كۇشتىڭ تەڭ ەمەس ەكەندىگىن يساتاي تايمانۇلى دا جاقسى ءتۇسىندى. بىراق، بۇل جاعداي ونى جاسىتا العان جوق. ماحامبەت اقىنمەن بىرگە ەل ارالاپ ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، حالىقتى حان مەن وتارلاۋشى اكىمشىلىكتىڭ ادىلەتسىز ساياساتىنا بەلسەندى قارسىلىق كورسەتۋگە شاقىردى. سول ارقىلى بيلىك ورىندارىن حالىق بۇقاراسىنا بايلانىستى ۇستانعان الەۋمەتتىك ساياساتىنان باس تارتقىزۋدان ۇمىتتەندى. وسى باعىتتا تىپتەن مۇلدەم باسقا كوزقاراستاعى مۇددەلەرى ۇيلەسپەيتىن قايىپعالي ەسىمۇلى سۇلتانمەن دە ىمىراعا باردى.
يساكەم سوڭىنا ەرگەن حالقىنىڭ ءۇمىتىن اقتاۋ ءۇشىن جارىق دۇنيەنىڭ قىزىعىنان باز كەشتى. سۇلتاندار قايىپعالي ەسىمۇلى جانە شىڭعالي ورمانۇلى سياقتى كۇردەلى ساتتەردە تۇلكى بۇلاڭعا سالىپ، ەل مۇددەسىنە ساتقىندىق جاساۋ ونىڭ تابيعاتىنا جات مىنەز ەكەندىگىن تانىتتى. ول زامانى مەن قالىڭ قازاق ورتاسىنىڭ قايىسپاس قارا نارىنداي جۇگىن كوتەرگەن دارا تۇلعالى پەرزەنت ەدى. سوندىقتان دا اقتىق شايقاسقا تۇسە وتىرىپ، ورتا جولدان قايتپادى. ەگەر باتىردىڭ زامانداسى بايماعامبەت ايشۋاقۇلى سۇلتان سياقتىلار قازاق ەلىن «جۋاسىتۋ» (ۋسميرەنيە) ىسىندە «ەرەكشە جىگەر جانە رەسەيگە بەرىلگەندىك» تانىتسا، يساەكەم، ماحامبەت جانە ولاردىڭ قابىلانباي، ءۇبى سياقتى سەرىكتەرى سول تاريحي كەزەڭدە قازاق دالاسىن قۇشاعىنا العان كەنەسارى قاسىمۇلى مەن جولامان تىلەنشىۇلى باستاعان ازاتتىق قوزعالىستارعا ءوز ۇندەرىن قوسىپ، حالقىنىڭ جىگەرىن جانىدى. باتىردىڭ سول ءبىر كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە كورسەتكەن ونەگەسى كەيىن دە رۋح كوتەرەر قۋاتىن جوعالتقان ەمەس.
يساتاي تايمانۇلى باستاعان وردا بۇقاراسىنىڭ كوتەرىلىسى (1836-1838 ج.ج) الدىنا قويعان ماقساتىنىڭ ايقىندىلىعىمەن جانە رۋحاني تازالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. تابيعاتىنان كوسەم، حالىقشىل تۇلعا يساەكەم سەرىكتەرىمەن بىرگە جاڭگىر حانعا جولداعان حاتىندا «دۇشپاندارىمىز قاستىق سوزدەر تاراتسا دا، بىزدەر ودان ادالمىز»، – دەپ جازدى. يساتاي ستارشىن مەن ونىڭ يدەيالاس سەرىكتەرى ۇلت تاريحىنا ەل مۇددەسىنە دەگەن ادالدىقتىڭ جيناقى كورىنىسى رەتىندە ەندى.
باتىردىڭ بەرىك كۇرەسكەرلىك ۇستانىمى ونىڭ وتباسىنا جايلى تيگەن جوق. ءوزى مايدان دالاسىندا مەرت بولسا، ۇلدارى جاقيا مەن ءدىنباياندى 1837 جىلى جەلتوقساندا بايماعامبەت سۇلتاننىڭ جىبەرگەن اسكەرى تۇتقىنعا الىپ، كەلەسى جىلى ورىنبور كورپۋسىنىڭ اسكەري سوتى ەكەۋىن 3 جىلعا لاتۆياعا كرەپوستنيكتىك جۇمىسقا جىبەرەدى. ولاردىڭ كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز. سۇلتاننىڭ تۇتقىنى بولعان ايەلى نەسىبالى مەن قىزى ءدىلزادانىڭ دا كەيىنگى ءومىرى بەيمالىم.
يساەكەمنىڭ پورترەتىن بىرگە جۇرگەن ۇزەڭگىلەس ءىنىسى ماحامبەتتەن ارتىق ەشكىم جاساي العان جوق. ول:
حان ۇلىمەن قاس بولىپ،
قارا ۇلىمەن دوس بولىپ،
………………………………..
ءتورت-بەس جىلداي الىسىپ،
مىنا تۇرعان يساەكەم
حاننىڭ ءبىر تاۋىن قايتارعان.
ات تۋارما شۇبارداي،
ەر تۋارما بۇلارداي؟ – دەيدى.
ماحامبەت اقىن ۇستانىمىندا يساتاي جاي كوتەرىلىس باسشىسى عانا ەمەس، كەمەل دە كەمەڭگەر، قوعام ءۇشىن، ونى جاڭا ساپاعا كوتەرۋ ءۇشىن تۋعان كۇرەسكەر، قايراتكەر تۇلعا. اقىننىڭ ايتۋىندا ەشقانداي دا اسىرا باعالاۋ جوق.
يساەكەمنىڭ كۇرەستە وتكەن ومىرىنە بايلانىستى اقىننىڭ ايتپاعى، وكىنىشكە قاراي، مۇنىمەن اياقتالمايدى. ونىڭ جاساعان تۇجىرىمى تىپتەن دە اۋىر، مۇڭلى دا قايعىلى. ول تۇجىرىم مىنا جولداردا:
…تايماننىڭ ۇلى يساتاي
اعايىننىڭ باسى ەدى،
التىن ەردىڭ قاسى ەدى،
يساتايدى ءولتىرىپ
قىرسىق تا شالعان ءبىزدىڭ ەل.
تاريحي شىندىق سونداي، يساەكەم سياقتى جالپىۇلتتىق تۇلعانىڭ ءولىمى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستىڭ كەيىنگى كەزەڭدەرىندە دە ءوز جالعاسىن تاۋىپ جاتتى. كەنەسارى قاسىمۇلى، بەكبولات اشەكەەۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرى، قايرات رىسقۇلبەكوۆ…
دەگەنمەن، ءبىز بۇگىن يساتاي تايمانۇلى مەن ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ بيىك رۋحى الدىندا باسىمىزدى يە وتىرىپ، وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، ولار ارمانداعان زاماننىڭ ەندى كەلگەنىن، قانشالىقتى اۋىر كەزەڭدەردى باسىنان كەشىرگەنىمەن، قازاق ەلى ء وزىنىڭ نەگىزگى، باستى قۇندىلىقتارىن ساقتاي بىلگەندىگىن سەنىممەن ايتا الامىز. يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ ىزدەگەنىن ىزدەپ، ولاردىڭ ءىسىن ۇلىقتاپ جاتساق، بۇل ارەكەت، ۇمتىلىس دۇرىس جولدا تۇرعاندىعىمىزدىڭ كورىنىسى ەمەس پە!
