بەلگىلى كومپوزيتور، مۋزىكا زەرتتەۋشى ءىليا جاقانوۆ اعامىزدىڭ ءبىر سۇحبات ۇستىندە ايتىپ قالعان «ەندى ەشۋاقىتتا قازاقتىڭ ۇلتتىق كومپوزيتورى بولمايدى، دەمەك، قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءانى دە ەشقاشان تۋمايدى» دەگەن اسا قاتقىل شىققان پىكىرى توبە قۇيقامىزدى شىمىرلاتىپ وتكەن ەدى. سىرتتاي ءوز قارسىلىعىمىزدى بىلدىرسەك تە، ىشتەي ءۇنسىز مويىنداسقانبىز...
ءان دەگەننەن شىعادى، بۇگىنگى ەسترادالىق اندەردىڭ دەنى ويناقى، توي سارىنىندا جازىلاتىن، وڭدەلەتىن بولىپ ءجۇر. بىراق، ءبىر تاڭعالارلىعى، قاي-قايسىسىمىز دا سول اندەردى توقتاي قالىپ تىڭدايمىز. نەگە؟ ويتكەنى ءسوزى جەڭىل، اۋەنى ويناقى. تىڭداي قالساڭىز، كوڭىلىڭىز كوتەرىلىپ سالا بەرەدى. بۇگىندە رەپەرتۋارىن «اقمارجان»، «قىزىل ورىك» سىندى ويناقى انمەن تولتىرعاندار تويدىڭ گۇلىنە اينالىپ ۇلگەردى. دەمەك، ناپاقاسىن تويدان تاباتىن انشىلەردىڭ كوپشىلىگى ەندى جاپپاي سۇرانىسقا قاراي ءونىم ۇسىنۋعا جانتالاسىپ، اق تەر، كوك تەر بولۋدا. سوندىقتان دا بولار، جەڭىل-جەلپى، ويناقى اندەر تويدى بىلاي قويعاندا، ەسترادا الەمىن تۇگەل جايپاپ كەلە جاتىر. مۇنىڭ سەبەبىن نەدەن ىزدەيمىز؟ ارينە، تۇيتكىلدىڭ اۋەلگى تەتىگىن تالعامعا اكەپ تىرەسەك، ەكىنشىدەن، كىناراتتى سول اندەردىڭ وڭدەلۋىنەن دە ىزدەگەن ءجون بولار. قازىر قازاق اندەرىن كىم وڭدەيدى؟ ءا دەگەندە، «مۋزارت» سىندى ءبىردى-ەكىلى ستۋديادان وزگە ءان وڭدەيتىن كاسىبي ورتالىقتىڭ اتى اۋزىڭىزعا تۇسە قويمايدى. ال قاۋمالاعان كوپ ءانشىنىڭ ءبىردى-ەكىلى ستۋدياعا قاراپ، ماندىتىپ ءىس تىندىرا قويماسى جانە انىق. سەبەبى ۇلگەرمەيدى. سوندىقتان دا اندەرىن وڭدەتىپ، بەينەباياندارىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن تاشكەنتكە سابىلۋعا ءماجبۇر. ءارى ارزان، ءارى تەز. ونەردى كاسىپكە اينالدىرىپ العان بازبىرەۋلەرگە بۇل – تاپتىرماس ولجا: اقشا از كەتىپ، ايتەۋىر ءانى جارىققا شىقسا بولدى. ال ول ءاننىڭ ساپاسى مەن كوركەمدىگىنە باس قاتىرىپ جاتقان ەشكىم جوق. «قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش» ەكەن دەپ، بىلگەندەرىن ىستەۋدە. سوڭىندا زارداپ شەگەتىن – تاعى دا تىڭدارمان مەن ونەر.
ءCىز نە دەيسىز؟
ساۋلە جانپەيىسوۆا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ءداستۇرلى ءانشى:
– كەزىندە امىرە، اسەتتەردى تۋدىرعان ءانشى حالىق ەدىك، ەندى ءبيشى بولدىق. ءبىر عانا مىسال ايتىپ وتەيىن، وزبەكتىڭ بازارىنا دەيىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق، تازا ءداستۇرلى دۇنيەلەرى كۇنى-ءتۇنى ويناپ تۇرادى. وزبەك جەرىنە تابانىڭىز ءتيىسىمەن-اق، سايراعان ءانى ارقىلى قايدا كەلگەنىڭىزدى سەزىنەسىز. بىزدە ءبارى باسقاشا: بەلگىلى ءبىر ءداستۇرلى اندەر كەشى، رەسمي ءان كەشتەرى بولماسا، ۇلتتىق ناقىشقا باي قازاقى اندەردى تىڭداۋ مۇمكىن ەمەس. حالقىمىز: «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ»، – دەيدى.
