ەسەن-ساۋلىعىن «مال-جان امان با» دەپ باستايتىن قازاق ءۇشىن ءتورت تۇلىكتىڭ ورنى بولەك. ءتورت قۇبىلاسى ساي بولعانىن قالايتىن ءار قازاقتىڭ تۇرمىسى ەجەلدەن-اق ءتورت تۇلىكپەن تىعىز بايلانىستى بولعان. سوندىقتان دا بۇرىنعى قازاقتاردىڭ ءتورت تۇلىك تۋرالى كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن تۇيگەنى سول تۋرالى زەرتتەپ جۇرگەن ەشبىر عالىمنان كەم سوقپايتىن. مالدىڭ ءسۇتىن ءىشىپ، ەتىن جەپ، تەرىسىنەن تون يلەپ، جۇنىنەن كيىم توقىعان قازاقتاردا ءتورت تۇلىك تۋرالى اتاۋلار جەتىپ- ارتىلادى. الايدا ارادا زامان الماسىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن بۇگىنگى بۋىن وسىناۋ ءتول اتاۋلاردى ۇمىتىپ ءھام جاڭىلىستىراتىن بولىپ ءجۇر. تىرلىگى مالمەن بىتە قايناسقان قازاق ءۇشىن بۇل جاراسپاس.
وسى سەبەپتى كەيىنگى بۋىن بىلە ءجۇرسىن دەگەن ماقساتپەن گازەتىمىزدە «ءتورت تۇلىكتىڭ ءتول اتاۋلارى» دەگەن ايدار اشىپ وتىرمىز. ايداردىڭ العاشقى ماقالاسى قازاق ءۇشىن قاسيەتتى جانۋار – جىلقى تۋرالى بولماق. جىلقى دەسەك، ارينە، ەڭ الدىمەن قازى مەن قىمىز كوز الدىمىزعا كەلەتىن بولسا كەرەك. ويتكەنى قازى مەن قىمىزدىڭ دامدىلىگى ءتىل ۇيىرەدى. ونى ءبىز – قازاقتار تۇگىلى، شەتەلدىكتەر دە جاقسى بىلەدى. قازاقتى ماقتاعىسى كەلگەن جات-جۇرتتىق، ءبىرىنشى كەزەكتە، ونىڭ دارقان پەيىلىن، كەڭ داستارقانىن، ءتىل ۇيىرگەن قازىسى مەن قىمىزىن ماقتايدى. «ەشبىر تەڭدەسى جوق ءدام ەكەن» دەپ تامسانا تاڭداي قاعادى. ال ەندى تاپ وسىندايدا، ۇلتتىق تاعامىمىزدىڭ داڭقىن اۋەلەتىپ، مەرەيىمىزدى اسقاقتاتقان قازى مەن قىمىزدىڭ قاينار كوزى – جىلقى تۋرالى قوناعىمىزعا تۇشىمدى اڭگىمە ايتىپ بەرۋگە ءبىز قانشالىق ءازىرمىز؟! قازاق تاريحى – جىلقى تۇياعى، ات جالىندا جاسالعانىن، كوشپەندىلەردىڭ جىلقى ارقىلى بۇكىل جەر بەتىنە تانىلىپ، ءوز وركەنيەتىن قالىپتاستىرعانىن ءبىز بىلەمىز بە؟ ءيا، جالپى، قازاقتىڭ اتىن ايداي الەمگە پاش ەتۋگە قۇدىرەتى جەتەرلىك جىلقى تۋرالى ءبىز وسى نە بىلەمىز؟
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ەڭبەكتەرى اقش، گەرمانيا، فرانتسيا، يتاليا، انگليا، تۇركيا، رەسەي ەلدەرىندە جارىق كورگەن ايگىلى عالىم احمەت توقتاباي وسىدان تۋرا شيرەك عاسىر بۇرىن قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدى باستاعان كەزدە، وسىناۋ سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگەن بولسا كەرەك. ەندى، مىنە، سول ۇزاق تا تالماي ىزدەنۋدىڭ باس-اياعىن قورىتىپ، جۇرتشىلىققا «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» دەپ اتالاتىن كولەمدى ەڭبەگىن ۇسىنىپ وتىر. ءتۇرلى-ءتۇستى سۋرەتتەرمەن كوركەمدەلىپ، اسەم بەزەندىرىلگەن، كولەمى سەكسەن باسپا تاباق كىتاپ-البوم «الماتىكىتاپ» باسپاسىنان جارىق كوردى.