ماحامبەت اقىننىڭ تۇلعاسى مەن شىعارماشىلىعىنا ءتان مىناداي ءبىر ەرەكشەلىككە كوڭىل اۋدارعان ءجون. ىلكى زامانداردان جازۋشى نەمەسە اقىن ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى ومىرگە، ءوزىن قورشاعان قوعامدىق شىندىققا قاتىناسىن ءبىلدىرىپ، زامانداستارىنىڭ ساناسىندا جانە كەيىنگى ۇرپاق جادىندا ءوز ورنىن انىقتاۋدان ۇمىتتەنەدى. ال شىعارماشىلىق يەلەرىنىڭ تۋىندىلارىن وقىعان قاۋىم ولاردان وزدەرىنىڭ تالعام-تىلەگىنە جاقىن ويلار مەن تۇجىرىمدار تاۋىپ، سولار ارقىلى ىشكى رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرادى. وسى نەگىزگە جازۋشى مەن ونىڭ وقىرمانى اراسىندا ءوزارا بايلانىس ورناپ، جەكە قالام يەسىنە عانا ءتان شىعارماشىلىق اكتى ەندىگى ۋاقىتتا قوعامدىق مانگە، ماعىناعا يە بولادى. ياعني جازۋشىلىق باستاۋ كوزىندە جەكە تۇلعاعا عانا تيەسىلى پروتسەسس بولعانىمەن، تابيعاتىنان قوعامدىق جۇگى بار قۇبىلىس. مۇنداي قاسيەت ءحىح عاسىردا قازاق شىندىعى جاعدايىندا ءومىر سۇرگەن ماحامبەت وتەمىسۇلى سياقتى شىعارماشىلىق يەسىنە دە تيەسىلى. دەگەنمەن، بۇل ارادا ماحامبەت اقىن شىعارماشىلىعىنا ءتان مىناداي ءبىر ەرەكشەلىك بار، وعان كوڭىل اۋدارماي وتە شىعۋ قيانات بولار ەدى. ماحامبەت جازبا مادەنيەتى ەرتە كەزەڭدەردەن دامۋ العان ەۋروپالىق قوعامدارداعى اقىن-جازۋشىلارداي اتاق، داقپىرت ءۇشىن شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان جوق. اقىن ءومىر سۇرگەن قوعامدا شىعارماشىلىق يەسى ءۇشىن بەلگىلەنگەن ءتۇرلى ماراپات، سىيلىقتار بولعان ەمەس، تالانتتى سىيلاعان حالىقتىڭ قۇرمەتىنەن باسقا. تىپتەن اقىن شىعارمالارىن كەڭ اۋقىمدا تاراتا الاتىن باسپا قۇرالدارى دا جوق-تىن. اقىن جانىنان شىعىپ، كوپشىلىككە ارنالعان وي ونى تىڭداعان كىسىنىڭ جادىندا ساقتالىپ، اۋىزەكى ايتىلعان تۇرىندە تاراپ، جاڭا تىڭداۋشىلارىن تابادى. ال كىسى اۋزىنان شىعىپ، ايتىلعان تۇرىندە قابىلدانىپ، جادتا ساقتالعان شىعارمانىڭ كەرەمەتتىگى سوندا، ءسوز قادىرىن بىلەتىن وي ەلەگى مەن سۇزگىسىنەن وتكەن ونىڭ ءون بويىندا ارتىق ەشتەڭە قالمايدى. ياعني ۇلى تالانت اقىلىنان شىققان تۇجىرىم كوپشىلىكتىڭ سىنىنان ءوتىپ بارىپ، ءوزىنىڭ سوڭعى فورماسىن تابادى. سونان سوڭ جاتتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا وتەدى. ماحامبەت اقىننىڭ ء اربىر تۋىندىسى، مىنە، وسى جولدان، ياعني ۋاقىت تەزىنەن وتكەن.
ماحامبەت ءۇشىن پوەزيا اتاق، داقپىرتقا باستايتىن جول ەمەس، ونىڭ جانىنان، ىشكى تەرەڭ تەبىرەنىسىنەن تۋعان جىر قاس جاۋىن جايراتاتىن سەمسەر، قۇرال. ەندى، وسى ارادا ماحامبەت جىرىنداعى حان، سۇلتاندار مەن حالىق اراسىنداعى ءوزارا قارسىلىق، ەگەس جونىندە. ءبىز بۇل تاقىرىپقا ماقالانىڭ بۇدان بۇرىنعى بولىمدەرىندە توقتالدىق. ال بۇل ارادا ونىڭ مىناداي ءبىر قىرىنا نازار اۋدارۋدى ءجون دەپ بىلەمىز. سوڭعى جىلدارى بۇل ماسەلەنى تاريحي كونتەكستەن جۇلىپ الىپ قاراستىرۋ بايقالادى (اسىرەسە، جازۋشى جانە جۋرناليست اعايىندار تاراپىنان). ماسەلەن، م.قۇلكەنوۆ پەن وتارباەۆ 1992 جىلى «ولكە» باسپاسىنان جارىق كورگەن ەڭبەكتەرىنىڭ سوڭىندا باقيلىق بولۋعا بەت بۇرعان حاننىڭ اۋزىنا «ءاي، قوس تەنتەك، ءبىرىڭ اعام، ءبىرىڭ ءىنىم، ءبىرىڭ باتىر، ءبىرىڭ ەر كىمگە قارسى قول جيناعانىڭدى بىلمەي ءوتتىڭ-اۋ. اقىرى، بالاقتاعى وكپەگە اسپانداعى مەنى ساتتىڭ… «قارا الباستى باقىرسىڭ» دەۋ ماعان ەمەس، ۇيدەگى قاتىندارىڭا ايتار قارعىستارىڭ ەدى عوي»، – دەگەن ءسوزدى سالا وتىرىپ، كوتەرىلىس باسشىلارىن ءبىر ءسات بولسا دا حاننىڭ بيىك پاراساتىن تۇسىنە الماعان پارىقسىزدار دارەجەسىنە ءتۇسىرۋ بايقالادى.
