قىمىز بەن شۇباتقا سۋسىن دەپ عانا ەمەس، ءدارى دەپ تە قاراعان ماقۇل

3021
Adyrna.kz Telegram

 

مەملەكەت باسشىسى ءبىر جولداۋىندا حالىقتى ءدارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋداردى. ەلگە اكەلىنەتىن مەديتسينالىق پرەپاراتتاردىڭ ساپاسىنا قاتاڭ باقىلاۋ ورناتىپ، بەلسەندى تۇردە وتاندىق فارماتسەۆتيكالىق فابريكالاردى قۇرۋعا ينۆەستيتسيا تارتۋ قاجەتتىگىن اتاپ وتكەن بولاتىن.
«ىلكى جوبا رەتىندە قازاقستانعا ءدارى جاساپ، شىعاراتىن فابريكالار سالۋ قاجەت. جۇزدەگەن ميلليون دوللارعا ءدارىنى سىرت ەلدەردەن تاسيمىز. قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە ءدارى-دارمەك جاسايتىن مۇمكىندىكتەر مول، بۇعان اسىرەسە ءشوپ تە، وسىمدىك تە جەتكىلىكتى. وسىعان قاتىستى ۇكىمەتتىڭ ەشقانداي باعدارلاماسى جوق. بۇنىڭ ءوزى پايدالى بيزنەس بولىپ تۇرعانىمەن ونىمەن ەشكىم اينالىسپاي وتىر»، دەدى ەلباسى.
شىندىعىندا دا، حيميالىق، بيوتەحنولوگيالىق، سينتەتيكالىق پرەپاراتتاردان بولەك، جانۋارلار شيكىزاتىنان، ءتۇرلى جابايى شوپتەسىندەر مەن وسىمدىكتەن الىناتىن ءدارى-دارمەككە ەلىمىزدىڭ قۇداي بەرگەن الەۋەتى تولىق جەتەدى. مەملەكەتتىڭ ءوز ىشكى سۇرانىسى تۇرماق شەت ەلدەرگە ەكسپورتقا شىعارۋعا قانشالىقتى مۇمكىندىكتىڭ بولاتىنىن تاعى ايتۋعا بولادى.كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ اۋماقتىق-گەوگرافيالىق جاعدايىنىڭ ەرەكشەلiكتەرiنە وراي وسiمدiك شيكiزاتىنان الىناتىن ءدارi-دارمەك پرەپاراتتارى ءوندiرiسi ءۇشiن بولاشاعى مول بازا ەكەندىگىنە ەشكىم داۋ ايتا الماس. ءارتۇرلi كليماتتىق ايماقتاردىڭ، تابيعي جاسىل الەمنiڭ ۇلكەن الاڭدارىنىڭ استاسىپ جاتۋى، قازاقستاندا وسەتiن 6 مىڭنان استام وسiمدiكتiڭ كەڭ اۋقىمدا بولۋى ولاردى قاجەتكە پايدالانىلۋعا مۇمكiندiك بەرiپ وتىرعان جوق پا؟! شىندىعىندا بۇل ءبىر كەزدەرى قولعا الىنعان شارا بولعانىمەن، ءبىراز جىلداردان بەرى ىسكە اسىرۋى ۇزىلگەن، ەلەنبەي قالعان سالانىڭ ءبىرى. ماسەلەن، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ فارماتسەۆتiك ونەركاسiبiنە ارنالعان جابايى وسiمدiك شيكiزاتىنىڭ 80 پايىزدان استامى قازاقستان مەن ورتا ازيادا دايىندالىپتى. قازاقستاندا جىلىنا «قازداروسونەركاسiپ» بiرلەستiگi 500-600 توننا، ورمان جانە اڭ شارۋاشىلىعى كاسiپورىندارى — 50-60 توننا، بوتانيكا جانە فيتوينترودۋكتسيا ينستيتۋتى — 10 تونناعا دەيiن، تابيعي رەسۋرستار جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمدارى — 5-7 تونناعا جۋىق دارiلiك وسiمدiكتەردى جيناعان. بۇنداي قولدا بار مۇمكىندىكتى بۇگىن دە قايتا جاڭعىرتۋعا ابدەن بولادى. بىراق، ەندىگى ماسەلە ونى ءوز ىشىمىزدە وڭدەۋدە عانا. ويتكەنى، ماسەلە سول ەلباسى كوتەرگەن ءدارى فابريكاسىنا تىرەلىپ قالادى.جاڭاعى قازاقستاندا دايىندالعان وسىمدىك-دارىلەردىڭ وتاندىق كاسiپورىنداردا تەك 20 توننادايى عانا وڭدەلگەن ەكەن. بۇل جالپى جينالعان دارىلىك ءشوپ مولشەرiنiڭ 3 پايىزىنان دا از بولىپ وتىر. قالعاندارى جارتىلاي وڭدەلگەن نەمەسە وڭدەلمەگەن تۇردە ەكسپورتقا شىعارىلىپتى. سونداي-اق 1980 جىلدان بەرى قارايعى ءبىراز ۋاقىتتا جىل سايىن 30 تونناعا دەيiن ءارتۇرلi دارiلiك ءشوپ پەن تاۋشىمىلدىق تامىرلارى تۇنبا جاساۋ ءۇشiن باتۋمي زاۋىتىنا جونەلتiلگەن. التىن تامىر، ميا تامىرى سەكىلدى دارىلىك شوپتەر دە وسىلايشا شەت ەل اسىپ وتىرعان. ناتيجەسiندە رەسپۋبليكا ەكونوميكالىق شىعىن تارتادى، ويتكەنi شەتتەن وڭدەلىپ كەلگەن دايىن ءدارi-دارمەكتiڭ قۇنى باستاپقى وسiمدiك شيكiزاتىنان 7-10 ەسە قىمباتتاپ ەلگە يمپورت رەتىندە قايتا كەلەدى.