قازىر ارزان مۋزىكا كوبەيىپ كەتتى دەپ جاتساق، بۇل دا – ءوز ەككەنىمىزدىڭ جەمىسى.
باعلان ومار، سازگەر، ءان ارلەۋشى:
– قازاق اندەرىندەگى جات سارىن جايى تىلگە ءجيى تيەك ەتىلەتىن بولىپ ءجۇر عوي. الايدا ونى تەك وزبەكتىك سارىن دەپ قانا ايتۋعا بولمايدى. وزبەكتەردىڭ وزدەرى سازدارىنىڭ ءتۇپ توركىنىن ءۇندى، اراب، تۇرىك ستيلدەرىنەن الادى. مۇنى جالپى شىعىستىق ۇلگى دەسەك، دۇرىسىراق بولادى. سول سەبەپتى دە مۇنى «جات» دەپ، ۇدەرە قاشۋعا بولمايدى. تەك ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ەستراداسى ەمەس، جالپى دۇنيەجۇزى ەستراداسىنىڭ ءوزى ءتول ءان، كۇي مادەنيەتىنە شىعىستىق ستيلدەگى ەلەمەنتتەردى كىرگىزىپ جاتىر. ءويتكەنى ەۋروپانىڭ مۋزىكاسى توقىراۋ كەزەڭىن باستان كەشەدى. سوندىقتان ءستيلدى قاي جاقتان الساق تا، ونى ءوزىنىڭ ورنىمەن دۇرىس، ساۋاتتى پايدالانا الساق، مەنىڭشە، ونىڭ ەش سوكەتتىگى جوق.
ءبىزدىڭ بۇكىل تراگەديامىز – بۇگىندە قازاقتىڭ تانىمدىق، فيلوسوفيالىق، مۋزىكالىق دەڭگەيى تومەن. مۇنىمەن قوسا، ۇلت سانىنىڭ ازدىعى دا ونىڭ رۋحىنا اسەر ەتىپ، ەڭسەسىن كوتەرتپەي وتىر.
كەزىندە الەۋەتىمىز كۇشتى، تەگەۋرىنىمىز مىقتى ەدى، قازىر، وكىنىشكە قاراي، ودان ايىرىلۋدىڭ ءسال-اق الدىندا تۇرمىز. سەبەبى ۇلتتىق مۋزىكامىزعا ءارتۇرلى اۋەندەردى قاساقانا تاڭدى، جولدان تايدىرىپ، ىشكى دۇنيەمىزدى وزگەرىسكە تۇسىرگىسى كەلدى. ال ەندى ارانجيروۆكا ماسەلەسىنە كەلسەك، وڭدەۋ جاسايتىن ادامداردىڭ دەنى جاس جىگىتتەر دە، ولاردىڭ كوبىسىنىڭ مۋزىكالىق ساۋاتى جوق. قانشا تالانتتى بولسا دا، ار جاعىندا فۋندامەنتى بولماعاننان كەيىن، ءبارىبىر قاتەلىككە ۇرىنادى. سوندىقتان بىزدە وڭدەۋ جاسايتىن ادامنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ كەرەك. بىزدە وڭدەۋشىلىككە ارنايى شتات تا ءبولىنبەگەن. وڭدەۋشى جۇمىسىنا انشىلەر قاۋىمىنىڭ بارلىعى ءزارۋ. سولاي بولا تۇرسا دا، ولار ءوز دەڭگەيىندە ەشبىر ماراپات كورمەيدى. ءان ارلەۋشىلەردىڭ مارتەبەسىن كوتەرگەن جاعدايدا ونەرگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن كاسىبي وڭدەۋشىلەر كەلەدى، ءاننىڭ دە ساپاسى ارتادى.