ارينە، بۇل بەرىلگەن پىكىردى جازۋشىلىق ادىسكە جاتقىزا سالۋعا دا بولار ەدى. ولاي بولعان كۇندە كىتاپ اتىنا قوسىمشا بەرىلگەن «جاڭاشا كوزقاراس» دەگەن انىقتاۋ تىركەستى قايدا قويامىز؟
تۋرا وسى مازمۇنداعى پىكىردى ت.بورانعاليۇلىنىڭ «ەگەمەن قازاقستاندا» جارىق كورگەن «ماڭگىلىك ماحامبەت» اتالاتىن تارتىمدى دا كولەمدى ماقالاسىنان دا وقيمىز. وندا اۆتور «اتتەڭ، قازاقتىڭ يساتاي، ماحامبەت، قاراۋىل سەكىلدى بەدەلدى ادامدارى ەل مەن جەر تۇتاستىعى ءۇشىن ءبىراۋىزدى بولۋ ورنىنا ءوزارا اتتانداسىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ شىعا كەلدى. باق-داۋلەتكە ۇمتىلعان جەردە تويىمسىزدىق، ەسە كەتكەن جەردە اشۋ-ىزا قاي زاماندا قاتار جۇرمەگەن؟»، – دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، جالپى بۇل اتالعان ەڭبەكتەرگە ورتاق ءبىر سارىن بار. ول بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن كەزىندە ەل ءىشى ءوزارا بىتىسپەس جاۋلىققا ۇرىنعان ەكى توپتىڭ ۇستانعان پوزيتسيالارىن ءوزارا تابىستىرۋ، جاراستىرۋ. تىپتەن بۇل از بولعانداي وسى تەكەتىرەس بارىسىندا يساتاي جاعىن باتۋاعا كەلمەگەن «تەنتەك»، ال ماحامبەتتىڭ جەكە باسىن «قايدا بارسا دا كەزەنگەن جاۋعا كەز كەلىپ، سوڭىندا «ەركىندىكتى نايزا ۇشىمەن جەڭىپ الۋ مۇمكىن ەمەستىگىن» كەش ۇعىپ، قالعان ءومىرىن قۇسالىقتا وتكىزگەن قايعىلى تۇلعا رەتىندە كورسەتۋ بايقالادى. ال وسى پوزيتسيا قانشالىقتى نەگىزدى؟
بۇل ارادا اتالعان اۆتورلاردىڭ مىناداي تاريحي استارعا (كونتەكست) كوڭىل اۋدارا بەرمەيتىندىگى بايقالادى. بىرىنشىدەن، يساتاي ستارشىن مەن جاڭگىر حان اراسىنداعى ەگەس بەلگىلى دارەجەدە جالپى قازاق قوعامىندا، ونىڭ ىشىندە كىشى جۇزدە قازاقتى ورىس بيلىگىنە سۇيەنىپ باسقارۋدان ۇمىتتەنگەن حان-سۇلتاندار مەن ەلدى باسقارۋ ىسىندە بۇرىنعى قالىپتاسقان ءداستۇردى باسشىلىققا الۋ جاعىنداعى رۋ باسىلارى اراسىنداعى ەگەستىڭ لوگيكالىق جالعاسى ەدى. (سىرىم باتىر مەن ەسىم حان اراسىنداعى ج.ب.س.س.).
ەكىنشىدەن، ءحىح عاسىر الەم تاريحىندا الەۋمەتتىك-تاپتىق قايشىلىقتاردىڭ شيەلەنىسە تۇسۋىمەن سيپاتتالادى. بۇل تەك ماركسيستىك عىلىم عانا ەمەس، باسقا دا كوزقاراستىق ۇستانىمداعى اعىمدار تاراپىنان مويىندالعان تاريحي قۇبىلىس. ناقتى بوكەي ورداسىنداعى تاريحي جاعدايعا كەلسەك، مۇندا الەۋمەتتىك شيەلەنىستەرگە نەگىز بولعان جەرگىلىكتى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن بۇقارانىڭ جەر تاپشىلىعىنا ۇرىنۋى بولدى.