ال بۇرىنعى قازاقتىڭ حالىق ەمشىلەرى ادىراسپان، تامىر ءدارى، كۇشالا، جۋسان، قاراندىز، شايقۋراي، ۋ قورعاسىن، ارشا سەكىلدى كوپتەگەن شوپتەردەن جۇرتشىلىققا كەرەكتى دارىلەردى وزدەرى قولدان جاسايتىن بولعانى بەلگىلى. بۇنى دا جاڭعىرتىپ، بۇگىنگى مەديتسينامەن بايلانىستىرا وتىرىپ، كەڭىنەن پايدالانۋعا بولاتىن دۇنيە.

ياعني، ەلباسى جولداۋىندا قاداپ تۇرىپ ايتىلعان ءدارى-دارمەك فابريكالارىن سالۋدىڭ بولاشاعى زور ەكەندىگىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە، جوعارىدا ءبىز ولكەمىزدە كەڭىنەن وسەتىن ءدارىلى وسىمدىكتەر تۋرالى توقتالدىق، ال قىمىز، شۇبات سەكىلدى شيپالى سۋسىندار مەن مالدىڭ سۇتىنەن، مايىنان جاسالاتىن دارمەكتەر شە؟! باسقاسىن ايتپاعاندا، قازاقتىڭ قىمىزى مەن شۇباتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى برەند-سۋسىن، شيپالى سۋسىن رەتىندە دە كوتەرۋگە بولاتىن ەدى عوي؟! ءيا، تەك پەيىل، ىقىلاس بولسا عانا.قازاقتىڭ ىقىلىم زاماننان ۇزبەي پايدالانىپ كەلە جاتقان، قۇمارتىپ تۇرىپ ىشەتىن سۋسىنى قىمىز جايلى كىم بىلمەيدى («قىمىزدى كىم ىشپەيدى»). قىمىز قازاق ءۇشىن داستارقاننىڭ ىرىسىن كەلتىرىپ تۇراتىن بەرەكەنىڭ، داۋلەت پەن سالتاناتتىڭ، بايلىق پەن مىرزالىقتىڭ بەلگىسى عانا ەمەس، ءارى سۋسىن ءارى دەرتكە شيپا، جانعا قۋات بەرەتىن تابەتاشار ىسپەتتەس. حالىقتىق مەديتسينادا قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتىنە دە ەرەكشە دەن قويىلعانى بەلگىلى.
بيە ءسۇتى ەڭ الدىمەن قازاقتاردى كەڭىنەن جايلاعان اۋرۋدىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان قۇرت اۋرۋىنا بىردەن-ءبىر ەم. قازىرگى كەزدە قىمىز بەن شۇباتتىڭ كوپتەگەن اۋرۋلاردى، اتاپ ايتقاندا وكپە اۋرۋلارىن ەمدەۋدە، قان اينالۋ جۇيەسىندەگى قان تامىرلارىنىڭ جۇمساقتىعى مەن بەرىكتىگىن قامتاماسىز ەتەتىنى، قانداعى قىزىل قان تۇيىرشىكتەرىمەن (ەريتروتسيت) گەموگلوبين سينتەزىنە اسەر ەتەتىنى، اعزادا جۇرەتىن زات الماسۋ پروتسەستەرىن جاقسارتىپ، جالپى يممۋنيتەتتى كۇشەيتەتىنى انىقتالعان. سوندىقتان اۋرۋدىڭ الدىن الۋ شارالارى جانە ناۋقاس ادامداردى ەمدەۋ ماقساتىندا قىمىزعا دەگەن سۇرانىس بارلىق جەرلەردە جىل بويى ۇزىلمەي كەلەدى. دەگەنمەن دە، كەيىنگى ۋاقىتتا بۇل سۇرانىستىڭ جەتكىلىكتى دەڭگەيدە قولعا الىنباي كەلگەندىگى جاسىرىن ەمەس.
ءبىر عانا جايتتى انىقتاپ الايىقشى. رەسمي ستاتيستيكاعا ۇڭىلسەك، جىل سايىن ەلىمىزدە جيىرما ءۇش مىڭعا دەيىن تۋبەركۋلەزبەن اۋىرعاندار تىركەلەدى ەكەن. سونىمەن بىرگە، اۋرۋلاردىڭ باسىم بولىگى، ياعني، 40 پايىزعا جۋىعى قۇرت اۋرۋىنىڭ اسقىنىپ كەتكەن تۇرىمەن ناۋقاستانادى. ونىڭ ۇستىنە تۋبەركۋلەز ون سەگىز جاستان ەلۋ ءتورت جاسقا دەيىنگىلەر اراسىندا كوپ تارالعانىن ەسكەرەتىن بولساق، بۇدان اۋرۋدىڭ ەلىمىزدەگى ناعىز ەڭبەككە قابىلەتتى ادامداردى جايلاعانىن كورۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىنداردىڭ 50 پايىزعا جۋىعى كۇنكورىسى وتە تومەن، نەگىزىنەن تۇراقتى تابىس كوزى نەمەسە جۇمىستارى جوق، ءارى تىرشىلىك ەتۋگە جالپى قاراجاتى جەتە بەرمەيتىن ازاماتتاردى قامتىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.
