عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ورىنداۋشىلىق مانەرى – ەتنوستىق مادەنيگەنوفوندىمىزعا قوسىلعان داستۇرلىانشىلىك مەكتەپتىڭ وزىق ۇلگىسىنىڭ بىرىەكەنى بەلگىلى. الايدا تاريحى، ءبىتىم-بولمىسى ءالى دە جان-جاقتى زەرتتەلۋى، ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىلۋى كەرەك. ونەرتانۋ عىلىمى ءۇشىن ءسوزسىز ۇلكەن پايدا. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەرگە باعىت-باعدار، نۇسقا-جول بولاتىنى جانە انىق. ءبىز دە عاريفوللا اتا قۇرمانعاليەۆقا قاتىستى تىكەلەي ءوزىمىز كۋا بولعان جايتتاردى،جيناقتاعان دەرەكتەرىمىزدى شاما-شارقىمىزشا سارالاپ، سۇرىپتاپ ۇستاز ونەرناماسىنا بويلاۋدى ءجون سانادىق. ناتيجەسىندە «عاريفولا سال» اتتى دەرەكتى حيكايات، «حالىق كومپوزيتورى، اقىن مۇحيت سال مەرالىۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى» دەگەن مونوگرافيا جازىلعان ەدى. بۇلار كەزىندە ىقشامدالىپ ءتۇرلى مەرزىمدى باسىلىمداردا، عىلىمي جۋرنالداردا جاريالانعان-دى. كەيىن باسپادان جيناق بولىپ شىقتى. باتىس ولكەسىنىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرى تاريحىنا قاتىستى ناقتى مالىمەتتەر بىلگىسى كەلگەن قارىنداس ءۇشىن جاڭا اتاپ وتكەن زەرتتەۋلەرىمىزدەگى دەرەكتەردى قايتا جۇيەلەپ، ەل نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
سونىمەن عاريفوللانىڭ اكەسى قۇرمانعالي 1880 جىلى تۋعان. التى اعايىندى ەكەن. اشىپ تاراتساق مىنالار: قۇرمانعالي (قوڭقىش), ىقسانعالي، حاميدوللا ء(مامي), بازەكە، ءۋاليوللا، عۇبايدوللا. بۇلاردىڭ ءبارى دە داۋلەتتەن ورەدى. داۋلەت – دوسىمنان. ال، دوسىم – شۇرەتتەن. شۇرەتتىڭ دوسىمنان باسقا جاڭگىر، ەسەن، ەسىم، ساقىپ اتتى دا ۇلدارى بولعان.
وسى جەردە «قازاق سسر-ءنىڭ حالىق ءارتيسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ جونىندە» دەپ تۇزىلگەن قولىمىزداعى گەنەولوگيالىق شەجىرەنى نازارعا ۇسىنا كەتەيىك. كەستەدە بىلاي: «بايۇلى – الاشا – اتىمىس – قازبەك – شوتقارا – قاسابولات – شۇرەت – دوسىم – داۋلەت – قۇرمانعالي – عارەكەڭ». وندا «سحەمانى جاساعان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى عۇبايدوللا ايداروۆ» دەپ قوسا تاڭبالانعان. سالىستىرا قاراعاندا، شەجىرە ءبىز تاراتقان ادامدار اتتارىن دالمە-ءدال قايتالايدى جانە سونى ەسىمدەرمەن ودان ءارى تولىقتىرا تۇسەدى.
عاريفوللانىڭ شەشەسى جاڭىل 1885 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ول – ىسىقتىڭ قىزى ەدى، ونىڭ سارى ىسىعى. اكەسى قۇرمانعالي 1913 جىلى وپات بولادى، ىلە كوپ ۇزاماي 1918 جىلى اناسى دا فانيدەن باقيعا وتەدى. ءسويتىپ قارشاداي بالا تۇلدىر جەتىم قالادى. بىراق، اعاسى عۇبايدوللانىڭ ارقاسىندا جوقتىق كورمەيدى. سەزىمتال باۋىردىڭ القاۋىمەن بالا عاريفوللا انشىلىك جولعا تۇسەدى. «ۇلتتىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستاۋى سول ۇلت قۇرامىنداعى جەكە تۇلعالاردىڭ يگى ادەتتەرىنەن باستالادى»، – دەگەن تۇجىرىم شىندىققا نەگىزدەلگەن. عاريفوللا: «مەن بالا كەزدەن قۇمارلاندىم انگە. قاراتوبە جاقتا ابۋعاليدىڭ قۇمارى، ساعىمقوجا، سارتاي، جارىلقاعان، نۇرماقان دەگەن جىرشىلار بولدى. حالىق سولاردى تاماشالايتىن توي-توپىردا، ولاردىڭ اۋەن-سازدارىن بوساعادا تىڭداپ وتىرىپ-اق قاعىپ الاتىنمىن. اعالارىم – حاميدوللا، عۇبايدوللا مەنى ساندىقتىڭ ۇستىنە شىعارىپ ماقتاپ-ماقتاپ ءان سالعىزادى. كەيدە وزدەرى ادەپسىزدەۋ ولەڭدەردى دە ۇيرەتىپ قويادى، ونى دا ايتقىزىپ قىران-توپان كۇلكىگە باتاتىن»، – دەپ ەسكە تۇسىرەتىن-ءدى ونەردەگى العاشقى قادامى تۋراسىندا. الەۋمەتتىك ورتاسىنىڭ ىقپالى – ءجاسوسپىرىم عاريفوللا دارىن-قابىلەتىنىڭ ودان ءارى دامىپ جەتىلۋىنە نەگىز قالاي تۇسكەن. ول اتاقتى سال مۇحيتتىڭ تۋعان نەمەرەسى، ءناۋدىڭ ۇلى شايقىدان دا ساباق الادى. بۇل جونىندە اكادەميك احمەت جۇبانوۆ بىلاي دەپ جازىپتى: «…عۇبايدۇللا، حاميدۇللالار اقكولدىڭ قۇمىن قىستاپ، جازدا شۇبارقۇدىق، قۇمساي، سارالجىن ارالارىندا كوشىپ جۇرەتىن. …مۇحيت بالالارى …كوشىپ جۇرەتىن جىمپيتى ماڭى الىس بولماي، عاريفوللا شىنتاس، شايقىمەن كەزدەسىپ تۇراتىن بولدى. بۇل ەكەۋى مۇحيتتىڭ ءان رەپەرتۋارىن دا، ورىنداۋشىلىق ءادىسىن دە قاز قالپىندا الىپ قالعان، كەيبىر جاعدايلاردا مۇحيتتان كەم تۇسپەيتىن مۋزىكا قايراتكەرلەرى بولدى. عاريفوللا ەندى شىنتاس پەن شايقىعا ءان جاعىنان شاكىرت بولىپ، ولاردىڭ قاسىنا ەرىپ ەل ارالادى. ء…بىر جاعىنان وزدەرى دەم الۋ ءۇشىن، ەكىنشىدەن ۇيرەنە بەرسىن دەپ، ايت-تويدا، بازار-جيىندا شىنتاس، شايقى ءاندى كوبىنە عاريفوللاعا ايتقىزادى». وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءوزىمىز تالاي رەت قۇلاعىمىزبەن ەستىگەن، ۇستازىمىزدىڭ ءجيى قايتالاپ ايتاتىن مىنا ءبىر سوزدەرى دە ءالى كۇنگە دەيىن جادىمىزدا: «مەن ءاندى شايقىدان ۇيرەندىم. مۇشەل جاسقا تولار-تولماستان قاسىنا ەرىپ، اتقوسشىلىقتا ءجۇردىم. ۋاي، ونىڭ انشىلىگى سۇمدىق ەدى. تور توبەل اتى بولدى. قايدا جيىن-توي، سوندا اكەتەتىن مىنگەستىرىپ. ات ۇستىندە ءان سالادى سوندايدا، جازىق دالادا كەلە جاتىپ. ءبىرازدان سوڭ: «ال، عاريفوللا، سەن سال»، – دەيدى. بوگەلمەيمىن، باسام. ءانىمدى اياقتاعان سوڭ جارىقتىق: «وي، قۇلدىعىم، ءتۇبى مىقتى ءانشى بولاسىڭ»، – دەپ باۋىرىنا قىساتىن. سوندا دەيمىن-اۋ، شايقىنىڭ ە-ەڭ جوعارعى داۋىسىنا ءۇنىمدى ءۇش تىنىس الىپ بارىپ ارەڭ تەڭەستىرەتىنمىن. «ديداردى» سالعاندا… قۇداي سالماسىن، ايتاتىنى جوق»، – دەيتىن ىلعي دا. وسى تۇستا توقتالا كەتپەسە بولمايتىن ءبىر جايت بار: قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىنىڭ انشىلىك ءداستۇرى تۋرالى، ونىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وشپەي، ۇزىلمەي جەتكەن تاريحىن ءسوز قىلساق، قالىڭ بايتاققا ءالى دە كۇنگەيىنەن كولەڭكەسى باسىم بەلگىسىز تۇستارى جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – جايىق قازاقتارىنىڭ (گەوگرافيا عىلىمىبويىنشا اقتوبە جەرى دە جايىق الابىنا جاتادى) مۇحيت ۇلگىسىندەگى ءان مەكتەبىنىڭ ءوز دارەجەسىندە قايماعى بۇزىلماي ساقتالۋىندا اتقارعان ەڭبەگى، وزىندىك ورنى بار ايتۋلى دارىن يەسى شايقى ونەرناماسى. ەسىمى تيىسىنشە اتالىپ، باعالانۋى كەرەك-اق.
شايقى ءانشى بابامىزدىڭ باۋىرىندا ونەرگە بەيىم، وتە زەرەك بولىپ وسەدى. جىمپيتىدا، كەيىن ەلەكتە ەكى كلاستىق ورىس مەكتەبىندە وقىعان. اتاسى سال مۇحيتتىڭ اندەرىن بابىنا كەلتىرە سالىپ تۋعان وڭىرىنە اتاعى جايىلادى. سكريپكا مەن دومبىرانى شەبەر تارتادى. تازبالا، ساۋلەباي، بوعدا، ابىل كۇيلەرىنىڭ ناسيحاتشىسى، ۆيرتۋوز دومبىراشى ەكەن. مۇنى:«مۇحيت …ورىستىڭ اندەرىن دە ايتىپ، بي مۋزىكاسىن دومبىراعا تارتاتىن بولعان. اسىرەسە … ىنىلەرى: ءجۇسىپ، اقجان، ساقىپ، شايقى (نەمەرەسى.