قالماقتاردىڭ ءوزىنىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىندەي وقيعاسى بار
قالماقستان ۇلتشىلدارى ءوز استاناسىنا جاڭا مەردى ماسكەۋ تاعايىنداعانىنا قارسىلىق بىلدىرۋدە. جاڭا قالماق استاناسىن تراپەزنيكوۆ باسقارماق. تراپەزنيكوۆ بوتەن ادام دەپ، قالماق ەمەس دەپ مەڭزەيدى. تراپەزنيكوۆ رەسەي ميسسياسىن دونباستا ورىنداعان. بۇگىنگى كۇنى قالماقتاردىڭ قالماقستاندا ۇلەسى 65%.
قالماقتار نەگە ماسكەۋ شەشىمىنە قارسى باس كوتەردى؟
قالماق جۋاس حالىق دەپ ەسەپتەلدى. كەزىندە جاۋگەرشى حالىق بولعان قالماقتار، كەيىن رەسەي بودانىنا اينالىپ، جۋاسي بەردى. كەڭەس داۋىرىندە قالماقتاردى اشارشىلىق جاساپ قىردى، جالعان جالا جاۋىپ سىبىرگە دەپورتاتسيا جاسادى. "حرۋششەۆ جىلىمىعى" كەزىندە قالماقتار، شەشەندەر، ينگۋشتەر ،ت.ب. دەپورتاتسيانى كەشكەن ۇلتتار رەابيليتاتسيادان ءوتتى. ءسويتىپ ولار كەشىرىم الىپ، ءوز قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىردى دەپ ەسەپتەلدى. بۇگىنگى كۇنى رەسەي مەن ورىس حالقى ءوزىن بىرەگەي ماڭگىلىك يمپەريا سەزىنەدى. سونىمەن بىرگە رەسەيدىڭ از ساندى ۇلتتارى تەز ءوسىپ كەلەدى. ولار- شەشەن، ينگۋش، بالقار، قاراشاي، قالماق جانە باسقا ەتنوستار كوركەيىپ كەلەدى. ماسەلەن، شەشەندەر رەسەيدىڭ سۋبەكتىسى ، ياعني بودانى بولسا دا، مەيىلىنشە ەگەمەندىككە جەتۋدە. سونىمەن بىرگە ولار رەسەي بيۋدجەتىنەن قوماقتى قارجى الىپ تۇر.
| جىلدار | قالماقتار ابس. سانى (ۇلەس سالماعى) | ورىستار ابس. سانى (ۇلەس سالماعى) |
| 1926 جىلى | 107,0 (75,8 %) | 15,2 (10,7 %) |
| 1939 جىلى | 107,3 (48,6 %) | 100,8 (45,7 %) |
| 1959 جىلى | 64,9 (35,1 %) | 103,3 (55,9 %) |
| 1970 جىلى | 110,3 (41,1 %) | 122,8 (45,8 %) |
| 1979 جىلى | 122,2 (41,5 %) | 125,5 (42,6 %) |
| 1989 جىلى | 146,3 (45,4 %) | 121,5 (37,7 %) |
| 2002 جىلى | 155,9 (53,3 %) | 98,1 (33,6 %) |
| 2010 جىلى | 162,7 (57,4 %) | 85,7 (30,2 %) |
1926 - 2010 جىلدارى قالماقتار سانى 107,0 مىڭنان 162,7 مىڭعا ءوسىپ كوتەرىلدى، بىراق الدىمەن ولاردىڭ سانى قىسقارعان بولاتىن: 1926 - 1959 جىلدارى مولشەرى 40 مىڭعا. ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندە قالماقتا دا اشارشىلىق بولدى جانە ۇلى وتان سوعىسىندا قالماقستاندا قىرعىن شايقاستاردىڭ ءبىرى ستالينگراد شايقاسىنا بايلانىستى بولدى. بىراق سوعىستان كەيىنگى كەزدە قالماقتىڭ جايى دەپورتاتسياعا بايلانىستى اسا اۋىر بولدى. 1955 جىلدان باستاپ قالماقتىڭ جاعدايى وڭالىپ ، سانى تەز وسە باستادى. قالماقستاننىڭ ورىستار سانى قالماق ازايسا دا كوتەرىلە بەردى. ماسەلەن، 1970 جىلى، 110,3 مىڭعا دەيىن كوتەرىلدى دە، كەيىننەن قالماقتار سانى ودان ارى ءوستى: 2010 جىلى- 162,7 مىڭ ادامعا جەتتى.
سونىمەن قالماقستانداعى ورىستار سانى الدىمەن ورىس جۇرتشىلىعىن كوشىرىپ اكەلۋ ەسەبىنەن ءوستى :1926- 1939 جىلى 15,2 مىڭنان 100,8 مىڭعا دەيىن. سوعىستان كەيىن ورىستار سانى تاعى ءوستى- مولشەرى 23%. قالماقتىڭ تەز ءوسۋى ، ورىستاردىڭ كوشىپ كەتۋىنە سەبەپ بولعانداي. 1989 جىلدان باستاپ قالماقستاندا ورىستار سانى كوپ ازايدى، ورىستار ىشكى رەسەيگە كوشە بەردى. سونىمەن قالماقتار سانى قاتتى ازايعاننان كەيىن قايتادان قالپىنا كەلىپ، تەز ءوسىپ كەلەدى. ۆيكيپەدياداعى دەرەكتەردە قالماقتار سانى مەن ۇلەسى ءوز رەسپۋبليكاسىندا ءوسىپ كەلەدى. قالماقتار انا تىلىنەن ايىرىلعان حالىققا ۇقسايدى - ياعني ورىستاندىرۋ تەرەڭ جۇزەگە اسقان. بىراق ولار رۋح ەگەمەندىگىن ساقتاعانعا ۇقسايدى، كوپتەگەن بۋدديستىك حرامداردى ورناتىپ، جاڭعىرتتى. سونىمەن رەسەيدىڭ از ساندى ۇلتتارىنىڭ سانى مەن ساپاسى ءوسىپ، ولاردىڭ ءتول رەسپۋبليكالارى دا كۇشەيدى. بولاشاقتا وسى رەسپۋبليكالار مەن اتالعان ۇلىستار تولىققاندى ۇلتقا اينالىپ ، ولار ەندى ەگەمەندىككە ۇمتىلۋى دا ىقتيمال.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
