ەل تاعدىرىن ءوز تاعدىرىنان بيىك قويعان، ۇلتىنىڭ تۇتاستىعىن، جەرىنىڭ بۇتىندىگىن مۇرات ەتكەن قازاق باتىرلارى قازاق تاريحىنىڭ ءار بەلەسىندە تۇلعالىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ وتىرعان. سوندىقتان دا قازاق تاريحىنىڭ ءاربىر بەلەسىندە وسىنداي وراسان زور حالىقتىق ءمانى بار تاريحي وقيعالارعا ارالاسقان نەمەسە وسى حالىقتىق كوتەرىلىستەردى باسقارعان، ۇيىمداستىرۋشى بولعان نەمەسە اسقان ەرلىك كورسەتكەن ازاماتتار – حالىق باتىرلارى اتانعان. قازاق تاريحىنىڭ ءاربىر كەزەڭى، ياعني ەل باسىنان وتكەن، حالىق تاعدىرىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان تاريحي، ساياسي وقيعالار ەندى ناقتى تاريحي تۇلعالاردىڭ – قازاق باتىرلارىنىڭ بەينەسى ارقىلى، سولار ءومىر كەشكەن، ازاتتىق جولىندا ارپالىسىپ وتكەن زامان، ۋاقىت كەڭىستىگى ارقىلى كوركەم شەجىرەلەندى.
قازاق حالقىندا ناۋرىزباي قۇتتىمبەتۇلى (1706-1781), ناۋرىزباي قاسىمۇلى (1822-1847) اتتى ايگىلى باتىرلار بولعان. التىن وردادا ناۋرىزباي ەسىمدى حان بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ناۋرىزباي قاسىمۇلى – ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى، كەنەسارىنىڭ تۋعان ءىنىسى. 1837-1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىندا ەرەكشە ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن. ورداسىن كوكشەتاۋعا تىككەن ابىلاي حاننىڭ وتىز ۇلى بولعان. ابىلايدىڭ قالماق قوڭتايشىسى قالدان سەرەننىڭ قىزىنان دۇنيەگە كەلگەن بالاسى قاسىم سۇلتاننىڭ بايبىشەسى ايكۇمىستەن كەنەسارى (التى اعايىندى – سارجان، ەسەنگەلدى، كوشەك، اعاتاي، بوپاي), ەكىنشى ايەلىنەن ناۋرىزباي تۋعان. اتى اڭىزعا اينالعان ەرجۇرەك باتىرلارىمىز ناۋرىزباي قۇتتىمبەتۇلى مەن ناۋرىزباي قاسىمۇلى ەكەۋى ەكى بولەك ادام، الايدا ەكەۋى دە ەل قورعانى بولا بىلگەن جانە ۇلى تۇلعالارى بولىپ سانالادى.
ناۋرىزباي قۇتتىمبەتۇلى الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىنىڭ قازىرگى جالپاقتاس، سەرىكتاس دەگەن وڭىرىندە دۇنيەگە كەلدى. ۇلى ءجۇزدىڭ شاپىراشتى ىشىندەگى تولەمىس رۋىنان تاراعان. ابىلايحاننىڭ تۋ ۇستاۋشى ءۇش باتىرىنىڭ ءبىرى بولعان. ونىڭ جوڭعارلارمەن بولعان شايقاستا ەرلىك ىستەرىمەن داڭقى شىقتى. سول قيىن-قىستاۋ زاماندا قازاقتىڭ بەتكە ۇستار باتىرلارى قولدارىنا قارۋ الىپ، ەلىن جاۋلارىنان قورعادى. بىرلىككە شاقىرعان ابىلاي حاننىڭ تۋىن ۇستاعان قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىرلاردىڭ اتاق-داڭقى عاسىردان-عاسىرعا جالعاسىپ، ۇرپاققا ۇران بولۋدا. ۇشەۋى دە قازاق ادەبيەتىندە تەرەڭ ءارى كوپ جىرلانعان تۇلعالاردىڭ قاتارىنان ورىن الادى. ءبىر عانا بۇقار جىراۋدىڭ، اقتامبەردىنىڭ، ۇمبەتەيدىڭ، تاتىقارا اقىننىڭ جانە تاعى دا باسقا وسى كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ وزىندە وسى ءۇش باتىر بەينەسىنە ايرىقشا ماڭىز بەرىلەدى. جالپى باتىرلىقتىڭ، قاھارماندىقتىڭ قازاق تاعدىرىنداعى تاريحي ماڭىزىن سيپاتتايتىن ولەڭ-جىرلار از بولعان جوق. وسىلاردىڭ ىشىنەن شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىر تۋرالى كوركەم ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ ءوزى ءبىر توبە. ايتالىق، ناۋرىزباي باتىرعا، ونىڭ جاۋجۇرەك ەرلىگىنە شىعارمالار ارناعان جىراۋلار: بۇقار جىراۋ قالقامانۇلىنىڭ، ۇمبەتەي تىلەۋۇلىنىڭ تولعاۋلارى، ءشادى تورە جاڭگىرۇلىنىڭ «تاريحات» داستانى، قازىبەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى ادەبي-تاريحي ەڭبەگى، ت.ب. تۋىندىلار، جيىلىپ كەلگەندە ابىلاي حاننىڭ ارقا سۇيەگەن، قينالعاندا قولتىعىنان دەمەگەن، قايراتتانعاندا دۇشپانىنا جاسىن بولىپ شۇيىلگەن، ەلىن، جەرىن جاۋدان ساقتاعان – حاس باتىر شاپىراشتى ناۋرىزبايدىڭ تاريحي تۇلعاسىن ءار قىرىنان تانىتقاندىعىمەن قۇندى بولدى.
قالدانمەنەن ۇرىسىپ،
جەتى كۇندەي ءسۇرىسىپ،
سونداعى جولداس ادامدار:
قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي،
شاقشاقۇلى جانىبەك،
سىرگەلى قارا تىلەۋكە
قاراقالپاق قىلىشبەك،
توكەدەن شىققان ساتاي، بولەك،
شاپىراشتى ناۋرىزباي.
وڭكەي باتىر جيىلىپ،
ابىلاي سالدى جارلىقتى
قالدان حاندى قاشىرىپ، – دەگەن جولدارمەن باستالاتىن بۇقار جىراۋ تولعاۋىندا ناۋرىزباي باتىردىڭ بارلىق قاھارماندىق قىرلارى، تۋعان ەلى مەن تۋعان جەرى ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا جاۋمەن جاعا جىرتىسىپ وتكەن باتىر تۇلعاسىنىڭ سىرت كەلبەتىمەن قوسا، ونىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىنە دە باعا بەرىلەدى. وسى ورايدا جىراۋ اۋزىمەن حالىق سويلەپ تۇرعانداي، باتىر ەرلىگىنە ەلدىك باعا بەرىلىپ تۇرعانداي اسەردە بولامىز.
جالپى قازاق ەپوسىنان باستالىپ تاريحي شىعارمالارىمىزعا ۇلاسقان، سونان سوڭ جازبا ادەبيەتىمىزگە كوشكەن وسى كوركەمدىك ارنا – كۇللى قازاق ادەبيەتىنىڭ ىشكى رۋحاني تۇتاستىعىن ۇستاپ تۇرعان باستى قۇندىلىعىمىز. شىن مانىندە، قازاقتىڭ التى الاشقا اتاعى كەتكەن، عاسىرلار بەلەسىندە ءبىر ساتكە دە حالىق جادىنان ۇمىت بولماعان، حالىق جۇرەگىنەن ماڭگى ورىن العان اقبەرەن باتىرلاردىڭ ۇلى كوشىن اتاقتى اقىن-جىراۋلارىمىز تۇتاستىقتا، ءبولىپ-جارماي، ياعني الدىڭعى تولقىن باتىرلاردىڭ تاعىلىمىن كەيىنگى تولقىن باتىرلارعا اماناتتاپ، سولاردىڭ قايسار رۋحىنان وزدەرى دە قاناتتانىپ، كۇش-قۋات الىپ ونەر سايىسىندا قارسىلاستارىنان ۇنەمى ۇستەم بولىپ وتىرعانىن اڭعارامىز. ايتالىق، جىر الىبى جامبىلدىڭ شاشۋباي اقىنمەن ايگىلى ايتىسىنداعى:
اسپاننان تۇسكەن جاسىنداي،
قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي،
شاپىراشتى ناۋرىزباي، – دەپ كەلەتىن ولەڭ جولدارى الداسپانداي اقىندىق پوەزيانىڭ وسى ارناداعى اسىل ۇلگىلەرى.