مىنە، وسى قالىپتاسقان تاريحي جاعدايعا بايلانىستى ماحامبەت اقىن شىعارماشىلىعى الەۋمەتتىك-بۇقارالىق باعىت الدى. وعان دەيىن قازاق ادەبيەتىندە «قارا قازان، سارى بالا» قامىن شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالدىرعان مۇنداي سۇڭعىلا اقىن بولعان ەمەس. ال ونىڭ «ەجەلدەن تابان اڭدىسقان» حاس جاۋى قارا قازاق قامىن قاپەرىنە الماعان جاڭگىر حان سياقتى حاندار مەن بايماعامبەت سياقتى سۇلتاندار، سولاردىڭ سوڭىنان ەرگەن جاڭا بۋىن «قارنى جۋان بيلەر».
پارادوكس! كەزىندە مەملەكەتتىك يدەولوگيا فۋنكتسياسىن اتقارعان ماركسيستىك كوزقاراستىق ۇستانىمنان باس تارتقان مىنا زاماندا اقىن شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى وسى اقيقاتتى مويىنداماسقا لاج جوق. ماحامبەت اقىن جەرسىز قالعان بۇقارانىڭ، قورلانعانداردىڭ، بىراق قۇلدىققا مويىنسۇنباعانداردىڭ، قاسيەت تۇتقان اتا-قونىستارىنان ىعىستىرىلعانداردىڭ، بىراق سول قونىس ءۇشىن جان بەرىپ، جان الىسۋعا ءازىر، اشىنعان كوپتىڭ ءۇنى، جان داۋسى. اقىن ءبىر جىرىندا «بىزدەرداعى، بايەكە وزا كوشىپ، كەڭ جايلاپ، ەركىن جاتقان ەل ەدىك»، – دەيدى. مىنە، سول كەيىن قالعان شىنايى ءومىردى قايتارۋ ءۇشىن «ەرەۋىل اتقا ەر سالعانىن» بىلدىرەدى.
تاريحي دەرەك كوزدەرى يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ جاڭگىر حان مەن بايماعامبەت سۇلتانعا قارسى قول جيناعاندا ەلدى ارالاپ ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزىپ، وزدەرىنىڭ كۇرەس ماقساتىن ءتۇسىندىرىپ، حالىقتان قولداۋ الۋدان ۇمىتتەنگەن. بۇل جالپى بارلىق قوعامدارعا ءتان كۇرەس ءتارتىبى. ءوزارا ەگەسكە تۇسكەن كۇشتەر حالىقتىڭ، كوپشىلىكتىڭ قولداۋىن العاندا عانا بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتە الاتىندىعىن جاقسى تۇسىنگەن. وسى جولمەن يساتاي باتىر باستاعان ساياسي توپ تا ءجۇردى. بايمۇحامەد سۇلتان ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىندا مىناداي فاكتىنى كەلتىرەدى: «ماعان تاپسىرىلعان بولىكتەگى قازاقتار مەنىڭ باسقارۋىمنان قۇتىلىپ جانە ەركىندىگىن الۋى ءۇشىن شەكارا بويىنان كوشىپ كەتۋدى ويلاستىرىپ، 1837 جىلدان بەرى ءتۇرلى كەڭەستەر وتكىزە باستاعان، ال تايمانوۆ شەكتى رۋىنىڭ تىلەۋقاباق، نازار جانە قاراكەسەك بولىمدەرىن ءوزى ارالاپ، ۇندەۋلەر تاراتتى».
بۇل تاريحي فاكتىنى ا.ف. ريازانوۆ اتالعان ەڭبەگىندە كەلتىرەدى. ەڭبەگىنىڭ تاعى ءبىر جەرىندە بۇل فاكتىنى تولىقتىرا ءتۇسىپ، يساتاي تايمانۇلىنىڭ وردا ەلىن ماحامبەت اقىنمەن بىرگە ارالاعاندىعىن ايتادى.
