| Memleket basshysy bir Joldaýynda halyqty dári-dármekpen qamtamasyz etý máselesine erekshe nazar aýdardy. Elge ákelinetin medıınalyq preparattardyń sapasyna qatań baqylaý ornatyp, belsendi túrde otandyq farmaevtıkalyq fabrıkalardy qurýǵa ınvestıııa tartý qajettigin atap ótken bolatyn. |
| «Ilki joba retinde Qazaqstanǵa dári jasap, shyǵaratyn fabrıkalar salý qajet. Júzdegen mıllıon dollarǵa dárini syrt elderden tasımyz. Qazaqstannyń óz ishinde dári-dármek jasaıtyn múmkindikter mol, buǵan ásirese shóp te, ósimdik te jetkilikti. Osyǵan qatysty Úkimettiń eshqandaı baǵdarlamasy joq. Bunyń ózi paıdaly bıznes bolyp turǵanymen onymen eshkim aınalyspaı otyr», dedi Elbasy. Shyndyǵynda da, hımııalyq, bıotehnologııalyq, sıntetıkalyq preparattardan bólek, janýarlar shıkizatynan, túrli jabaıy shóptesinder men ósimdikten alynatyn dári-dármekke elimizdiń Qudaı bergen áleýeti tolyq jetedi. Memlekettiń óz ishki suranysy turmaq shet elderge eksportqa shyǵarýǵa qanshalyqty múmkindiktiń bolatynyn taǵy aıtýǵa bolady.Keń baıtaq Qazaqstannyń aýmaqtyq-geografııalyq jaǵdaıynyń erekshelikterine oraı ósimdik shıkizatynan alynatyn dári-dármek preparattary óndirisi úshin bolashaǵy mol baza ekendigine eshkim daý aıta almas. Ártúrli klımattyq aımaqtardyń, tabıǵı jasyl álemniń úlken alańdarynyń astasyp jatýy, Qazaqstanda ósetin 6 myńnan astam ósimdiktiń keń aýqymda bolýy olardy qajetke paıdalanylýǵa múmkindik berip otyrǵan joq pa?! Shyndyǵynda bul bir kezderi qolǵa alynǵan shara bolǵanymen, biraz jyldardan beri iske asyrýy úzilgen, elenbeı qalǵan salanyń biri. Máselen, burynǵy Keńes odaǵynyń farmaevtik ónerkásibine arnalǵan jabaıy ósimdik shıkizatynyń 80 paıyzdan astamy Qazaqstan men Orta Azııada daıyndalypty. Qazaqstanda jylyna «Qazdárósónerkásip» birlestigi 500-600 tonna, Orman jáne ań sharýashylyǵy kásiporyndary — 50-60 tonna, Botanıka jáne fıtoıntrodýkııa ınstıtýty — 10 tonnaǵa deıin, Tabıǵı resýrstar jáne qorshaǵan ortany qorǵaý mınıstrliginiń uıymdary — 5-7 tonnaǵa jýyq dárilik ósimdikterdi jınaǵan. Bundaı qolda bar múmkindikti búgin de qaıta jańǵyrtýǵa ábden bolady. Biraq, endigi másele ony óz ishimizde óńdeýde ǵana. Óıtkeni, másele sol Elbasy kótergen dári fabrıkasyna tirelip qalady.Jańaǵy Qazaqstanda daıyndalǵan ósimdik-dárilerdiń otandyq kásiporyndarda tek 20 tonnadaıy ǵana óńdelgen eken. Bul jalpy jınalǵan dárilik shóp mólsheriniń 3 paıyzynan da az bolyp otyr. Qalǵandary jartylaı óńdelgen nemese óńdelmegen túrde eksportqa shyǵarylypty. Sondaı-aq 1980 jyldan beri qaraıǵy biraz ýaqytta jyl saıyn 30 tonnaǵa deıin ártúrli dárilik shóp pen taýshymyldyq tamyrlary tunba jasaý úshin Batýmı zaýytyna jóneltilgen. Altyn tamyr, mııa tamyry sekildi dárilik shópter de osylaısha shet el asyp otyrǵan. Nátıjesinde respýblıka ekonomıkalyq shyǵyn tartady, óıtkeni shetten óńdelip kelgen daıyn dári-dármektiń quny bastapqy ósimdik shıkizatynan 7-10 ese qymbattap elge ımport retinde qaıta keledi.