جاسىراتىنى جوق، ءىشى-سىرتى بىردەي جۇتىنىپ تۇرعان كەرەمەت كىتاپتى قولىمىزعا ۇستاپ تۇرىپ، «ءاسىلى، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىققان بولار-اۋ» دەپ ويلاعانىمىز راس. ويتكەنى قىرۋار قارجىنى قاجەت ەتەتىن مۇنداي قوماقتى دۇنيەلەردى شىعارۋعا، قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاعاندار شەتىنەن پايدا قۋعان مىنا زاماندا كەز كەلگەن باسپاگەردىڭ تاۋەكەلگە بارا بەرمەسى بارشامىزعا بەلگىلى ەمەس پە؟ الايدا جەكە باسىنىڭ پايداسىنان گورى حالقىنىڭ يگىلىگىن جوعارى قويا بىلەتىن باسپاگەرلەر دە بار ەكەن. مىنە، «الماتىكىتاپ» باسپاسى تاپ سونداي بيىكتەن كورىنە ءبىلدى. ىزدەگەن كىتاپتارى قولدارىنا ءتيىپ، كوڭىلدەرى جايلانا باستاعان سان مىڭداعان وقىرماننىڭ اتالمىش باسپاعا دەگەن شەكسىز العىسىمىزدى وزدەرىنىڭ سۇيىكتى «انا ءتىلى» گازەتى ارقىلى جەتكىزۋگە اسىقتىق.
«الماتىكىتاپ» باسپاسى بۇگىندە قازاقستاندىق باسپالاردىڭ كوشباسشىسىنا اينالدى دەسەك، ەشكىم دە تالاسا قويماس. شاڭىراق كوتەرگەن ون ەكى جىلدىڭ ىشىندە مىڭنان استام كىتاپ اتاۋلارىن جارىققا شىعارعان باسپانىڭ قازىرگى تاڭداعى ونىمدەرى شەتەلدىك باسىلىمداردان بىردە-ءبىر كەم ەمەس. قايتا، كوبىنە ولاردان باسىم ءتۇسىپ جاتقان جايى بار. وعان ءار جىلدارى ماسكەۋ، فرانكفۋرت، بولونيا، لوندون، پاريج، پەكين قالالارىندا وتكەن حالىقارالىق كىتاپ جارمەڭكەلەرىندە بەدەلدى جۇلدەلەردى يەمدەنىپ كەلە جاتقانى كۋا. مىسالى، 2002 جىلى فرانتسيادا ۇيىمداستىرىلعان حالىقارالىق كىتاپ كورمەسىندە «الماتىكىتاپ» باسپاسىنىڭ پرەزيدەنتى ەلەونورا نىعمەتقىزى باتالوۆا SPI التىن مەدالىمەن ماراپاتتالدى. 2007 جىلى گەرمانيادا وتكەن كىتاپ كورمەسىندە «الماتىكىتاپ» حالىقارالىق قۇرمەتتى سىيلىق «التىن فەنيكستى» جەڭىپ الدى. 2010 جىلى ماسكەۋدەگى ءVىى حالىقارالىق كىتاپ جارمەڭكەسىندە باسپا «قازاق افوريزمدەرى» (اۆت. ە.شايمەردەنۇلى) كىتابى ءۇشىن «گران‑پري» جۇلدەسىنە يە بولدى. 2010 جىلى قازاقستان تۇتىنۋشىلارىنىڭ ۇلتتىق ليگاسى ۇيىمداستىرعان كىتاپ كورمەسىندە «الماتىكىتاپ» حالىقتىق «ءمىنسىز ساپا» بەلگىسىن ەنشىلەدى. ەندىگى كەزەك «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» سياقتى ما، قالاي؟
«قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحىن» – ەنتسيكلوپەديالىق جيناق دەپ ايتۋعا ابدەن لايىقتى. اۆتور ارحەولوگيالىق، ەتنوگرافيالىق ماتەريالداردى، كونە جازبالاردى، اڭىز-اڭگىمەلەردى، باتىرلار جىرىن، ارحيۆ جانە اۋىزشا دەرەكتەردى سالىستىرا وتىرىپ، جان-جاقتى كەشەندى ەڭبەك جازعان. قازاق جىلقىسى تۋرالى اقپارات-مالىمەتتەر قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىنان، رەسەي، وزبەكستان، موڭعوليا، قىتاي ەلدەرىنەن، ماسكەۋ، سانكت-پەتەربور، ورىنبور، ومبى، تاشكەنت مۇراعاتتارىنان جينالىپ، تۇڭعىش رەت عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىپ، كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر. جىلقى مادەنيەتىن زەرتتەۋ ءۇشىن عالىم اۋىل اقساقالدارىنان، اتبەگىلەردەن، شەتەلدە تۇراتىن قانداستارىمىزدان، جالپى سانى ءۇش جۇزگە جۋىق ينفورماتوردان قاجەتتى دەرەكتەردى قاسىقتاپ جيناعان. سونداي-اق جىلقى جايلى جازىلعان سەگىز جۇزگە جۋىق ادەبيەتتى كوز مايىن تاۋىسا، تاپجىلماي زەرتتەپ شىققان. ناتيجەسىندە، «ورتالىق ازيا، سونىڭ ىشىندە قازاق دالاسى – جىلقىنىڭ وتانى» دەگەن تۇپكىلىكتى تۇجىرىم جاسالعان. بۇعان دالەل رەتىندە، جۇزدەگەن مىڭ جىلقى سۇيەكتەرى تابىلعان ەنەوليت داۋىرىندەگى – «بوتاي قونىسى» اتالادى. بوتايلىقتار – جىلقىنى العاش رەت قولعا ۇيرەتكەندەر. مۇنى قازىر بۇكىل الەمنىڭ عالىمدارى مويىنداپ وتىر. ونى ۆەنگەر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ديرەكتورى، جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ ماسەلەلەرىمەن تىكەلەي اينالىسىپ جۇرگەن دۇنيەجۇزىنە تانىمال پالەوزوولوگ-مامانداردىڭ ءبىرى، پروفەسسور شاندور بەكەني دە، جىلقىنىڭ تىستەرىندەگى اۋىزدىقتاردىڭ ىزدەرىن انىقتاۋدىڭ وزىندىك ءادىسىن تاپقان امەريكالىق ايگىلى عالىم دەۆيد ەنتوني دە، جىلقىنىڭ سۇيەگىندە قولعا ۇيرەتىلگەندىگىن دالەلدەيتىن مورفولوگيالىق بەلگىلەرىنىڭ بولشەكتەنۋىنە قاتىستى وستەولوگيالىق جيىنتىقتاردى زەرتتەۋشى نەمىس عالىمدارى فريش بەنەكە دە بوتاي ىدىستارىنىڭ سىنىقتارىنان قىمىزدىڭ ءنالىن انىقتاعان اعىلشىن عالىمى الان وۋترام دا ءبىراۋىزدان قوستايدى. ەڭ عاجابى، 2009 جىلى بۇكىل الەمگە تانىمال SCIENCE عىلىمي جۋرنالىندا جىلقىنىڭ دۇنيەجۇزى بويىنشا تۇڭعىش رەت سولتۇستىك قازاقستاندا قولعا ۇيرەتىلگەنى، ەرتەدەگى مالشى-جىلقىشىلاردىڭ ب.ز.د. ءىV مىڭجىلدىقتا قىمىز دايىنداعانى الەم جۇرتشىلىعىنا جاريا ەتىلدى. وسى ورايدا، زەرتتەۋشى ا. ۆيلكينس «قازاق جىلقىسى ارقىلى ءبىز، ورىستار، جىلقىعا قول جەتكىزدىك» دەگەندى ايتادى. دەمەك، اتتىڭ ۇستىنە وزگە حالىقتاردان بۇرىن كوتەرىلگەن ءبىزدىڭ بابالارىمىز. ادام ومىرىندەگى اتتىڭ ءرولى جايلى ماحمۇد قاشقاري «ات – تۇرىكتىڭ قاناتى» دەگەن. تەگى ۇلان-عايىر بايتاق جەردى بۇگىندە مۇرا ەتىپ وتىرعان ءبىز كەزىندە بابالارىمىزعا قانات ءبىتىرىپ، سايىن دالانى يەمدەنىپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرگەن قاسيەتتى جىلقىعا ولشەۋسىز قارىزدار بولساق كەرەك.