ياعني، سوڭعى جىلدارى تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىنداردىڭ سانى ازايىپ بارادى، دەگەنگە ساياتىن دەرەكتەردەن گورى، قاۋىپتىڭ ءالى دە بولسا بولاشاق ءۇشىن زالالى باسىم دەپ قاراعان ورىندى. ال بۇنداي اۋرۋدىڭ بارلىعى ونىڭ الدىن الماۋدان، ەڭ باستىسى بىردەن-ءبىر ەمى بولىپ تابىلاتىن قىمىزدان قول ءۇزىپ بارا جاتقاندىقتان تۋىپ وتىر، دەسەك قاتەلەسپەسپىز. ويتكەنى بۇگىنگى جاسوسپىرىمدەردىڭ ىشىندە تەك مال كورگەن اۋىلداعىسى بولماسا، قالاداعىسى قىمىز-شۇبات ىشپەك تۇرماق ونداي اتا-بابا سۋسىنى بار ەكەندىگىن بىلە مە ەكەن؟دۇكەن سورەلەرىندەگى قىمىزعا قاراۋدىڭ ءوزى ۇيات سەكىلدى. ولاي بولاتىن سەبەبى، مامانداردىڭ ايتۋىنشا بۇگىنگى دۇكەندەردەگى قىمىز-شۇبات سۋسىندارى مۇلدەم تالاپقا ساي كەلمەيدى. قىمىزدىڭ بۇلىنگەنىمەن قويماي، ونىڭ ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە ەشكىم جاۋاپ بەرىپ جاتقان جوق. وسىلايشا، كەزىندە شەتەلدىكتەردىڭ ءوزى «باتىرلار سۋسىنى» دەپ مويىنداعان قىمىزدىڭ قادىرىن قازاقتىڭ ءوزى كەتىرىپ جاتقان جوق پا، دەگەن ويعا قالامىز. ال دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا قادام باسقالى وتىرعان ۋاقىتتا قازاقتىڭ ۇلتتىق كالوريتتى سۋسىنىن قالايدا كوتەرمەلەۋ قاجەتتىگىن نەگە ەسكەرمەيمىز؟
كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە قازاقستانمەن قوسا رەسەي جانە باسقا دا رەسپۋبليكالاردا قىمىزدى ناۋقاس تۇرلەرىنە شيپا رەتىندە پايدالاناتىن بىرقاتار ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ ورىندارى بولعان ەكەن. وسى ءۇشىن دە قازاقستان رەسەيدىڭ ارنايى ورتالىقتارىنا توننالاپ قىمىز جونەلتكەن. قازىرگى كۇنى بۇنداي ساۋىقتىرۋ ورىندارىنىڭ بارلىعى جۇمىسىن توقتاتقان، جوعارىداعى اۋرۋدىڭ اسقىنعانىنا قاراماستان، قىمىزبەن ەم قايتارۋ سەكىلدى ورىندار جوقتىڭ قاسى. بىراق، قىمىزدىڭ قاسيەتىن بۇگىنگى كۇنى الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى مەديتسيناسى تولىق مويىنداپ وتىر، ونىڭ ىشىندە باتىستىڭ ماماندارى بۇعان ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ەندەشە بۇل كەڭىستىكتى قازاق پايدالانسا يگى ەدى عوي. ال مەشەۋلىككە سالىنىپ، ونى بولدىرمايتىن بولساق، قىمىز-شۇباتىڭىزدى قىرعىز، موڭعول، وزبەك اعايىندار ەرتەڭگى كۇنى-اق، الەمدىك بازاردا ساۋدالايتىن بولادى. ءتىپتى ءبىز بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە وسى باعىتتاعى ءبىراز دۇنيەدەن كەشەۋىلدەپ قالعان سەكىلدىمىز.