- ب.ك.) – بەسەۋى قوسىلىپ ورىستىڭ «نەۆوزۆراتنوە ۆرەميا» دەگەن ءۆالسىن تارتقاندا ورىس پوسەلكەسىنىڭ تىڭداۋشىلارى ۇيىپ قالادى ەكەن…» – دەگەن مالىمەت كوزدەرى بەكىتە تۇسەدى. شايقى ومىردەن ەرتە وزادى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ نەشە جاسىندا وپات بولعانى جونىندە ەش ناقتى مالىمەت جوق. ا.زاتاەۆيچ: «شايحا كاراتاەۆ، ۆنۋك زنامەنيتوگو مۋحيتا كاراتاەۆا، پو وبششەمۋ پريزنانيۋ سچيتاۆشيسيا دوستوينىم پرەەمنيكوم سۆوەگو ۆەليكوگو دەدا، ناسلەدنيكوم ەگو گرومادنوگو داروۆانيا ي پرودولجيتەلەم ەگو پەسەننىح تراديتسي. ك سوجالەنيۋ، منە نە دوۆەلوس س نيم پوزناكوميتسيا ي زاپيسات ەگو يسپولنەنيا، حوتيا پروجيۆاۆشيە ۆ ورەنبۋرگە ۋرالتسى، سوچۋۆستۆوۆاۆشيە موەمۋ ترۋدۋ، ي سترەميليس ۋسترويت ناشۋ ۆسترەچۋ. سلۋچيلوس تاك، چتو كوگدا يز ورەنبۋرگا (نە پومنيۋ حوروشو، ۆ 22 يلي 23 گودۋ!) بىلا پوسلانا تەلەگرامما، پريگلاشاۆشايا ەگو پريبىت يز دجامبەيتى، گدە ون سوستويال نا سلۋجبە، – پريشەل وتۆەت، چتو بەدنىي شايحا تولكو-چتو سكونچالسيا»، – دەپ جازىپ كەتىپتى. ا.زاتاەۆيچتىڭ ءوزى بۇرىن كورمەگەن شايقىنىڭ دارىنىنا وسىلايشا ءتانتى بولۋى، ودان تىڭ شىعارمالار جازىپ الا الماعانىنا وكىنىش قىلۋى، سىرتتاي ءبىلۋى – ءىنىسى عۇبايدوللانىڭ دا ول جايىندا جاقسى لەبىزدەر ايتىپ، ەتنوگرافقا مالىمەتتەر بەرۋىنەن. بۇعان ەتنوگرافتىڭ:«گۋبايدوللا مۋحيتوۆ – ۆنۋك زنامەنيتوگو ۋرالسكوگو بايانا مۋحيتا، ۆ 1920-1921 گوداح سوستويال كۋرسانتوم ورەنبۋرگسكوي كاۆالەريسكوي شكولى كوماندنوگو سوستاۆا»، – دەگەن ءوز دەرەگى ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى. 1983-85 جىلدارى ۇيىندە ءجيى بولىپ، عاريفوللا اتامىزبەن سۇحباتتاسىپ جۇرگەن كۇندەردە مىنا ءبىر دەرەكتى سان مارتە بايان قىلىپ ەدى بىزگە: «شايقىنى ەستيارلاۋ كەزىمدە كوردىم، – دەيتىن. – قۇمشىق، حانكولگە كەلىپ ءان سالىپ جۇرەتىن. اققۇباشا، جۇقالتاڭ جىگىت ەدى. ءان ايتقاندا كۇپ-كۇرەڭ بولىپ كەتەتىن. شايقى 1922 جىلى كوكتەمدە قايتتى – 1921 جىلى تاۋىق جىل ەدى.ۇمىتپاسام، سول وتىزدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا بولاتىن. ول – شىنتاس قاراتاەۆتان ون جاستاي كىشى-تۇعىن».ء انشىنىڭ «شايقى 1922 جىلى كوكتەمدە قايتتى – 1921 جىل تاۋىق جىلى ەدى» دەپ ەسكىشە جىل ساناۋ ءۇردىسىن قوسارلاپ ايتۋىنان ۇلى ۇستازدىڭ قاشان وپات بولعانىن پايىمداي الامىز. گريگوريان كالەندارى ەسەبىمەن جاڭا جىلدىڭ قاڭتاردا، ال، كونەشە ناۋرىزدىڭ 22-ىندە كىرەتىنى بارشاعا ايان. سوندا عاريفوللا بۇرىنعى جىل قايىرۋ داعدىسىمەن شايقىنىڭ دۇنيەدەن وتكەن مەرزىمىن ناقتىلاپ وتىر. دەمەك، شايقى گريگوريان كالەندارى بويىنشا 1922 جىلدىڭ كوكتەمىندە، بۇرىنعىشا تاۋىق جىلىنىڭ ياعني، 1921 جىلدىڭ اياعىندا ولگەن. ويتكەنى، عاريفوللا – ەسكىلىكتى داۋىردە تۋىپ، سول زاماننىڭ ءۇردىس-سالتىن كورگەن، تاربيەسىن بويىنا سىڭىرگەن كىسى-ءتىن. شىعىستىق جىل قايىرۋ عۇرپىن سوزىنە قوسارلاۋى سودان. (جالپى وسى ءتارىزدى ادەتتەر ۇستاز بويىنان ءجيى كورىنىس بەرىپ قالاتىن) ا.زاتاەۆيچ تە: «1922 جىل، الدە 1923 جىل، ورىنبوردان جىمپيتىعا حابار جىبەرگەنىمىزدە شايقى قايتىس بولدى دەگەن جاۋاپ الدىق»، – دەيدى جوعارىدا. دەرەكتەر ءبىر-بىرىمەن سايكەس كەلەدى دەپ سانايمىز. شايقى ءانشى 1922 جىلى باقي بولعان، بۇرىنعىشا تاۋىق جىلى ، ياعني 1921 جىلى.