جىلقىنىڭ ارعى تەگى جىلقى پىشىندەس جانۋارلاردان دامي كەلە – تارپاڭعا، پرجەۆالسك جىلقىسىنا، قۇلان، زەبراعا جەتكەن كورىنەدى.
وسىلاردىڭ ىشىندە تارپاڭ جىلقىنىڭ ءبىتىمى بولەكشەلەۋ بولعانى تاريحتان ءمالىم. تارپاڭداردىڭ بويلارى جىلقىدان الاسالاۋ، دەنەسى تىعىرشىقتاي تومپاق، تۇستەرى قۇلا جانە كوك بولىپ كەلەدى. ال قازاق جىلقىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى – باستارى ۇلكەن، ماڭدايى ويىستاۋ، قالىڭ جاقتى، دوڭەس مۇرىندى، موينى شومبالداۋ، قىسقا، كوزدەرى مەن قۇلاقتارى كىشكەنتاي. شوقتىعى بيىك، شابى قىسقا، كەڭ ساۋىرلى، قىلقۇيرىعى تومەندەۋ ورنالاسقان. قازاق جىلقىسىنىڭ بويى الاسالاۋ كورىنگەنىمەن، دەنە مۇشەلەرى كىشكەنە ەمەس، ارقاسى قىسقا دا قايراتتى، بۇلشىق ەتتەرى تىعىز. بۇرىنعى قازاق جىلقىلارىنىڭ وتىز جاسقا دەيىن جاساعانىن كوپتەگەن اتبەگىلەر راستايدى. جۇيرىك اتتار جيىرما جاسقا دەيىن بايگەگە شابا بەرگەن. باتىرلاردىڭ استىنداعى تۇلپارلار كوبىنە جيىرما جاستان اسادى ەكەن.
ادام بالاسىنىڭ جىلقىنى اۋىزدىقتاپ ءمىنۋى جانە ەر-تۇرماندى ويلاپ تابۋى، شىن مانىندە، ۇلى جاڭالىق ەدى. عىلىمي زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، ەۋرازيانىڭ كونە تايپالارى – سكيف، ساق جىلقىشىلارىنىڭ ەر-تۇرماندارى جۇمساق بولاتىن، ءبىر ايىلمەن تارتىلاتىن جايداق توقىمنان كوپ ايىرماشىلىعى جوق ەدى. «پازىرىق»، «بەرەل» قورعاندارىنان تابىلعان ەر-تۇرماندار توقىمنان، ەردىڭ ەكى قاسىنا ۇقساتىپ جاسالعان، ىشىنە ءشوپ، بۇعىنىڭ ءجۇنىن تىققان ەكى كوپشىكتەن، ايىل-تارتپادان، ومىلدىرىك پەن قۇيىسقاننان تۇرعان. ەرتەدەگى ەۋروپالىقتار ۇزەڭگىنىڭ جوقتىعىنان اتتىڭ ۇستىنە شىعۋى ءۇشىن نەبىر ايلا-شارعىلارعا بارعان. اتقا ءمىنۋدىڭ ەڭ قاراپايىم ءادىسى – اتتىڭ ۇستىنە قارعىپ مىنگەن نەمەسە جالى مەن قۇلاعىنان ۇستاپ تىرمىسىپ شىققان. يسپاندار اتقا ءمىنۋ ءۇشىن ونى تىزەرلەتىپ ۇيرەتكەن. ءتىپتى اتقا مىنگىزەتىن ارناۋلى قۇلدار، شاعىن باسپالداقتار، تەمىر ساتىلار قولدانىلعان. گرەتسيا مەن يتاليادا ۇلكەن قالالارعا باراتىن جولداردا اتقا ءمىنۋ ءۇشىن ارنايى تاس ءۇيىپ قويۋ، تاس تۇعىر ورناتۋ ەتەك العان. ءبىر عاجابى، كوشپەندىلەر ۇزەڭگى جوق كەزدىڭ وزىندە مۇنداي اۋرەشىلىكتەرگە بارماعان. ويتكەنى ءۇش-ءتورت جاسىنان اتقا ءمىنىپ ۇيرەنگەن ولار ەسەيگەن شاقتارىندا اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن.
جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ، ونىڭ قۇرال-جابدىقتارىن جاساۋ ءۇشىن ادامزات عاسىرلار بويى ۇزاق تا ارقيلى جولداردان ءوتتى. ەندى سول «كەيىنگى ەر-تۇرمانداردىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرى بولعان» دەگەن ماسەلەگە توقتالايىق. الدىڭعى جانە ارتقى قاسى دوعاشا يىلگەن اعاشتان جاسالىپ، بىلعارىمەن قاپتالعان ءارتۇرلى تەمىر، التىن، كۇمىس قاپسىرمالار ورناتىلعان ەرلەر شىعىس ەۋروپادا عۇنداردىڭ كەلۋىمەن قولدانىسقا ەنگەن ەدى. قۇرىلىمى مىقتى اعاش ەرلەردى ب.ز.د. ءىىى عاسىردا قىتاي شەكاراسىندا تۇرعان عۇندار ويلاپ تاپقان. بۇل ەرلەردىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى، جاۋىنگەرلەر اتتان تۇسە قالىپ، جازىق دالادا ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ، بەكىنىس جاساۋعا دا وتە ىڭعايلى كورىنەدى. ەردىڭ قاستارى بيىكتەۋ، وتىرۋعا، ساداق تارتۋعا، سەمسەر شابۋعا قولايلى.
عۇندار استىنداعى اتتارىن قامشىمەن باسقارعان. قامشى – ەر جابدىقتارىنىڭ اجىراماس بولىگى. ادامزات جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ مىنىسىمەن اتتىڭ ءوزىن جۇرگىزۋ جانە الدىنداعى مالدى ايداۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر قۇرال قاجەت بولعان. العاشقىدا اتقا مىنگەن ادام ونى ءارتۇرلى شىبىقپەن، تاياق-اعاشپەن ايداپ جۇرگىزگەن. ۋاقىت وتە كەلە بۇل قۇرالدى مالدىڭ تەرىسىنەن جاساعان، بەرتىنىرەك ورمە ونەرى شىققاندا شيكى قايىستى ءورىپ، ورمەنىڭ سانىنا بايلانىستى قامشىلار ءۇش تاسپا ءورىم، ءتورت تاسپا ءورىم، التى تاسپا، سەگىز تاسپا، ون ەكى، جيىرما ءتورت، قىرىق سەگىز تاسپا بولىپ بولىنگەن. قامشى جاۋمەن بەتپە-بەت جاقىن كەلگەندە تاپتىرماس ۇرىس قارۋى رەتىندە دە قولدانىلعان. قامشىنىڭ سابى اعاشتان جاسالىپ، مىسىق تەكتەس جىرتقىش اڭنىڭ باسى بەينەلەنگەن. جالپى، قامشىنىڭ سابىن اتتىڭ باسى، ءبورىنىڭ باسى، تاعى باسقا اڭ-قۇستاردىڭ باسى تۇرىندە بەينەلەپ، اعاشتان، مۇيىزدەن جونۋ قازاق داستۇرىندە كەڭ ەتەك العان. كىتاپ اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا، قامشىنىڭ جيىرما ءۇش ءتۇرى، قامشىلاۋ ادىستەرىنىڭ ون بەس ءتۇرى بار ەكەن.
