باھارگۇل تولەگەنقىزى: شولپى مىنەز تۇزەيدى

2920
Adyrna.kz Telegram

سوڭعى كەزدە قازاق حالقى ۇلتتىق مۇراجايلاردا عانا تۇرۋ كەرەك دەگەن توعىشار تۇسىنىك تە بەلەن الا باستادى. كونە بۇيىمداردى جيناپ قانا قويماي، ءارتۇرلى كادەسىي بۇيىمدار وندىرۋمەن اتى شىققان «ادەمى-اي plus» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى، قر مادەنيت قايراتكەرى، ەتنوگراف، كوللەكتسيونەر باھارگۇل تولەگەنقىزىن اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

–       بۇل كۇندە ءسىزدى جالپاق جۇرت تىنىپ-ءبىلدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. ءوزىڭىز جەتەكشىلىك ەتەتىن «ادەمى-اي» كومپانياسىنىڭ الدىعا قويعان ماقسات-مۇراتى نەندەي؟

–       «ادەمى-اي» كومپانياسىنىڭ باستى مىندەتى – ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ، ۇلتتىق ۇعىم-تۇسىنىكتىڭ حالىققا جەتۋ جولدارىن قاراستىرۋ. ءوزىم 15 جىلدان بەرى قازاقتىڭ ەسكى قولدانبالى ونەرىنەن كوللەكتسيا جيناپ كەلەمىن. ونىڭ ىشىندە زەرگەرلىك بۇيىمدار، ات ابزەلدەرى، كوشپەلى قازاقتىڭ تۇرمىستىق زاتتارى كەزدەسەدى. جەكە قورجىنىمدا مىڭنان استام كوللەكتسيا ساقتاۋلى. بىلتىر ءابىلحان قاستەەۆ اتىنداعى مۇراجايدا جانە استانا قالاسىنداعى قر مەملەكەتتىك «التىن جانە باعالى مۇراجايىندا»  «جۇرەگىمدە- وتانىم» اتتى كورمە وتكىزگەن ەدىم. بيىل تاعى دا قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىندە سول كورمەم ءوتتى. وسى جىلى ەكسپوناتتىق بۇيىمدار بىلتىرعىعا قاراعاندا كوبىرەك بولدى. وندا زەرگەرلىك قانا ەمەس، كوشپەندى قازاق حالقىنىڭ  تۇرمىستىق بۇيىمدارى، ات-ابزەلدەرى، ءجۇن توقىما بۇيىمدارى دا ورىن الدى. كورمەگە قىلىش، قالقان، ۇرشىق، كەلى-كەلساپ، كۇبى جانە تاعى باسقا زاتتار قويىلدى. مۇراجاي ديرەكتورى «بىزدەگى ەتنوگرافيالىق زال مەن باھارگۇلدىڭ كورمەسىندە ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق. جەكەلەگەن ادامنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىققا زور جاناشىرلىق تانىتۋى وتە قۋانىشتى جاعداي» دەپ جۇمىسىمىزعا ۇلكەن باعا بەردى. وسى جولى دا حالىق مادەني مۇرامىزعا جاقسى سۋسىندادى دەپ ويلايمىن.

–       بيىل «قازاقستان ايەلى» اتاندىڭىز… نەبىر اتى ءماشھۇر اپا-اجەلەرىمىزدىڭ ىشىنەن «جۇزدەن – جۇيرىك» شىعۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟   

–       بۇل جوباعا قاتىسۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش. جەڭىسكە جەتىۋىمدى حالقىمنىڭ ەڭبەگىمدى باعالاعانى دەپ بىلەمىن. شەت ەلدەن كەلىپ وسىندا ءسىڭىسىپ كەتۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. مۇراجايعا كەلۋشىلەردىڭ ىشىندە «سونشا كوپ كوللەكتسيانى قالاي جينادىڭىز؟» دەپ تاڭداي قاعۋشىلار باسىم بولدى. وعان قوسا، ەل-جۇرت ءبىزدى «ادەمى-اي» جۋرنالى ارقىلى دا تانىپ قالدى. سودان بولسا كەرەك، اشىق داۋىس بەۋ بارىسىندا مەنىڭ اسىعىم اشىسىنان ءتۇستى.