ەندى ەكىنشى جايتكە كوشەلىك. ول – شايقىنىڭ تۋعان جىلى. عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ: «ۇمىتپاسام، سول وتىزدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا بولاتىن»، – دەگەن سوزدەرىمەن پروفەسسور قۇبىش مۇحيتوۆتىڭ دا پىكىرى ۇندەس. «ومىردەن ەرتە كەتكەن»، – دەپ ەدى بىزگە. الايدا، تۋعان، ولگەن جىلىن تاپ باسىپ ايتا المادى. سونداي-اق، ۇستاز مالىمەتى شايقىنىڭ شىنتاس قاراتاەۆتان ون جاستاي كىشى ەكەندىگىنەن جانە حاباردار قىلىپ وتىر. مۇحيتتىڭ نەمەرە اعايىنى، قاراتاي سۇلتاننىڭ ءبىر ءناسىلى – شىنتاس 1884 جىلى تۋعان. شايقى بۇدان ون جاستاي كىشى بولسا، وندا 1894 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ارينە، ناقتى دالدىكتەگى ەمەس ماعلۇماتتارعا سۇيەنىپ ەسەپتەگەندىكتەن بىرەر جىلعا بەرى اۋىتقۋىمىز مۇمكىن. بىراق، شاما – دۇرىس. 28-29 جاستاردا كوز جۇمعان. پىكىرىمىز جوعارىداعى مالىمەتتەرمەن جاناسادى. ونەرتانۋشى عالىم زەينۇر قوسپاقوۆ ءوزىنىڭ «سىر تارتساق تاريحىنان انشىلىكتىڭ» اتتى ەڭبەگىندە عاريفوللا مەن شايقىنىڭ كەزدەسۋىن بىلاي دەپ كورسەتەدى: «ءان اراسىنداعى اڭگىمەدە شايقى ورامالىمەن تەرشىگەن ماڭدايىن ءسۇرتىپ: «ەندى اۋىلدىڭ التى اۋىزىنان ايتاتىن ادام بار ما؟ – دەپ اينالاسىنا قاراپ ەدى، ونى قۇپتايتىن جان تابىلا قويمادى. – ويپىرماي، بۇكىل اۋىلدا ءان ايتاتىن ءانشى بولماعانى ما؟ – دەگەندە عاريفوللا سۋىرىلىپ شىعىپ، اندەتە جونەلەدى. ءالى دومبىرا تارتۋدى بىلمەيتىن ول اۋزىن الاقانىمەن قاعىپ، مۇحيت اندەرىن شىرقايدى. ەستەن كەتپەيتىن كەزدەسۋدى عارەكەڭ: – شايقى ورنىنان تۇرىپ، مەنىڭ ماڭدايىمنان ءسۇيدى. ءوزىنىڭ دومبىراسىن ماعان بەردى دە: – قاراعىم، قايىرشىنىڭ دورباسى بولادى، ءانشىنىڭ دومبىراسى بولادى. مىنا دومبىرا مەنى دە ءبىراز جەتەلەدى. سەنى دە ءبىر قاراعا جەتكىزەر. ءما، سەن ال، – دەيدى». كوڭىلگە قونىمسىز. بۇل – اقيقاتىندا ز.قوسپاقوۆتىڭ ءوز ءسوزى شايقىنىڭ اۋزىنا سالعان. شايقىعا «مىنا دومبىرا مەنى دە ءبىراز جەتەلەدى. سەنى دە ءبىر قاراعا جەتكىزەر. ءما، سەن ال» دەگىزۋى ونى بىزگە جاس جىگىت ەمەس، ولەر شاعىنا تايانعان قارت ادام قىپ ەلەستەتەدى. بۇدان بۇرىن كەلتىرىلگەن مالىمەت كوزدەرى قالاي دەسەك تە شايقىنىڭ جاس كەتكەنىن ءشۇباسىز ايعاقتايدى.ء سوز ەتكەن بۇل جايتتار، شىندىققا جاناسىمسىز اڭگىمەلەر كەيىنگىلەردى اداستىرادى.
ا.زاتاەۆيچ شايقىنىڭ قايعىلى ءولىمىن بىلاي دەپ جانە تاڭبالاپ كەتىپتى: «پري ەگو سمەرتي پريسۋتستۆوۆال دجۋماگاليەۆ، سووبششيۆشي منە پريۆوديمۋيۋ زدەس ليۋبيمۋيۋ پەسنيۋ پوكوينوگو «ارمان» (نەسبىۆشيەسيا مەچتى!), – پەسنيۋ، كوتورۋيۋ ون، پو ەگو سلوۆام، نايگرىۆال نا دومبرە ەششە مينۋت زا دەسيات دو كاتاستروفى، پوكا جەستوكي پريستۋپ كاشليا نە زادۋشيل ەگو نا سمەرت!» شايقىنىڭ سول سۇيىكتى ءانى «ارماندى» ونىڭ جاقىن ارالاسقان دوسى، دەرەكتە اتى اتالعان باق جۇماعاليەۆ نوتاعا جازدىرتقان. نوتاسى فورتەپيانوعا لايىقتالىنىپ تۇسىرىلگەن. تىڭداپ كورگەن ەدىك، مۇڭ تابى، ساعىنىش سازى بايقالىپ تۇردى. باق – جىمپيتى ۋەزى، جاقسىباي بولىسىنا قاراستى 7-اۋىل تۇرعىنى. شايقىنىڭ سان قىرلى ونەرى، دارىنى تالايلارعا كوپ ىقپالىن جاساعان. بەلگىلى دومبىراشى، كومپوزيتور ورازعالي سۇيىنبەكوۆ تۋرالى پروفەسسور تىمات مەرعاليەۆ بىلاي دەپتى: «دومبىرا تارتۋدى العاش اكەسىنەن ۇيرەنىپ، كەيىن مۇحيت، شايقى سىندى انشىلەردى تىڭداپ، ونەرگە ءبىرجولا دەن قويادى».
ورازعالي – ابىل، بوعدا، قاۋەن، ەسباي سىندى كۇيشىلەر ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان كىسى. «جىگەر»، «كوكتەم شابىتى»، «تۇلپار ءدۇبىرى» تاعى باسقا دا شىعارمالارى بار. ول انشىلىكتى دە ۇستانعان. سونداي-اق، اكەسى ناۋمەن بىرگە تۋعان شوڭنىڭ بالاسى، ونەر تاريحىندا اتى قالعان لۇقپان دا شايقىدان ابىلدىڭ «ابىلىن»، «ناراتۋدى»، «قىزىل قايىڭ» اتتى كۇي ۇيرەنەدى. وسى دەرەكتەر شايقىنىڭ ايگىلى انشىلىگىنە قوسا داۋلەسكەر كۇيشى ەكەندىگىن، ونىڭ جولىن ۇستانعان شاكىرتتەرى دە نۇسقا كورسەتكەن ۇستاز ەڭبەگىن جاندىرعانىن ايعاقتايدى.ء بىر قىزىعى ونىڭ ەسىمى دە بولمىسىنا ءدوپ كەلەدى. «شايقى» اراب ءسوزى، مىناداي ماعىنالار بەرەدى ەكەن: ا) ۇستاز، ۇيرەتۋشى، تاربيەشى; ءا) اقساقال، ءدىن باسشىسى; ب) عالىم.
