مەملەكەت باسشىسى ءبىر جولداۋىندا حالىقتى ءدارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋداردى. ەلگە اكەلىنەتىن مەديتسينالىق پرەپاراتتاردىڭ ساپاسىنا قاتاڭ باقىلاۋ ورناتىپ، بەلسەندى تۇردە وتاندىق فارماتسەۆتيكالىق فابريكالاردى قۇرۋعا ينۆەستيتسيا تارتۋ قاجەتتىگىن اتاپ وتكەن بولاتىن. |
«ىلكى جوبا رەتىندە قازاقستانعا ءدارى جاساپ، شىعاراتىن فابريكالار سالۋ قاجەت. جۇزدەگەن ميلليون دوللارعا ءدارىنى سىرت ەلدەردەن تاسيمىز. قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە ءدارى-دارمەك جاسايتىن مۇمكىندىكتەر مول، بۇعان اسىرەسە ءشوپ تە، وسىمدىك تە جەتكىلىكتى. وسىعان قاتىستى ۇكىمەتتىڭ ەشقانداي باعدارلاماسى جوق. بۇنىڭ ءوزى پايدالى بيزنەس بولىپ تۇرعانىمەن ونىمەن ەشكىم اينالىسپاي وتىر»، دەدى ەلباسى. شىندىعىندا دا، حيميالىق، بيوتەحنولوگيالىق، سينتەتيكالىق پرەپاراتتاردان بولەك، جانۋارلار شيكىزاتىنان، ءتۇرلى جابايى شوپتەسىندەر مەن وسىمدىكتەن الىناتىن ءدارى-دارمەككە ەلىمىزدىڭ قۇداي بەرگەن الەۋەتى تولىق جەتەدى. مەملەكەتتىڭ ءوز ىشكى سۇرانىسى تۇرماق شەت ەلدەرگە ەكسپورتقا شىعارۋعا قانشالىقتى مۇمكىندىكتىڭ بولاتىنىن تاعى ايتۋعا بولادى.كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ اۋماقتىق-گەوگرافيالىق جاعدايىنىڭ ەرەكشەلiكتەرiنە وراي وسiمدiك شيكiزاتىنان الىناتىن ءدارi-دارمەك پرەپاراتتارى ءوندiرiسi ءۇشiن بولاشاعى مول بازا ەكەندىگىنە ەشكىم داۋ ايتا الماس. ءارتۇرلi كليماتتىق ايماقتاردىڭ، تابيعي جاسىل الەمنiڭ ۇلكەن الاڭدارىنىڭ استاسىپ جاتۋى، قازاقستاندا وسەتiن 6 مىڭنان استام وسiمدiكتiڭ كەڭ اۋقىمدا بولۋى ولاردى قاجەتكە پايدالانىلۋعا مۇمكiندiك بەرiپ وتىرعان جوق پا؟! شىندىعىندا بۇل ءبىر كەزدەرى قولعا الىنعان شارا بولعانىمەن، ءبىراز جىلداردان بەرى ىسكە اسىرۋى ۇزىلگەن، ەلەنبەي قالعان سالانىڭ ءبىرى. ماسەلەن، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ فارماتسەۆتiك ونەركاسiبiنە ارنالعان جابايى وسiمدiك شيكiزاتىنىڭ 80 پايىزدان استامى قازاقستان مەن ورتا ازيادا دايىندالىپتى. قازاقستاندا جىلىنا «قازداروسونەركاسiپ» بiرلەستiگi 500-600 توننا، ورمان جانە اڭ شارۋاشىلىعى كاسiپورىندارى — 50-60 توننا، بوتانيكا جانە فيتوينترودۋكتسيا ينستيتۋتى — 10 تونناعا دەيiن، تابيعي رەسۋرستار جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمدارى — 5-7 تونناعا جۋىق دارiلiك وسiمدiكتەردى جيناعان. بۇنداي قولدا بار مۇمكىندىكتى بۇگىن دە قايتا جاڭعىرتۋعا ابدەن بولادى. بىراق، ەندىگى ماسەلە ونى ءوز ىشىمىزدە وڭدەۋدە عانا. ويتكەنى، ماسەلە سول ەلباسى كوتەرگەن ءدارى فابريكاسىنا تىرەلىپ قالادى.جاڭاعى قازاقستاندا دايىندالعان وسىمدىك-دارىلەردىڭ وتاندىق كاسiپورىنداردا تەك 20 توننادايى عانا وڭدەلگەن ەكەن. بۇل جالپى جينالعان دارىلىك ءشوپ مولشەرiنiڭ 3 پايىزىنان دا از بولىپ وتىر. قالعاندارى جارتىلاي وڭدەلگەن نەمەسە وڭدەلمەگەن تۇردە ەكسپورتقا شىعارىلىپتى. سونداي-اق 1980 جىلدان بەرى قارايعى ءبىراز ۋاقىتتا جىل سايىن 30 تونناعا دەيiن ءارتۇرلi دارiلiك ءشوپ پەن تاۋشىمىلدىق تامىرلارى تۇنبا جاساۋ ءۇشiن باتۋمي زاۋىتىنا جونەلتiلگەن. التىن تامىر، ميا تامىرى سەكىلدى دارىلىك شوپتەر دە وسىلايشا شەت ەل اسىپ وتىرعان. ناتيجەسiندە رەسپۋبليكا ەكونوميكالىق شىعىن تارتادى، ويتكەنi شەتتەن وڭدەلىپ كەلگەن دايىن ءدارi-دارمەكتiڭ قۇنى باستاپقى وسiمدiك شيكiزاتىنان 7-10 ەسە قىمباتتاپ ەلگە يمپورت رەتىندە قايتا كەلەدى.