سوندىقتان دا، ادەبيەتىمىزدە كوپ جىرلانعان اتاقتى باتىرلارىمىز، ەڭ باستىسى، ەل باسىنا قاتەر تونگەندە شاشاقتى نايزا قولعا الىپ، باسقىنشى جاۋعا تويتارىس بەرگەن اسا اياۋلى باتىرلاردىڭ ادەبي مۇرالارىمىزدا: حالىق اۋىز ادەبيەتىندە، جىراۋلىق پوەزيادا، جازبا ادەبيەتتە باس كەيىپكەرلەر دەڭگەيىنە كوتەرىلۋ سىرى الدىمەنەن ولار تۋرالى تاريحي جىرلاردىڭ، تاريحي اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ ەل اراسىنا كەڭىنەن جايىلۋىندا جانە ولاردىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا تارالۋىندا جاتىر.
اقىن نەسىپبەك ايتوۆتىڭ «ارقاتىرەك» دەپ اتالاتىن داستاندار جيناعىنداعى ەكىنشى شىعارما – «ناۋرىزباي» دەپ اتالىپ،
جۇرەگىم ناۋرىزبايدى جىرلا دەدى،
جەتەلەپ قۇلازىعان قىرعا مەنى.
اسقاقتاپ الاتاۋداي باتىر داڭقى،
الدىمدا اسۋ بەرمەي تۇرعان ەدى، – دەپ باستالادى. اۆتور دەگەرەس جوتالارىن مەكەن ەتكەن سۇڭقارلاردى بەكزاتتىق پەن سەرگەكتىكتىڭ، شالىمدىلىق پەن ۇشقىرلىقتىڭ سيمۆولى ەتىپ العان ەكەن. اقىن تاپقىر تەڭەۋ ارقىلى تەكتىلىكتىڭ سارقىلمايتىنىن، زامان دوڭعالاعى اينالىپ كەلگەن سايىن جاڭعىرا تۇلەگەن بيدايىقتىڭ الىمدى العىر بولا تۇسەتىنىن، اسىل داندەردىڭ الىس عاسىرلاردان كوكتەيتىنىن ماڭگىلىك ۇعىمىنا سىيعىزا كوركەم ورنەكتەيدى. البەتتە، مىڭ قۇبىلعان داۋىرلەر داۋىلىنا قارسى تۇرار تەگەۋرىن سونداي تەكتى تامىردان عانا جارالماي ما؟ ناۋرىزباي نايزا ۇستاپ جاۋعا شاپقان كەزەڭ تاريحى دا نازاردان تىس قالماعان.
دولداندى ناۋرىزباي دا مۇنى كورگەن،
ديۋداي ءدۇر سىلكىنىپ جىنى كەلگەن.
اعاسى قۇدايبەرگەن ءتۇستى ەسىنە،
قالماقپەن جەكپە-جەككە شىعىپ ولگەن.
جاس كەلدى تولە ءبيدىڭ جانارىنا.
كورگەندە ناۋرىزبايدى جانە مىنا:
ساعان دا سابالاقتىڭ جولىن بەرسىن،
سالىپ قايت دۇشپانىڭدى تابانىڭا…
«ناۋرىزباي» داستانى بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەرگە جان بىتىرگەن تۋىندى. مىسالى، شاپىراشتى ناۋرىزبايمەن شايقاسىپ جۇرگەن قالماقتىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ىشىندە ناعىز ەرلەر جوق دەپ قالاي ايتا الماقپىز. جاۋلاردىڭ ناعىز ەرلەرىمەن سوعىسپاسا، شاپىراشتى ناۋرىزباي قالايشا باتىر اتانباق؟!