زاتتىبەك كوپبوسىنۇلى، ەسترادا ءانشىسى:
– «اندەر بيگە لايىقتالىپ جازىلماۋى كەرەك» دەگەن قانداي زاڭ بار؟ ءماسەلەن، مەنىڭ اندەرىمنىڭ قاتارىندا ءوزبەك، شىعىس ستيلىندە ارلەنگەنى جەتەرلىك. رەپەرتۋارىمىز شىعىستىق ستيلدە بايىتىلدى ەكەن دەپ، ەڭبەگىمىزدى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ءاننىڭ بارلىعى سالماقتى، پاتريوتتىق، ليريكالىق تاقىرىپتا جازىلىپ كەتسە، حالىقتىڭ ءبارىبىر وزگە ۇلتتىڭ ءونىمىن تۇتىنۋىنا، ويناقى اندەردىڭ اۋەنىندە بيلەۋىنە تۋرا كەلەدى. قازاق بار جەردە توي بار. سول سەبەپتى دە ءبىز اندەرىمىزدى وسى باعىتقا قاراي لايىقتاپ، بيگە ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن سولاي جازدىرىپ جاتقان دا جايىمىز بار. ەگەر بارلىعىنىڭ ءجونىن تاۋىپ جىمداستىرسا، ارينە، قازاق اندەرىن دە بيگە لايىقتاپ وڭدەۋگە بولادى. ءبىز سول ءۇشىن ەڭبەكتەنىپ ءجۇرمىز.
رامازان ستامعازيەۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى:
– مۋزىكا دەگەننىڭ ءوزى اعىن سۋ سەكىلدى عوي، قالاي بۇرساڭ، سول ارناسىمەن جىلجىپ كەتە بەرەدى. بۇگىنگى قويىرتپاق اۋەنمەن ەرجەتىپ كەلە جاتقان جاستار تانىمىنان سونى اڭعارۋعا بولادى. قازىر ءاندى ارلەيتىن مامانداردىڭ دەنى وزبەكستاننان تارتىلادى. ويتكەنى وزبەكستاندا جاسالعان جۇمىسقا تولەنەتىن اقشانىڭ قازاقستانعا كەلگەندە تيىنعا تاتيتىن قۇنى قالماي قالادى. سوندىقتان بىزگە كەلىپ، ناپاقاسىن تابۋ الدەقايدا ءتيىمدى. ولارعا وڭتايلى بولعانىمەن، وپىق جەپ جاتقان – ءبىز.
بۇگىنگى اندەردى تىڭداي قالساڭىز، وڭدەۋ جاساعان ۇلت وكىلىنىڭ قولتاڭباسىن جازباي تانيسىز. اسىرەسە، ءوزبەكتىك سارىن اسا ايقىن بايقالادى. ياعني ءبىز ءانىمىزدى وزبەكتەرگە وڭدەتۋ ارقىلى جات يىرىمدەردى بايقاتپاي، ءتول ونەرىمىزگە ءسىڭىرىپ جاتىرمىز.
قازىر راديونى اشىپ قالىپ، كەز كەلگەن ارنانى تىڭداپ كورىڭىز، مىناۋ قازاقتىڭ ەستراداسى دەپ ايتارلىق ءان اۋزىڭىزعا ىلىگە قويمايدى. ءبارىبىر ءوزگەنىڭ قولتاڭباسى، سارىنى سايراپ تۇرادى. ءتىپتى اۋەندى ايتپاعاندا، كەيبىر جاس انشىلەردىڭ قاي تىلدە ءان ايتىپ تۇرعانىن دا كەيدە اجىراتا الماي قالامىز. تىلدەرىنىڭ ءوزى باسقاشا. زەيىن سالىپ تىڭداماساڭ، قازاقتىڭ ءانى دەپ مۇلدە ويلامايسىڭ. جاس بالامەن قاي تىلدە سويلەسسەڭ، ءتىلى سولاي شىعادى عوي. وسىنداي قويىرتپاق اندەردى تىڭداپ ءوسىپ جاتقان بالا ەرتەڭ «قازاقتىڭ ءانى وسى ەكەن» دەپ ەرجەتەدى، ساناسىنا سولاي سىڭىرەدى. ال بۇل – وتە قاۋىپتى، ۇلتتىق ناقىشىمىزدىڭ ءبىرجولا جويىلىپ كەتۋىنە دە الىپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن جايت.
نازەركە رىمبەكقىزى، «الاش ايناسى».
