik jáne boıaý zattaryna deıin tasyǵan. Eger buryn aıyrbas ónimi tek qytaılyq jibek bolsa, b.z. birinshi myńjyldyǵynyń ortasynda soǵdylyq sheberlerdiń ózindik jibek mata óndirisi bolǵandyǵy jóninde aýyz toltyryp aıta alamyz. Bul jańalyqty kútpegen jerden jibekti zertteýshi franýz D.Sheperd jasady. Belgııanyń Iýn qalasyndaǵy hramnyń qulpytasyn japqan ejelgi jibekti zertteýde ol belgili shyǵystanýshy V.Hennıng oqyǵan beımálim jazýdyń birin tapty. «Zandanashy» dep jazylǵan jazý onyń óndirilgen áıgili ortaǵasyrlyq Shyǵystyń toqymashylyq ortalyǵy – Soǵdydaǵy, Samarqand pen Buqara arasyndaǵy Zandana qonysyn naqty kórsetip tur. Bul qonystyń kelesi júzjyldyqtarda óte ádemi juqa matasymen dańqy shyqqan. Zandananyń áıgili matasy týraly arab derekteri de atap ótedi. Ol jóninde «Buqara tarıhynyń» avtory Muhammed Narshahı Iýn qalasyndaǵy hramnan shyqqan jibektegi sýretke uqsas órnekti jibek mata Mýg taýyndaǵy soǵdy bıleýshisi Devashtıch qamalynyń qoımasynan tabylǵandyǵyn jazǵan.
Soltústik tranzıt joly b.z. VI-VII ǵasyrlarda tarmaqtary tolyq qalyptasqan kerýen jolynyń qurlyqtaǵy trassasymen tolyqty. IH-H ǵasyr basyndaǵy arab-parsy geograftarynyń geografııalyq eńbekterin taldaǵan shyǵystanýshylar olardyń alǵashqy eńbekteriniń negizinde osy ýaqyttyń jolshylary ózderi bolǵan dep esepteıdi. Ejelgi joldar men elderdi jazǵan 820 jyly týǵan Ibn Hordadbeh b.z. IH ǵasyr basyndaǵy Tabarıstan bıleýshisiniń uly bolǵan. Onyń ózi Djıbal aımaǵynyń bastyǵy bolǵan, osy laýazym quramdas bóligi shyǵysynda Baǵdattan Orta Azııa men Úndistanǵa, batysta Ispanııa men Vızantııaǵa, soltústikte Kavkazǵa deıingi sapary bolǵan «Memleket jáne saıahat kitabyn» jazýǵa túrtki bolǵan bolýy múmkin. Jeke Qurlyqtaǵy jáne teńizdegi birqatar trassasy, Don, Edil jáne Kaspıı boıynsha orys kópesteriniń baǵyttaryna sheıin kórsetilgen. Basradan shyqqan Kýdama ıbn Djafar – halıfat poshtasynyń bastyǵy bolǵan. Onyń «Haradj jáne hatshylyq óner jónindegi kitap» atty eńbegi jarym-jartylaı saqtalǵanymen, oǵan poshta baǵyty túsken. Poshta basshysy barlyq joldy bilýge tıisti boldy, sebebi halıf bir jaqa barýǵa jınalýy nemese áskerdi baǵyttaýy múmkin. Sondyqtan ol trassa boıynsha oryndardyń attaryn, jol, turaq, mıl men farsah sany, joldyń qıynshylyǵy men ońaılyǵyn, sýdyń baryn jáne t.b. tizip shyqqan. Birshama keıingi geograftardyń eńbekterinde Orta Azııa men Qazaqstan oblystary, onyń resýrstary, qalalary, qolóneri, ıeliktiń ónimi, saýda trassasy jaqsy berilgen.
JAHANDANÝ KEZINDEGI SAÝDA-EKONOMIKALYQ MÁDENI BAILANYSTAR
Olaı bolsa, Uly Jibek jolynyń dalalyq trassasy onyń damýy men qyzmet etýine óz ereksheligimen qaıtalanbas aıryqsha kolorıt engizdi. Kóshpendi dala men otyryqshy aýdandardyń ózara qarym-qatynasy Uly Jibek jolynyń arqasynda kúsheıip, kóshpendi men otyryqshy-eginshilik mádenıetter bir-birin ózara baıytýǵa septigin tıgizdi. Otyryqshy qalalyqtar men kóshpendi taıpalar birin-biri túsinýi nátıjesiniń barysynda adamzattyń alýan túrli ejelgi mádenıetiniń ishindegi ózindik mádenıetti qurdy. Uly Jibek jolyn qaıta qalpyna keltirý búgingi tańnyń eń ózekti máseleleriniń biri jáne bul iri halyqaralyq jobany, onyń ishinde Uly Jibek joly boıymen halyqaralyq týrızmdi damytýǵa Qazaqstan belsendi qatysyp keledi. Týrızm halyqaralyq qatynasta ulttyq masshtab sheńberinde qarastyrylmaıdy. Ortalyq Azııa memleketteri ǵalamdyq týrıstik joba tizbegine birikken. «Uly Jibek joly» Japonııadan Eýropaǵa deıingi (shamamen 20 el) elder óz kezeginde 138 eldiń múshesi bar Álemdik týrıstik uıym jobasyna kiredi. Arheologııalyq eskertkishter óz kezeginde týrızm nysanyna aınalyp, týrızmniń ınfroqurylymdyq domınanty bolyp, onyń damýy Qazaqstan ekonomıkasynyń basymdyqtarynyń biri boldy. 1998 jyly Elimizdiń Prezıdenti N.Á.Nazarbaev «Uly Jibek joly boıyndaǵy tarıhı ortalyqtardy qaıta órkendetý, túrkitildi memleketterdiń mádenı damýynyń sabaqtastyǵyn saqtaý, týrızm ınfraqurylymyn qurý» baǵdarlamasyn bekitý jónindegi Jarlyqqa qol qoıdy.