شاپىراشتى ناۋرىزباي ەرلىگى يگىلىككە تولى. ونىڭ ماقساتى – جەردى، ەلدى قورعاۋ، كەلەر ۇرپاققا ءومىر ءسۇرۋ كەڭىستىگىن قالدىرۋ. ەرجۇرەك باتىرلار بولماسا، ەرلىك بولماسا، اتامەكەنىمىز قالاي ساقتالىپ قالار ەدى؟! سونداي-اق جازۋشى باقىتەر ءابىلداۇلىنىڭ «ميراس» باسپاسىنان جارىق كورگەن «شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىر» كىتابىنان الار تاريحي تاعىلىم دا ايتارلىقتاي. جاۋدى قىرىپ-جويۋ تاريحي قاجەتتىلىك بولعان جاعدايدا عۇمىر كەشكەن ناۋرىزباي سىندى ەرلەر ۇنەمى اتتىڭ جالىندا، قاۋىپ-قاتەردىڭ ورتاسىندا ءجۇردى. ناۋرىزباي بىرىنەن سوڭ بىرىنەن، ياعني جاقىن تۋىستارىنان ايىرىلا باستادى، اعالارى: ىرسىمبەت، قۇدايبەرگەن، ءبىرىنشى ايەلى اقبيكە جانە ەكىنشى ايەلى قالماق قىزى ولجاگۇل، اناسى انارگۇل، ەكى بالاسى اق ولىمنەن ەمەس، جاۋ قولىنان قازا تاپتى. وسىدان كەيىن تۋمىسىنان باتىر ناۋرىزبايدىڭ بويىن كەك-ىزا كەرنەپ، جاۋىنا بۋىرقانىپ شۇيلىككەنى شىعارمادا شىنايى كورسەتىلدى. ويتكەنى ناۋرىزبايدىڭ ماقساتى – تۋعان ەلىن جاۋدان ازات ەتۋ، تۇرمىستى تابيعي قالپىنا كەلتىرۋ، ۇرپاق ءوسىرۋ.
ادەبي-تاريحي دەرەكتەر مەن ەل ەسىندە ساقتالعان اڭىز-اڭگىمەلەر ناۋرىزباي باتىردىڭ بۇكىل حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ، ماقتانىشقا اينالۋى 1727-1731 جىلداردىڭ شاماسى ەكەندىگىنە مەڭزەيدى. قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قاتارىنان بىرنەشە رەت قاتتى سوققى بەرىپ، اقىرى ۇلكەن جەڭىسكە جەتۋى وسى ۋاقىتقا سايكەس كەلەدى. الاتاۋ ەتەگىندە جوڭعارلاردىڭ شامالعان، قاسكەلەڭ، بورالداي سەكىلدى اتىشۋلى باتىرلارى ءولىم تاباتىن سۇراپىل شايقاستاردا ناۋرىزباي بابامىز ەرەسەن ەرلىك كورسەتەدى. قوزىباسىدا قالىڭ قول باستاپ، «باس باتىر» اتاعىنا يە بولادى. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تاريحي تانىمىندا شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىردىڭ قايسار بەينەسى ماڭگىلىككە ساقتالىپ قالا بەرەرى انىق. الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى قوزىباسى تاۋىندا شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىرعا ەسكەرتكىش ورناتىلعان. الماتىنىڭ ءبىر ۇلكەن كوشەسىنە اتى بەرىلگەن. قازاقستان وبلىستارىندا، اۋداندارىندا دا ناۋرىزباي باتىردىڭ اتى كوشەلەرگە بەرىلگەن، ناۋرىزباي باتىرعا ارناپ ەسكەرتكىش ورناتىلعان.
نۇرلان قۇمار، «انا ءتىلى».