–       ۇلتتىق مۇرانى قىزعىشتاي قورعاۋ ءۇشىن رۋحاني قۇندىلىقتارعا دەگەن سۇيىسپەنشلىك قاجەت. ءسىزدىڭ بويىڭىزداعى اتا-بابا مۇراسىنا دەگەن ماحاببات قايدان پايدا بولدى، قالاي تۋدى؟

–       مۇنداي ىسكە بىلەك سىبانا كىرىسۋ ءۇشىن ۇلكەن ۇلتجاندىلىق كەرەك. «اكە كورگەن – وق جوڭار، شەشە كورگەن – توڭ پىشەر» دەگەندەي، انام ساۋساعىنان بال تامعان شەبەر كىسى ەدى. بەس جاسىمنان باستاپ سول كىسىنىڭ ينەسىن ساباقتاپ بەرىپ، قاسىنان ءبىر ەلى ۇزاماي ءجۇرۋشى ەدىم. شەشەم سىرماق، كەستە توقىپ، ءتۇس كيىز باسۋدان الدىنا جان سالمايتىن. اتا-انامنىڭ ارقاسىندا رۋحاني مۇرانى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ كەرەكتىگىن ۇيرەندىم. اتا-اجەم، اتا-انام قازاقتىڭ كوشەلى مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرىن جاقسى ءبىلىپ قانا قويماي، سونى كۇندەلىكتى ومىردە ۇستانعان. مەن پەكين قالاسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە قىتاي مۇراجايلارىنداعى بىرنەشە مىڭجىلدىق جادىگەرلەرى مەنى قايران قالدىرعان ەدى. «نەگە وسىلاي ءوز ۇلتتىق مۇرالارىمىزدى جيناماسقا؟» دەگەن وي كەلدى سوندا. وسى كۇنگە دەيىن كونە جادىگەر كەزدەستىرسەم، ايتەۋىر قولىما تۇسىرگەنشە اسىعامىن. مەنىڭ مەتالدان جاسالعان زەرگەرلىك بۇيىمدارعا ايرىقشا كوڭىل ءبولۋىم اقشا تابۋ ماقساتىندا ەمەس، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان.

ء–       سىزدىڭ كوللەكتسيالارىڭىز قىتاي جاقتاعى قازاقتاردان جينالعان با، الدە قازاقستاننىڭ وزىنەن بە؟

–       قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرلەرىندە زەرگەرلىك جۇمىس جاقسى دامىعان. سول سەبەپتى زەرگەرلىك زاتتار كوبىنە قازاق ەلىنەن جينالدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، مەن وسى جاققا كەلگەنىمشە كوركەم مەتالل بۇيىمدارىن كورمەپپىن. ەسەسىنە، توقىما بۇيىمدار قىتاي قازاقتارىندا كوپ كەزدەسەدى. ال مۇندا توقىماشىلىققا بەت بۇراتىندار نەكەن-ساياق. ءوز باسىم مەتالل بۇيىمدارىمەن كوبىرەك جۇمىس جاساۋعا تىرىسامىن. ويتكەنى، ونىڭ كوركەمدىگى ءوز الدىنا، ۇزاق ساقاتالادى. قازەكەم «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەيدى» دەپ بەكەر ايقان با؟! ەشقاشان قۇنىن جوعالتپايدى. شىرىمەيدى. مەتالل بۇيىمنىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن قۇنى ارتا تۇسەدى. ماسەلەن التىن ادام قانشاما عاسىرلاردان كەيىن بىزگە ءبۇتىن قالپىندا جەتتى ەمەس پە؟!

–       بۇگىنگى تاڭدا رۋحاني قۇندىلىقتار قۇنسىزدانىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. بۇعا نە سەبەپ؟

–       قازىر تەحنيكانىڭ جەتىلگەن جاھاندانۋ ءداۋىرى كەلدى. جاپپاي اناعان ءبىر، مىناعان ءبىر ەلىكتەۋشىلىك باسىم. وسىنداي الماعايىپ ۋاقىتتا ۇلتتىق مۇرامىزدىڭ تاسادا قالۋى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. مەن اقشا تابۋ ءۇشىن ەمەس، ۇلت مۇراتىنا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اداممىن. ويتكەنى، كوركەم مەتالل بۇيىمدارىمدى ساتۋ ارقىلى تۇسكەن اقشاعا ەل ىشىنەن جادىگەرلەر جينايمىن. قاراپ تۇرساڭىز، مەنىڭ بيزنەسىم قالتا قومپيتۋعا ەمەس، ۇلت مۇراسىن ساقتاۋعا نەگىزدەلگەن. ەلدىڭ ەل بولۋى بايلىعىندا عانا ەمەس، سالت-داستۇرىندە، تاريحىندا، دىنىندە، قۇندى جادىگەرلەرىندە جاتىر. ءبارىمىز سونىڭ جولىندا ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك. وزىق ەلدەردىڭ تەحنيكاسىن ۇيرەنگەن ءجون، بىراق ۇلت ەرەكشەلەگىن دە جادىمىزدان شىعارماۋىمىز كەرەك. ساياحاتشىلار ەسەبىنەن پاريجدەگى ەفيل مۇناراسىنىڭ ۇلگىسىندەگى كوركەم بۇيىم الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراپ، ەل قازىناسىنا قىرۋار قارجى تۇسىرەدى ەكەن. ءبىز دە التىن ادام سەكىلدى حالقىمىزدىڭ قايتالانباس ەرەكشەلىگىن جەر بەتىنە پاش ەتسەك دەيمىز.  