وسى مازمۇنداعى تاريحي فاكتىلەردى م.پ. ۆياتكين كىتابىنان دا كەزدەستىرەمىز. بۇل اۆتور كوتەرىلىسكە بايلانىستى ماحامبەتپەن بىرگە ەل ارالاپ ولەڭ-جىرىمەن قارسىلىققا شاقىرعان ەدى دەپ شەرنياز اقىندى دا اتايدى. جاي اتاپ قانا قويمايدى، ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ شاكىرتى، يساتاي باتىر باستاعان كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، «جالىندى ۇگىت جانە ناسيحات»، – جۇرگىزدى دەيدى.
كوتەرىلىسشىلەردىڭ ناسيحاتىنا قارسى بيلىك ورىندارى دا ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزەدى. ا.ف. ريازانوۆتىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا بيلىك ورىندارىنىڭ بۇل شاراسى ناتيجەلى بولا قويماعانعا ۇقسايدى.
كوتەرىلىسشىلەردىڭ ەل اراسىندا ۇگىت-ناسيحات ءىسىن جۇرگىزگەندىگى ماحامبەت جىرلارىنان دا انىق بايقالادى. اقىننىڭ «جالعان دۇنيە»، «ات- جىگىتتىڭ مايدانى»، «ارعىماقتان تۋعان قازانات»، «ارعىماق، سەنى ساقتادىم»، «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي»، «شامدانسام، شالقامنان تۇسەر اساۋمىن» جانە باسقا ولەڭ-جىرلارى حالىقتى قوعامدىق ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇرۋعا ۇندەيتىن شىعارمالار ەكەندىگىن اڭعارۋ، ارينە، قيىن ەمەس.
ارعىماق، سەنى ساقتادىم،
قۇلاعىڭ سەنىڭ سەرەك دەپ.
ازامات، سەنى ساقتادىم،
ءبىر كۇنىمە كەرەك دەپ…
اقىننىڭ جىرلارى ارقىلى جاسالعان يساتايدىڭ كىسىلىك جانە ساياسي كەلبەتىن دە، بەلگىلى دارەجەدە، وسى تۇرعىدان قابىلداۋعا بولادى. ماحامبەت اقىن كوتەرىلىستىڭ ماقسات-مۇراتىن ونىڭ كوسەمىنىڭ بولمىس-ءبىتىمى مەن ازاماتتىق ۇستانىمىن كورسەتۋ ارقىلى كوپشىلىككە جەتكىزۋگە بولاتىندىعىن تەرەڭ ءارى ءدال پايىمداعاندىعى بايقالادى. بۇل تۇرعىدان العاندا دا، ماحامبەت اقىن-جاڭاشىل، ناۆاتور. ادەبيەتتە، شىعارماشىلىقتا جاڭا جول سالۋشى. ءوز رەتىندە قازاق ولەڭى جەكە تاريحي تۇلعانىڭ پورترەتىن سومداۋدا ماحامبەت شىعارماشىلىعى ارقىلى جاڭا ساپاعا كوتەرىلگەندىگىن پايىمداۋعا بولادى.
ماحامبەت الەۋمەتشىل اقىن. بىراق اقىننىڭ الەۋمەتشىلدىگى (نەمەسە تاپشىلدىعى) بىزگە تانىس سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ جاساندى تاپشىلدىعى ەمەس، ءومىردىڭ اششى شىندىعى تۋعىزعان تابيعي الەۋمەتشىلدىك، بۇقاراشىلدىق. ماحامبەت قازاق جەرىنىڭ باتىس وڭىرىندە (انىعىراق ايتقاندا، وردا ەلىندە) بەلگىلى ءبىر تاريحي ء(حىح ع. العاشقى جارتىسى) قالىپتاسقان تاريحي جاعدايدى شىعارماشىلىعىندا سونشالىقتى ءدال دە اسەرلى بەرىپ كەتكەن كوركەم ويداعى فەنومەندىك قۇبىلىس. وسى رەتتە ۇلى ماعجان اقىننىڭ «تابالدىرىق» اتالاتىن باعدارلامالىق مانيفەسىندە ايتقان مىنا پىكىرى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى: «شىنىندا، قازاقتىڭ وزىنشە تەرەڭ ادابياتى بولعانى حاق ءھام بار. قازاق ءومىرىنىڭ ءتۇرلى وزگەرىسى، ءورى-قىرى، قايعىسى-قۋانىشى، ويى-قيالى ادابياتىندا ءتۇسىپ وتىرعان. ازىرشە، ءتىپتى تەكسەرىلمەگەن ءداۋىردى قويا تۇرىپ، سوڭعى ءداۋىردى الساق، كەشەگى مۇرات، ماحامبەت، بازار، شورتانباي، اقان سەرى سىقىلدى اقىنداردىڭ ەلدىڭ مۇڭىن، زارىن، وي، قيالىن جىرلاي بىلگەن شىن جىراۋلار ەكەنى انىق».