قازىرگى تاڭدا مەديتسيناسى جاقسى دامىعان يزرايل، فرانتسيا، ەگيپەت، گەرمانيا، جاپونيا ەلدەرىندە قىمىزعا دەگەن سۇرانىس ارتىپ وتىر. قازاقستاننان ەلىنە كوشىپ بارعان نەمىستەر قىمىز وندىرۋگە ارنايى زاۋىت سالىپتى-مىس دەپ ەستىدىك. ەۋروپانىڭ ءبىراز ەلىن تۇركيانىڭ قازاقتارى مەن ماديارلار قىمىزبەن سۋسىنداتىپ وتىر. جاپوندار مونعوليادان قىمىز العىزىپ ىشەتىن كورىنەدى. مىنەكي، جالعىز قازاق قانا قولدا بار مۇمكىندىكتى كورسەتە الماي وتىرعان سىڭايى بار.

جاقىندا اقپارات كوزدەرىنەن ارال اۋدانىنداعى ءبىر وڭىردە ءيزرايلدىڭ تەحنولوگياسى بويىنشا شۇبات وڭدەيتىن تسەح اشىلادى دەگەندى بىلدىك. اۋىلداعى كاسىپكەر اعايىن ءيزرايلدىڭ «ARBEL» كومپانياسىنان ءبىر اۋىستىرعاندا 500 ليترگە دەيىن شۇبات وڭدەيتىن قوندىرعى ساتىپ الىنىپتى. كەلىسىم بويىنشا ەۆرەيلەر الگى قوندىرعىلاردى ورناتىپ، ول بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن مامانداردى ەكى-ءۇش اي وقىتاتىن كورىنەدى. ءتىپتى ارالدىق كاسىپكەرگە يزرايلدىقتار ءونىمدى ەۋروپا نارىعىنا شىعارۋعا كومەكتەسۋگە ۋادە بەرگەن سىڭايلى. مىنەكي، ءجون بىلەتىن ادامنىڭ كاسىبى وسى.جالپى قازاقستاندى تۇبىندە ءتۋريزمنىڭ قايناعان ورتاسىنا اينالدىرامىز دەپ ءجۇرمىز. بۇل باعىتتا ارنايى زاڭنامالار، باعدارلاما، جوسپارلار دا قامتىلىپ جاتىر. سوندا وسى قىمىزدى الەمگە تانىتۋدىڭ ءبىر جولى تۋريزم بولۋى ءتيىس. ەلگە كەلگەن شەتەلدىكتەردىڭ دەمالاتىن ورىندارىنا، ولاردىڭ جۇرەر جولدارى مەن توقتايتىن مەكەندەرىنە قىمىزدى سامساتىپ قويۋ قاجەت. ەمدىك قاسيەتى مەن قۋاتىن ناسيحاتتاپ ءبىر-ەكى ءدامىن تاتقىزساق، ولاردىڭ ءوزى دە قىمىزعا داندەمەي مە؟ ءتىپتى تۋريستەردى قىزىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن قىمىزدىڭ ءتۇر-ءتۇرىن جايىپ قويۋعا بولادى. مىنەكي – ساۋمال، مىنە — سارى قىمىز، انە – ۋىز قىمىز، بۇل — بال قىمىز، قىسىردىڭ، قىسىراقتىڭ قىمىزى وسىنداي بولادى، تۇنەمەل، دونەن قىمىز، قۇنان قىمىز تاعىسىن تاعى، دەپ جايىپ سالساق قىزىقپايتىن ادام بولماس.ەڭ باستىسى قىمىز-شۇباتقا تەك سۋسىن دەپ قانا ەمەس، دارىلىك سۋسىن دەپ قاراۋدىڭ، وسىلايشا باسقا جۇرتقا ناسيحاتتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى زور بولاتىن ەدى.


قانات توقاباەۆ

پىكىرلەر