–       تۇركى حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازاق كوكبورىنى ءپىر تۇتقان. ءبورى بەينەسى سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدان شىققان بۇيىمدارىڭىزدان قانشالىقتى ورىن الادى؟    

–       ءبىر مۇسىنشىلەر جاساعان ءبورى بەينەسىن ساتقان ەدىم، ەل تالاپ الىپ كەتتى. قازاقتار ونى جاقسى كورەدى. باتىستا اداي اتانىڭ كەسەنەسىن جاساعان كەزىمىزدە قاسىنا كوكبورىنىڭ بەينەسىن دە قويىڭىز دەدى سونداعى جۇرت. قازىر سول كەسەنەنىڭ جانىندا كوكبورى ءمۇسىنى بار. مەنىڭ جادىگەرلەرىمنىڭ ىشىندە قاسقىر تەرىسىن كورۋىڭىزگە بولادى. ونىڭ ءتىسى مەن اسىعىن تۇمار رەتىندە مويىنعا تاعىلعانى دا كوپكە ءمالىم. بالە-جالادان ساقتايدى دەگەن نانىم-سەنىم بار. كيىز ءۇيدىڭ تورىنە قاسقىر تەرىسىن، اياعىن كيەلى دەپ ءىلىپ قويادى. قىتاي دەسە، ايداھار، ايداھار دەسە، قىتاي ەلەستەيدى. سول ءتارىزدى ءبورى تەكتى قازاق دەگەن ۇعىمدى حالىققا ناسيحاتتاي بىلگەنىمىز ءجون. قازىر ەلىمىزدە سيمۆول رەتىندە ءبورى بارىستىڭ تاساسىندا قالىپ تۇر.

ء–       ورىستىلدى قازاقتار ورىس بولماعانىنا ۇيالسا، قازاقتىلدى قازاقتار اراب بولماعانىنا ۇيالاتىنداي كەزەڭدى باستان كەشىرۋدەمىز. سوندا قازاقتىڭ ءتول عۇرىپى قايدا قالادى؟ ۇلتتىق كيىمدەردىڭ ارتىقشىلىعى تۋرالى نە ايتاسىز؟

–       قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى – يبالىقتىڭ شىڭى. ءساندى ءارى اشىق-شاشىق ەمەس.

جاس قىزداردىڭ، كەلىنشەكتەردىڭ، ورتا جاستاعى ايەلدەردىڭ جاس مولشەرلەرىنە وراي كيىمدەرى بولعان. جۇزىكتەردىڭ «قۇداعي جۇزىك»، «قۇستۇمسىق جۇزىك» دەگەن تۇرلەرى بار-تۇعىن. قۇستۇمسىق جۇزىك قىز بالاعا تاعىلادى. ول تۇرمىس قۇرعان سوڭ، اكە-شەشەسى قىزىما جاقسى قاراسىن دەگەن نيەت-تىلەكپەن قۇداعيىنا قۇداعي جۇزىك تاعادى. قۇداعي جۇزىك قوماقتى بولىپ، ەكى ساۋساققا ارنالادى. بۇل سىيلاستىقتىڭ بەلگىسى. ال قۇستۇمسىق جۇزىك ءبىر جىلعا جەتپەي قايتىپ كەلگەن. بۇل قىزدىڭ «جاعدايىم جاقسى» دەگەن يشاراسى سانالعان. قازاق كەلىنشەگى سالتاناتتى ساتتەردە ساۋكەلەنى بويىنا العاشقى بالا بىتكەنگە دەيىن كيەتىن بولعان.

قازىر قىرىققا كەلگەن ايەلدەر ساۋكەلە كيىپ ساحناعا شىعادى. كەزىندە قىزدارىمىز شاشتارىنا شولپى-شاشباۋدى اسەمدىك ءۇشىن عانا ەمەس، تاربيەلىك ءمانى بولعاندىقتان دا تاققان. بۇل اشەكەي زاتتار بايسالدىلىققا باۋلىعان. ەگەر قىز شالت قوزعالىستار جاساسا، شاشباۋدان قاتتى دىبىس شىققان. شولپىسىن سالدىر-سۇلدىر ەتكىزىپ ەل نازارىن وزىنە اۋدارعىسى كەلمەگەن ادەپتى قىز سالماقتى بولىپ وسەدى. كۇمىستىڭ ءوزى – پاكتىكتىڭ سيمۆولى. بالانى قىرىقتان شىعارعاندا نە ءۇشىن كۇمىس قاسىقپەن قىرىق قاسىق سۋ قۇيادى؟ ول سۋعا تاعى كۇمىس تەڭگە سالىپ قويادى. بۇل بالە-جالادان، توتەنشە قاۋىپ-قاتەردەن ساقتايدى دەپ سەنگەن. اتا-بابا داستۇرىنە باس ءيۋىمىز كەرەك. ءبىز ءداستۇردى مەرەكەدە عانا ەمەس،  كۇندەلىكتى ومىردە پايدالانۋىمىز قاجەت.  


اڭگىمەلەسكەن ارمان اۋباكىر

 

پىكىرلەر