ال ماحامبەت اقىننىڭ تاپشىلدىعىنا كەلسەك، تاعى دا سول ماعجان ايتقانداي «ءوز تابىنان موينى وزىق جالپى تاپتىڭ، جالپى ادامزاتتىڭ جانىندا قايعىلى… ىشەكتى» شەرتكەن تاپشىلدىق. ياعني بۇقارالىق ۇستانىم قازاق ادەبيەتىندە بۇرىننان، بولشەۆيكتەر بيلىگىنە دەيىن-اق بولعان، تامىر جايعان ۇستانىم. ال ونى شىعارماشىلىقتاعى ءبۇتىن ءبىر ۇستانىم، كونتسەپتسيا دارەجەسىنە كوتەرىپ ورنىقتىرعان، ارينە، ماحامبەت اقىن.
ماحامبەت شىعارمالارىنان بايقالاتىن تاعى دا ءبىر مىنانداي سارىنعا كوڭىل اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى. كوتەرىلىس رەسەي وتارشىلدىعىنا ءتان قاتىگەزدىكپەن باسىلىپ، ونىڭ كوسەمى مەرت بولىپ، وعان قاتىسقان ەل ادامدارى قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، ادىلەتسىزدىك سالتانات قۇرعان شاقتا قۇسالىققا ۇرىنعان شەرمەندە اقىن ەندى تەرەڭ كۇيزەلىستەگى كوڭىل كۇيىن ولەڭدەرى ارقىلى ءبىلدىرىپ، «اقىرىندا ەش بولدى-اۋ ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىم!» دەگەن تۇجىرىمدى ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە قايتالايدى. كوتەرىلىس باسشىسى يساتايمەن بىرگە «ازدى كوپكە تەڭگەرىپ» مايدان دالاسىندا مەرت بولعان قابىلانباي، قالدىباي، رىسالى، كەبەك جانە وسى قاتارداعى «جاۋدان ولگەن جولبارىستارىن» ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنىڭ اتتارىن اتاپ، وسىنشاما اتقارىلعان ەڭبەك، توككەن قان مەن تەر تەككە كەتتى-اۋ دەگەن وزەك ورتەر ويدى بىلدىرەدى. «قورلىقتا جۇرگەن حالقىما بوستاندىق الىپ بەرەم» دەگەن مۇراتىنا جەتە الماعانىنا وكىنەدى.
وسى وكىنىشتى تاريحتىڭ كەلەسى ءبىر يىرىمىندە ماعجان اقىن مەن جۇسىپبەكتەي زور تالانتتىڭ شىعارماشىلىعىنان دا كورەمىز. تۋرا ءبىر عاسىردان سوڭ. ارالارىندا عاسىرعا جۋىق مەرزىم جاتقان بۇل اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىنداعى مۇنداي ورتاق وزەك قايدان شىققان؟ مۇنداي باسىڭقى كوڭىل كۇيىنىڭ قانداي ورتاق سەبەبى بار؟ ول سول تاريحي كەزەڭدە ەلدىڭ شىنايى تاۋەلسىزدىگىن، جەرىنىڭ تۇتاستىعى مەن بەرەكە-بىرلىگىن قورعاي الاتىن ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك قۇرىلىمنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ەدى. ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە ءومىر سۇرگەن ۇلى اقىندار شىعارماشىلىعىنداعى شاراسىزدىقتىڭ ءتۇپ-تامىرى وسى جاعدايدان باستاۋ الدى. ۇلت مۇددەسىن قورعاي الاتىن مەملەكەتتىلىكتىڭ جوقتىعىن ولار تاماشا ءتۇسىندى، ءوز تاعدىرى ارقىلى سەزىندى. ءا.بوكەيحانوۆ مەملەكەتتىگى جوق حالىق – جەتىم حالىق دەگەندە، ەلدىڭ ەرلەرىنىڭ وسىنداي تاعدىرى مەن مۇڭلى كوڭىل كۇيىن نەگىزگە العان بولۋ كەرەك.