ياعني، ەلباسى جولداۋىندا قاداپ تۇرىپ ايتىلعان ءدارى-دارمەك فابريكالارىن سالۋدىڭ بولاشاعى زور ەكەندىگىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە، جوعارىدا ءبىز ولكەمىزدە كەڭىنەن وسەتىن ءدارىلى وسىمدىكتەر تۋرالى توقتالدىق، ال قىمىز، شۇبات سەكىلدى شيپالى سۋسىندار مەن مالدىڭ سۇتىنەن، مايىنان جاسالاتىن دارمەكتەر شە؟! باسقاسىن ايتپاعاندا، قازاقتىڭ قىمىزى مەن شۇباتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى برەند-سۋسىن، شيپالى سۋسىن رەتىندە دە كوتەرۋگە بولاتىن ەدى عوي؟! ءيا، تەك پەيىل، ىقىلاس بولسا عانا.قازاقتىڭ ىقىلىم زاماننان ۇزبەي پايدالانىپ كەلە جاتقان، قۇمارتىپ تۇرىپ ىشەتىن سۋسىنى قىمىز جايلى كىم بىلمەيدى («قىمىزدى كىم ىشپەيدى»). قىمىز قازاق ءۇشىن داستارقاننىڭ ىرىسىن كەلتىرىپ تۇراتىن بەرەكەنىڭ، داۋلەت پەن سالتاناتتىڭ، بايلىق پەن مىرزالىقتىڭ بەلگىسى عانا ەمەس، ءارى سۋسىن ءارى دەرتكە شيپا، جانعا قۋات بەرەتىن تابەتاشار ىسپەتتەس. حالىقتىق مەديتسينادا قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتىنە دە ەرەكشە دەن قويىلعانى بەلگىلى.
جاقىندا اقپارات كوزدەرىنەن ارال اۋدانىنداعى ءبىر وڭىردە ءيزرايلدىڭ تەحنولوگياسى بويىنشا شۇبات وڭدەيتىن تسەح اشىلادى دەگەندى بىلدىك. اۋىلداعى كاسىپكەر اعايىن ءيزرايلدىڭ «ARBEL» كومپانياسىنان ءبىر اۋىستىرعاندا 500 ليترگە دەيىن شۇبات وڭدەيتىن قوندىرعى ساتىپ الىنىپتى. كەلىسىم بويىنشا ەۆرەيلەر الگى قوندىرعىلاردى ورناتىپ، ول بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن مامانداردى ەكى-ءۇش اي وقىتاتىن كورىنەدى. ءتىپتى ارالدىق كاسىپكەرگە يزرايلدىقتار ءونىمدى ەۋروپا نارىعىنا شىعارۋعا كومەكتەسۋگە ۋادە بەرگەن سىڭايلى. مىنەكي، ءجون بىلەتىن ادامنىڭ كاسىبى وسى.جالپى قازاقستاندى تۇبىندە ءتۋريزمنىڭ قايناعان ورتاسىنا اينالدىرامىز دەپ ءجۇرمىز. بۇل باعىتتا ارنايى زاڭنامالار، باعدارلاما، جوسپارلار دا قامتىلىپ جاتىر. سوندا وسى قىمىزدى الەمگە تانىتۋدىڭ ءبىر جولى تۋريزم بولۋى ءتيىس. ەلگە كەلگەن شەتەلدىكتەردىڭ دەمالاتىن ورىندارىنا، ولاردىڭ جۇرەر جولدارى مەن توقتايتىن مەكەندەرىنە قىمىزدى سامساتىپ قويۋ قاجەت. ەمدىك قاسيەتى مەن قۋاتىن ناسيحاتتاپ ءبىر-ەكى ءدامىن تاتقىزساق، ولاردىڭ ءوزى دە قىمىزعا داندەمەي مە؟ ءتىپتى تۋريستەردى قىزىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن قىمىزدىڭ ءتۇر-ءتۇرىن جايىپ قويۋعا بولادى. مىنەكي – ساۋمال، مىنە — سارى قىمىز، انە – ۋىز قىمىز، بۇل — بال قىمىز، قىسىردىڭ، قىسىراقتىڭ قىمىزى وسىنداي بولادى، تۇنەمەل، دونەن قىمىز، قۇنان قىمىز تاعىسىن تاعى، دەپ جايىپ سالساق قىزىقپايتىن ادام بولماس.ەڭ باستىسى قىمىز-شۇباتقا تەك سۋسىن دەپ قانا ەمەس، دارىلىك سۋسىن دەپ قاراۋدىڭ، وسىلايشا باسقا جۇرتقا ناسيحاتتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى زور بولاتىن ەدى. قانات توقاباەۆ |