Iaǵnı, Elbasy Joldaýynda qadap turyp aıtylǵan dári-dármek fabrıkalaryn salýdyń bolashaǵy zor ekendigin osydan-aq kórýge bolady. Sonymen birge, joǵaryda biz ólkemizde keńinen ósetin dárili ósimdikter týraly toqtaldyq, al qymyz, shubat sekildi shıpaly sýsyndar men maldyń sútinen, maıynan jasalatyn dármekter she?! Basqasyn aıtpaǵanda, qazaqtyń qymyzy men shubatyn álemdik deńgeıdegi brend-sýsyn, shıpaly sýsyn retinde de kóterýge bolatyn edi ǵoı?! Iá, tek peıil, yqylas bolsa ǵana.Qazaqtyń yqylym zamannan úzbeı paıdalanyp kele jatqan, qumartyp turyp ishetin sýsyny qymyz jaıly kim bilmeıdi («qymyzdy kim ishpeıdi»). Qymyz qazaq úshin dastarqannyń yrysyn keltirip turatyn berekeniń, dáýlet pen saltanattyń, baılyq pen myrzalyqtyń belgisi ǵana emes, ári sýsyn ári dertke shıpa, janǵa qýat beretin tábetashar ispettes. Halyqtyq medıınada qymyzdyń emdik qasıetine de erekshe den qoıylǵany belgili.
Jaqynda aqparat kózderinen Aral aýdanyndaǵy bir óńirde Izraıldiń tehnologııasy boıynsha shubat óńdeıtin eh ashylady degendi bildik. Aýyldaǵy kásipker aǵaıyn Izraıldiń «ARBEL» kompanııasynan bir aýystyrǵanda 500 lıtrge deıin shubat óńdeıtin qondyrǵy satyp alynypty. Kelisim boıynsha evreıler álgi qondyrǵylardy ornatyp, ol boıynsha jumys isteıtin mamandardy eki-úsh aı oqytatyn kórinedi. Tipti araldyq kásipkerge ızraıldyqtar ónimdi Eýropa naryǵyna shyǵarýǵa kómektesýge ýáde bergen syńaıly. Minekı, jón biletin adamnyń kásibi osy.Jalpy Qazaqstandy túbinde týrızmniń qaınaǵan ortasyna aınaldyramyz dep júrmiz. Bul baǵytta arnaıy zańnamalar, baǵdarlama, josparlar da qamtylyp jatyr. Sonda osy qymyzdy álemge tanytýdyń bir joly týrızm bolýy tıis. Elge kelgen sheteldikterdiń demalatyn oryndaryna, olardyń júrer joldary men toqtaıtyn mekenderine qymyzdy samsatyp qoıý qajet. Emdik qasıeti men qýatyn nasıhattap bir-eki dámin tatqyzsaq, olardyń ózi de qymyzǵa dándemeı me? Tipti týrısterdi qyzyqtyra túsý úshin qymyzdyń túr-túrin jaıyp qoıýǵa bolady. Minekı – saýmal, mine — sary qymyz, áne – ýyz qymyz, bul — bal qymyz, qysyrdyń, qysyraqtyń qymyzy osyndaı bolady, túnemel, dónen qymyz, qunan qymyz taǵysyn taǵy, dep jaıyp salsaq qyzyqpaıtyn adam bolmas.Eń bastysy qymyz-shubatqa tek sýsyn dep qana emes, dárilik sýsyn dep qaraýdyń, osylaısha basqa jurtqa nasıhattaýdyń mańyzdylyǵy zor bolatyn edi. Qanat TOQABAEV |