قازىرگە شەيىن شايقى ونەرناماسى ارنايى زەرتتەۋ نىساناسىنا ىلىكپەي كەلەدى. بىزدىكى سول تۇستى كورسەتۋ، نازار اۋدارتۋ-دى.
ارينە، شايقىعا قاتىستى ءسوز ءالى دە قوزعالار، تىڭنان ماعۇلماتتار قوسىلار. بىراق، ءبىز ۇعىنۋعا مىندەتتى نارسە – مۇحيت انشىلىك مۇراسىنىڭ ورنەگىن، ناقىش-ماشىعىن بويىنا جورگەگىنەن سىڭىرگەن ءبىر تۋار دارىن – عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ ارقىلى شايقى ونەرناماسىن تانۋ. مۇحيت پەن عاريفوللانى ساباقتاستىرۋشى التىن كوپىر – شايقى. ول وسى ەكى تۇلعا ارالىعىنداعى ءوز ورنىن الۋى ءتيىس. جايىق ءوڭىرىنىڭ انشىلىك ءۇردىسىن قالىپتاستىرۋداعى وزىندىك ءرولى ۇلكەن، ايشىقتى دا جوعارى داۋىس يەسى، دارىندى شايقىنىڭ بولمىسىن ونىڭ شاكىرتى، الاشتان ءان وزدىرعان عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ءۇنى، ءان سالۋ مانەرى ارقىلى عانا ەلەستەتە الامىز.
اكادەميك ا.جۇبانوۆتىڭ ءوز ەڭبەكتەرىندە ونىڭ ەسىمىن اركەز جىلى لەپەسپەن اتاپ وتىرۋى، قازاق مۋزىكاسىنىڭ بىرەگەي ەتنوگرافى ءام زەرتتەۋشىسى ا.زاتاەۆيچتىڭ ۇلى دارىندى ءدايىم وكىنىشپەن ەسكە الۋى، انشىلىك دابىسى شىرقاپ الىسقا كەتكەن سال عاريفوللانىڭ عۇمىر بويى ۇستاز ۇنىنە تامسانۋمەن ءوتۋى – شايقى ونەرناماسىنىڭ قانشالىقتى قۇندى ەكەنىن اڭعارتادى. جادتا مىقتاپ ۇستار – جايت. عاريفوللانىڭ ءومىربايانى تۋراسىندا: «قۇرمانعاليەۆ عاريفوللا 1.01.1909 جىلى تۋعان، قازىرگى ورال وبلىسى قاراتوبە اۋدانى اقكول سەلوسى»– دەپ تاڭبالانعان وعان قاتىستى دەرەكتەردىڭ بارىسىندە. ۇستازدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن ەدىك: «1907 جىلعىمىن»،– دەپ ايتقانىن. العاش العان تۋ تۋرالى قۇجاتىنا ءتۇرلى بەلگىسىز سەبەپتەرمەن «1909 جىل» بوپ ءتۇزىلىپ كەتكەن. ارينە، مۇنى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ماقسات – اقيقاتتى دا قوسا كورسەتىپ ءوتۋ-ءدى.
عاريفوللا: «جامال دەگەن قىزدىڭ ۇزاتىلۋىندا ەدى، ەل نازارىنا العاش ىلىگۋىم. اكەسى شىنىبەك جاقىن اعايىن، تويعا ارنايى شاقىردى. تاڭعا شەيىن ءان سالدىم سوندا. سودان كەيىن-اق، اۋىلدا جيىن-ساۋىق وتسە مەنى ىزدەيتىن بولدى»، – دەپ ەدى ءبىر اڭگىمەسىندە. شىنىبەكتىڭ اكەسى – جايقوجا. جايقوجا – بالاتايدان. بۇلار دا – شوتقارا، ايباس – شوتقارا. عاريفوللاعا شۇرەتتەن قوسىلادى. شىنىبەك – ورتا شارۋا، كوزى اشىق، ورىس تىلىنە جەتىك بوپتى. ايەلىنىڭ ەسىمى – ايداي، دەيدى. ودان بەردىعالي، جامال اتتى پەرزەنتتەر تۋعان. بەردىعاليدان – مالدىباي (1927 جىلى تۋعان). جامال 1922 جىلى رۋى – بارامىق قارابالا دەگەننىڭ بالاسى باكەگە تۇرمىستانادى.
شايقىنىڭ التىن ديدارىن كورىپ، ودان تاعىلىم العان العىر شاكىرت عاريفوللا ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن كۇننەن-كۇنگە وسىرە بەرەدى. بۇرىنعى سال-سەرىلەردىڭ ۇستاناتىن ءداستۇر-قالىبىنا ەلىكتەيدى. جۇيرىك مىنەدى. اتاقتى بايگى بەرمەس سۇر اتى دا عاريفوللا ەسىمىن ەل اراسىندا ايگىلەي تۇسەدى. ول ەندى ءوزىنىڭ تۋعان وڭىرىمەن شەكتەلىپ قالمايدى كورشى ەلدەردى ارالاپ كەتەدى. بۇنى اكادەميك ا.جۇبانوۆ بىلاي دەپ كۋالاندىرادى: «…1927 جىلى عاريفوللا ويىل اۋدانىندا، بورتە بولىستارىندا (ورىنبورعا قاراستى 1-ءى جانە 2-ءى بورتە بولىستارى دەگەن بولدى. ا.ج.), ورىنبوردىڭ قالاسىندا، نە بارى ءۇش ايداي انمەن ەل ارالادى. ودان كەيىن گۋرەۆ وبلىسىندا (قازىرگى اتىراۋ وبلىسى — ب.ك.), قاراعاشتا، تابىندا بولدى. بۇل جۇرگەن جەرلەرىنىڭ بارىندە دە عاريفوللا اسا سىيلى ءانشى، قۇرمەتتى قوناق، حالىققا ءوتىمدى دە، سۇيكىمدى دە ونەرپازى بولىپ قابىلداندى»، – دەيدى.
وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي، – ونەرىمەن ءوستىپ ۇنەمى ەلدىڭ كوز الدىندا ءجۇرىپ بولمىسىنىڭ جۇرتقا جاقسى تانىلۋىنان بولار، – وعان باسشىلىق قىزمەت تىزگىنى ۇستاتىلادى. بۇعان قولىمىزداعى ونىڭ نازارعا ۇسىنىلىپ وتىرعان تومەندەگى ەڭبەك تۋرالى قۇجاتىنىڭ كوشىرمەسى ناقتى كۋالىك بەرەدى.
| پوستۋپلەنيە | ۋحودس دولجنوستي | دولجنوست | مەستو رابوتا |
| س ءىح-28 | ءىح-1930 | سەكرەتار كاراتيۋب.س/سوۆەتا | كاراتيۋب.س/سوۆەتا زاپ.كاز.وبل.كز.بيرليك، كاراتيۋبينسكي ر/ن زكو |
| 1930 | 1931 | بريگادير | كز.بيرليك، كاراتيۋبينسكي ر/ن زكو |
| 1931 | 1932 | سەكرەتار | كز.بيرليك، كاراتيۋبينسكي پ.سوۆەتا |
| 1931 | 1932 | سەكرەتار | كاراتيۋبينسكي پوس.سوۆەتا زكو |
| ءى-1932 | ءVى-34 | پرەدسەداتەل | كز.بيرليك، كاراتيۋبينسكي ر/ن زكو |
| ءVى-1934 | ارتيست-سوليست تەاترا | وپەرا ي بالەتا يم.ابايا كاز.تەاتر گ.الما-اتا |
وسىلاي ءوتىپ جاتقان كۇندەردىڭ بىرىندە عاريفوللا ومىرىنە جاڭالىقتار ەنەدى. بۇل ءجايدان دا جاقسى حاباردار ا.جۇبانوۆ: «1934 جىلى كوكتەمدە جىمپيتىدا، ودان از كەيىن ورالدا حالىق ونەرپازدارىنىڭ سليوتتەرىنە قاتىستى. وندا ىلعي ءبىرىنشى ورىندار الىپ، سول جىلدىڭ يۋن ايىندا الماتىعا كەلدى»، – دەپ جازىپتى.
1934 جىلى الماتى قالاسىندا رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ونەر تالانتتارىنىڭ باسىن قوسقان بۇكىلقازاقستاندىق 1 ءسليوتى وتكىزىلەتىن بولىپ، عاريفوللا سوعان قاتىسۋعا كەلەدى.
عاريفوللا وسى وقيعانى بىلاي دەپ اڭگىمەلەپ ەدى بىزگە: «1934 جىلعى سليوت جارىسىندا كوكشەتاۋ جاقتان-اۋ دەيىم. – وسى ارادا ۇستاز ماڭدايىن ۇستاپ ءسال ويلاندى. – ۇمىتىپپىن اتىن، مۇسا بولار ءسىرا، ەكەۋمىز بىرازعا دەيىن تەڭ ءتۇسىپ وتىردىق. ول دا مىقتى ەكەن، داۋىسى زور. اندەرى دە كوپ-اق، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شىعارا بەرەدى. ءۇش كۇنگە سوزىلدى تارتىسىمىز. اقىر سوڭىندا ءبىرىنشى ورىندى ماعان بەردى جيۋري»، – دەگەن-ءدى.
القا شەشىمىنىڭ بۇل ءمانىسىن اتاقتى اكتەر، ءانشى، حالىق ءارتىسى، وقيعانىڭ تىكەلەي كۋاگەرى قانابەك بايسەيىتوۆتىڭ: «ءاندى شەبەر ورىنداۋدان عاريفوللا ءبىرىنشى… ورىندى جەڭىپ الدى»، – دەگەن مالىمەتى اشىپ تۇر.
عاريفوللاعا باق دارىتقان تۋما دارىنى وسى سلەتتەن كەيىن دە ونەر جولىندا جاڭا شىعارماشىلىق قىرلارىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىكتەر تۋدىردى. بۇل جونىندە سول كەزدەگى مۋزىكا تەاترىنىڭ ديرەكتورى قانابەك بايسەيىتوۆ: «سليوت كۇندەرىندە مەنىڭ ءبىر ءوزىم تەاترعا شاقىرىپ جيىرما شاقتى انشىمەن دوگوۆور جاساستىم، ال حورعا، بيگە شاقىرعان ادامدارىمىز ودان دا كوپ. دوگوۆور جاساسقان ءانشىمنىڭ ءبىرى وسى عاريفوللا بولاتىن. ەلىنە ءبىر بارىپ، سودان ءبىرجولا تەاترعا كەلەتىن بولىپ كەلىستى»، – دەيدى.
وسى كەلىسىم بويىنشا عاريفوللا 1934 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا، – بۇل جوعارىدا نازارعا ۇسىنىلعان ونىڭ ەڭبەك تۋرالى قۇجاتتارىندا تاڭبالانعان، – اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنا ارتيست – جەكە ورىنداۋشى بوپ قابىلدانادى.
عىلىم ءۇشىن اسا ماڭىزدى سانالاتىن قولىمىزداعى دەرەكتەردە ءسوز ەتىلىپ وتىرعان ۋاقىتتار ارالىعىندا عاريفوللا قونىس قىلعان مەكەن اتتارى، تۇرعىن-جايلار ورنى ناقتى كورسەتىلگەن، ءتىزىپ شىعايىق: «1) زاپ.كاز.وبلاست، پوس.كاراتيۋبە، كاراتيۋبينسكي رايون س 1909گ. پو 1934گ. 2) الما-اتا گوستينيتسا №4 س 1936گ. پو 1939گودا. 3) گ.الما-اتا، ۋل.ۆينوگرادوۆا 56, كۆ.13 س 1939 گودا»، – دەلىنگەن وندا.