Jibek jolyn qaıta jandandyrý – bul uqypty strategııalyq josparlaýdy talap etetin kúrdeli kóp jaqty joba. Jibek joly – bul ejelgi marshrýt boıyndaǵy jaı ǵana qurylys joly emes, bul ınfraqurylymnyń damýy, tıimdi yntymaqtastyq úshin eń joǵarǵy deńgeıdegi qolaıly jaǵdaıda qurýdy tolyq jetildirý zańnamasy, sonymen qatar elder-qatysýshylar arasyndaǵy ózara túsinistik jetistikteri úshin sheber dıplomatııa.
Jibek joly júıesin qaıta jandandyryp, qalpyna keltirý tek Qytaıdyń batys aýdandary úshin ǵana emes, Qazaqstan jáne Ortalyq Azııa men Shyǵys Eýropanyń basqa da elderi úshin mańyzdy bolyp tabylady. Bul kontınent ishindegi aımaqtar úshin jahandyq yqpaldastyqtaǵy birden-bir, tipti jalǵyz ǵana múmkindik bolýy múmkin. Jibek jolyn qaıta jańǵyrtý onyń boıynda ornalasqan barlyq elderdiń ekonomıkasyna ózgeris alyp keletini sózsiz. Qytaı Jibek jolynyń óz bóligin qalpyna keltirip, Ortalyq Azııa elderiniń aýmaǵyndaǵy avtojol qurylysy men ınfraqurylymdyq jobalarǵa kólemdi qarajat jumsap keledi. Jobanyń negizgi maqsaty ejelgi saýda jolynyń kúretamyryn qalpyna keltirip, Jańa Jibek jolyn Rotterdamǵa (Nıderland) deıin sozý.
2008 jyly Jenevada 19 eldiń, onyń ishinde Qazaqstan, Qytaı, Reseı, Túrkııa men Irannyń mınıstrleri Jibek jolynyń bir bóligin qalpyna keltirý boıynsha kólemdi joba qabyldady. Shamamen 7000 km sozylǵan Jańa Jibek jolynyń jahandyq perspektıvasy tek ejelgi marshrýttar ǵana emes, jańa baǵyttardy da qamtyǵan avtokólik jáne temir joldardan turady. Keleshekte Qytaıdan Eýropaǵa deıingi, Reseıden Ontústik Azııa men Túrkııaǵa deıingi negizgi kontınent aralyq joldy ashý josparlanyp otyr.
Jibek jolynyń basym bóliginiń boıyndaǵy kontınent ishi kólik júıesiniń damymaǵanyna qaramastan, bul aımaqtardy damytýdyń keleshegi óte joǵary. Munda baı tabıǵı resýrstar, paıdaly qazbalar jáne kóp halyq, mysaly eýrazııa kontınentiniń barlyq aýmaǵynyń 3/5 bóligin quraıtyn Shanhaı Yntymaqtastyq uıymyna qatysýshy (Qazaqstan, Qytaı, Reseı, Qyrǵyzstan, Tájikstan men Ózbekstan) elderinde álemniń 1/4 turǵyny shoǵyrlanǵan. Eýrazııa elderiniń ekonomıkalyq kúre tamyryn qaıta jandandyrý tek mádenı-ekonomıkalyq aıyrbas pen órbýge múmkindik týǵyzyp qana qoımaı, aımaqtaǵy beıbitshilik pen birlikti ornyqtyrýǵa septigin tıgizedi.
Jańa Jibek jolyn qalyptastyrý Ortalyq Azııa elderi úshin erekshe mańyzǵa ıe. Ortalyq Azııa elderine geografııalyq turǵydan qarasaq, ol materıktiń ortasynda ornalasqan, muhıtqa deıingi eń jaqyn qashyqtyǵy 1700 km quraıdy, bul halyqaralyq saýda úshin tabıǵı negizgi tosqaýyl bolyp tabylady. Jańa Jibek joly materık ortasyndaǵy elderdi birshama damyǵan Qytaı jáne Eýropamen jan-jaqty yqpaldastyqqa, saýdanyń damýyna múmkindik týǵyzyp, aımaqtaǵy kedeıshilik, qaýipsizdik pen jumyssyzdyq máselelerin sheshýge septigin tıgizetindigi sózsiz.
Búginde ejelgi alyp memleketter joq jáne geografııalyq shekaralary da ózgergen, al onda turyp jatqan adamdar áıtse de ómirlik mańyzy bar ekonomıkalyq ózara árekettesýge muqtaj ári kórshi halyqtardyń ómiri men mádenıet tanymyn kóksep keledi. Tarıhı, ekonomıkalyq jáne tabıǵı baılanys, sonymen qatar dinı ortaqtyq halyqtardyń jaqyndasýynda mańyzdy ról atqarady. Elder arasyndaǵy jan-jaqty baılanystardy ornatý sheńberinde Jańa Jibek jolyn qurýdy kúsheıtý, shyn máninde, úılesimdi damýǵa, beıbitshilikke jetýge jáne halyqtardyń jarasymdy ómir súrýine baǵyttalǵan.
Arnabaı Nurjanov,
Á.H.Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýtynyń
jetekshi ǵylymı qyzmetkeri,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty.
Eraly Aqymbek,
ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-diń PhD doktoranty,
«Ana tili».