وسىندا عاريفوللانىڭ 1934-1936 جىلدار ارالىعىندا تۇرعان جەرلەرى، مەكەن-جايى عانا قاعازعا تۇسپەپتى. بۇنىڭ دا سەبەبىن انىقتاي كەتەيىك. سول 1934 جىلعى سليوتتە عاريفوللامەن جاساسقان كەلىسىمىنەن كەيىنگى جاعداياتتى ق.بايسەيىتوۆ بىلاي دەپ ەسكە تۇسىرەدى: «…عارەكەڭ سۋىت تەلەگرامما جىبەرىپتى: «الماتىعا سەمياممەن شىقتىم»، – دەپ قاي كۇنى شىققانىن كورسەتىپتى. جاز ەمەس، كۇز كەزىندە ارتيسكە ءۇي تاۋىپ بەرۋ وڭاي نارسە بولمايدى، «قايدا ورنالاستىرسام ەكەن؟» – دەپ قاتتى ساستىم. ءسويتىپ جۇرگەنىمدە، ايەلى رابيعانى، ەكى بالاسىن ەرتىپ ءبىر كۇنى عاريفوللا كەڭسەمە كىرىپ كەلدى. تەاترىمىز وندا قازىرگى «قازاقكونتسەرتتە» بولاتىن. ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، كەڭسەمنىڭ تۇكپىرىندەگى ءبىر بولمەنى عاريفوللاعا بوساتىپ بەردىم. ول كەز ءۇشىن ونداي بولمە تارلىق ەتپەيدى، تەك سۋىقتاۋ بولعان بولۋ كەرەك. ەكى-ءۇش جىل عاريفوللا سەمياسىمەن سول بولمەدە تۇردى. سۋىق ءتيىپ ءبىر بالاسى (اتى –ليمار. — ب.ك.) سوندا قايتىس بولدى»، – دەيدى.
قانابەك بايسەيىتوۆ بايان قىلعان جايتتار قۇجات ماعلۇماتتارىمەن ءدال.
عاريفوللانىڭ رابيعادان بۇرىنعى ءبىرىنشى جاماعاتى – كامشات. قىزىلقۇرتتىڭ قىزى، جاستاي كەتكەن. بۇدان كەيىن وسى رابيعاعا (1915-1980) ۇيلەنگەن، اكەسى توكەشوۆ ماكار 1895 جىلى تۋعان. رۋى بايۇلىنىڭجادىكباي اتالىعى. وتە كۇيلى تۇرمىس كەشكەن، باي بولعان. توعىز قىز ورگەن كىندىگىنەن، ۇلى جوق. ماكار 1928 جىلعى سوۆەت وكىمەتىنىڭ تاركىلەۋىنە ۇشىراعان. جەر اۋدارىلىپ، 1934 جىلى دۇنيەدەن وتكەن. ال، ايەلى – حاديشا 1898 جىلى تۋىپ، 1944 جىلى ولگەن. كەيىن جازىقسىز عاريفوللا دا كىنالانىپ، باسى از ۋاقىت داۋ-شارعا تۇسكەن-ءدى.
عاريفوللا ماكارقىزى رابيعادان، – ەرتە شەتىنەگەندەرىن قوسپاعاندا، – ساۋلە (1937), بولات (1939), سانات (1941), شاھريزادا (1949), نۇرلان (1954), ەرلان (1956) اتتى ءتورت ۇل، ەكى قىز كوردى.
قىزى – ساۋلە قۇرمانعاليەۆا، تالانتتى ءانشى، رەسپۋبليكانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، پەداگوگ، پروفەسسور، قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق ونەر كونسەرۆاتورياسىندا ساباق بەرەدى. نەمەرەسى مەرۋەرت ساناتقىزى دا مۋزىكا مامانى، عالىم. عاريفوللا – ۇرپاعى، ونەرى جالعاسقان باقىتتى ادام.
عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنە دەيىن اباي اتىنداعى قازاقتىڭ وپەرا جانە بالەت تەاترىندا قىزمەت اتقاردى. بۇعان جالپى شولۋ جاساپ وتەيىك. ول – ەلەمەس، شەگە، ساقان، مولدا (ە.برۋسيلوۆسكيدىڭ «جالبىر»، «قىز جىبەك»، «ەر تارعىن» جانە «دۋدارايىندا»), ەستاي (م.تولەباەۆتىڭ «ءبىرجان-ساراسىندا»), نارىمبەت (ا.جۇبانوۆ پەن ل.ءحاميديدىڭ «ابايىندا»), تيتو (ز.پ.ءپالياشۆيليدىڭ «دايسيىندە»), تريكە (پ.ك.چايكوۆسكيدىڭ «ەۆگەني ونەگينىندە») ت.ب. بەينەلەرىن شەبەر سومداپ، پارتيالارىن كەمەلىنە كەلتىرە ورىندادى.
سونداي-اق، ع.قۇرمانعاليەۆ جەكە انشىلىك-كونتسەرتتىك ونەرىمەن دە حالىق قۇرمەتىنە شەكسىز بولەندى. ول شىرقاعان «اينامكوز»، «نۇرجامال»، «ارداق»، «قاناپيا»، «بوزجورعا» سياقتى ورەسى جوعارى تاعى باسقا دا كلاسسيكالىق تۋىندىلارمەن قاتار ارالباي، ماحامبەت، سارتاي، ساعىمقوجا، قۇماردىڭ تولعاۋ-تەرمەلەرىن قالىڭ ەل ءسۇيىپ تىڭدايتىن. ورىنداۋشىلىق مانەرى، شاندوز ءۇنى كوڭىلدەردەن بەرىك ورىن الدى.
قازاقتىڭ ءان مادەنيەتىن وزگە جۇرتقا كەڭىنەن ناسيحاتتاپ تانىستىرۋدا دا زور ەڭبەك قىلدى. اتاپ كورسەتسەك، سوۆەت وداعى كەزىندە ماسكەۋدە، لەنينگرادتا (قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ), ورتا ازيانىڭ بارلىق قالالارىندا گاسترولدىك ساپارلارمەن سان مارتە بولدى. الىس مەملەكەتتەرگە دە شىقتى: قىتايدا (1950), پولشادا (1958), اۋعانستاندا (1960), مونعوليادا (1968) ت.ب. ونەر كورسەتتى.
ۇستازدىق ەتتى، شاكىرتتەر تاربيەلەدى. حالىق مۇراسىنىڭ كەيىنگە ساباقتاسۋىنا جانە ءبىر جولمەن ءوستىپ قىزمەت قىلدى. بۇنى ونەرتانۋشى عالىم ب.عيزاتوۆ: «1967 جىلدان الماتى ەسترادا ستۋدياسىندا ۇستازدىق ەتتى»، – دەپ تاڭبالاپتى. قاتە. ءبىر بۇل ەمەس، كوپتەگەن ەڭبەكتەردە، ماقالالاردا شالاعايلىقتىڭ سالدارىنان وسىلاي جازىلىپ كەتكەن. عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ءان ورىنداۋ مانەرى ۇلگىسىندەگى كلاسس 1965 جىلى اشىلعان. بۇعان رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك ونەرى ستۋدياسىنا 1965 جىلى ءتۇسىپ، 1967 جىلى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتان ءتالىم الىپ شىققان شاكىرتتەرى – قاجىبەك بەكبوسىنوۆ، اسكەربەك ەڭكەباەۆ (رەسپۋبليكانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتىستەرى), ءالمىرزا نوعايباەۆ (رەسپۋبليكانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى), نۇريپا ەڭكەباەۆا (وماروۆا), حايدار وتەعاليەۆتار قول قويىپ، كۋالىك بەرە الادى.
جادتا ۇستار تاعى ءبىر جاعدايات – عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ وسى اتالمىش وقۋ ورنىندا 1985 جىلعا دەيىن ۇستازدىق ەتتى. ءبىز وقىعان 1983-1985 جىلدار اراسىندا ءجيى سىرقاتتانىپ اۋرۋحانادا نەمەسە ۇيىندە ەمدەلىپ ۇزاق جاتىپ قالاتىن. ونداي جاعدايدا ساباقتى ع.قۇرمانعاليەۆتىڭ پەداگوگيكالىق ءىس-تاجىريبەسىن قاسىندا ءۇش جىل بويى كومەكشى بولىپ مەڭگەرگەن، قوسالقى وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارعان تالانتتى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى – قالىبەك اعا اقتاەۆ جۇرگىزەتىن. ءاندى كەيدە سول ارالىقتاردا ۇيىنەن دە ۇيرەنەتىن ەدىك. قالىبەكتىڭ وزى باستاپ اپاراتىن. (وقۋعا تۇسپەي تۇرىپ-اق، – 1982-83 جىلدار ارالىعىندا، – عاريفوللادان ءبىر جىلداي كونسۋلتاتسيا الدىم.) مەن بىلاي دا قارت ۇستازعا كۇنارا سوعىپ تۇرۋشى ەدىم. مەكەن-جايى: ۆينوگرادوۆ، – مير كوشەسىمەن (قازىر جەلتوقسان اتالادى. — ب.ك.) قيىلىسقان تۇستا، – 62-ءۇي، 13 پاتەر-ءدى.ء انشى 1939 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسىندا تۇردى.
رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك ونەرى ستۋدياسىن بىتىرەردە، 1985 جىلى مامىردىڭ 23-ءى كۇنى مەملەكەتتىك ەمتيحاندى قابىلداۋعا عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ءمۇسىلىم ابدۋللين (مەملەكەتتىك ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ توراعاسى), بولات كەنجەباەۆ (ستۋديا ديرەكتورى), راقىم بولەگەنوۆ (ستۋديا ديرەكتورىنىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى), بەكەن جىلىسباەۆ (حالىق ءارتىسى، ءانشى، پروفەسسور), ءسانيا تولسۋنوۆا (وقىتۋشى), عاپپاروۆ (مادەنيەت مينيسترلىگىنەن، اتىن ۇمىتتىم), جانىبەك كارمەنوۆ (قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، ءانشى), قالىبەك اقتاەۆ (عاريفوللانىڭ كومەكشىسى، ءانشى، ۇستاز) تاعى باسقا دا ادامدارمەن بىرگە قاتىسىپ، ءوزىنىڭ اق باتاسىن بەرىپ شىعارىپ سالعان سونداعى سوڭعى ءتول شاكىرتتەرى بىزدەر ەدىك: ساۋلە جانپەيىسوۆا،ساعادات راقمەتجانوۆ، كۇمىساي بايتىلەۋوۆا، مەيرامگۇل وراشەۆا، مۇحيت ءبىرانوۆ جانە مەن، ءبورىباي كارتەن.
عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ 1939 جىلى ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىس، 1954 جىلى حالىق ءارتىسى، 1978 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاقتارىن يەلەنگەن. ەڭبەك قىزىل تۋ، قىزىل جۇلدىز وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.
قازاق ءان ونەرىنىڭ ءىرى قايراتكەرى، ەتنوگراف، جىرشى، پەداگوگ عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ 1993 جىلى قاڭتاردىڭ 24-ىندە كەشكىلىك دۇنيەدەن وزدى، قاڭتاردىڭ 27-ءسى كۇنى الماتى قالاسىندا كەڭساي زيراتىنا جەرلەندى.
بورىباي كارتەن،
جوعارى ساناتتاعى مۋزىكا مامانى،
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماگيسترى،
اقتوبەقالاسى