كوشپەندىلەر تاريحىندا ۇزەڭگىلى قاتتى ەر-تۇرماننىڭ جاسالۋى وتە ۇلكەن جاڭالىق اكەلدى. ۇزەڭگىنىڭ ارقاسىندا اتقا جىلدام ءمىنىپ-تۇسۋگە، جاۋمەن ايقاسقاندا شىرەنىپ تۇرىپ قىلىش سىلتەۋگە، نايزا شانشۋعا، شوقپار سىلتەۋگە، ساداق تارتۋعا، شالما لاقتىرۋعا بارىنشا قولايلى بولدى. ناقتىراق ايتقاندا، ۇزەڭگى اتتى جابدىقتاۋ تەحنولوگياسىنىڭ ەڭ سوڭعى جانە ەڭ شەشۋشى ەلەمەنتى دەپ باعالاندى. راسىندا دا، قازىرگى ەر-تۇرمان سول ءىV عاسىردا پايدا بولعان قاتتى ەر-تۇرماننان ء(ارتۇرلى اشەكەي، ساندىلىگى بولماسا) كوپ وزگەرە قويعان جوق.
ۇزەڭگىلى قاتتى ەر-تۇرماننىڭ ومىرگە كەلۋى، نەگىزىنەن، تۇرىكتەردىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. التايدا تۇرعان تۇركىلەر جۋجاندارعا (اۆارلار) قۇل بولا ءجۇرىپ، تەمىر وڭدەۋ كاسىبىمەن شۇعىلدانىپ، تەمىر تاعالاردى، ايىلباستارى بار ەر-تۇرمانداردى سوعىپ، ءدال سول ۋاقىتتا ۇزەڭگىنى دە ويلاپ تاپقان. كەيىن تۇركىلەردەن ىعىسقان جۋجاندار ەۋروپاعا مەتالل ۇزەڭگىنى اپاراد، ياعني عۇنداردىڭ اعاش سۇيەكتى ەر-تۇرمانى، الىسقا اتىلاتىن ساداعى، ۇزىن ەكى ءجۇزدى سەمسەرى بولسا، تۇركىلەردە ۇزەڭگىلى قاتتى ەر-تۇرمان، قايقى قىلىش بولدى.
تۇركىلەردەن كەيىن تاريح ساحناسىنا كوشپەندىلەردىڭ جاڭا لەگى – قىپشاقتاردىڭ شىققانى بەلگىلى. قىپشاقتاردىڭ – ماملۇكتەردىڭ اتتى قوسىندارى ورتا عاسىرلاردان باستاپ، جاڭا زامانعا دەيىنگى ەڭ جاقسى اتتى اسكەرلەردىڭ ءبىرى سانالادى. ءتىپتى ناپولەوننىڭ ءوزى ەگيپەت جورىقتارىندا ماملۇكتەردىڭ اتتى اسكەرىن كورىپ، وتە جوعارى باعالاعان. سول زامانداردا، كەرەك دەسەڭىز، قىپشاقتاردا ات ويىندارىن تاماشالايتىن جىلقى تەاترى دا بولعان. كەزىندە وسىلاردىڭ ءبارىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەن ساياحاتشىلار تاڭداي قاعا، تاڭىرقاي ەستەلىك جازىپ قالدىرعان.
كونە زاماننان كەلە جاتقان قازاق جىلقى تۇقىمدارى – جابى، ارعىماق، قازانات دەپ بولىنەدى. وسىنداعى «ارعىماق» اتاۋى سەلجۇك زامانىندا (ح-ءحى عاسىر) پايدا بولا باستاعان. قازاقتار «اراب ارعىماعى»، «اعىلشىن ارعىماعى»، «ورىستىڭ زاۋىت ارعىماعى» دەپ بولەدى. نەگىزىنەن، «ارعىماق» دەپ ەرتەرەكتە تەك پارفيانىڭ اسىل تۇقىمدى جىلقىلارىن اتاعان. ال قازىر تۇركى حالىقتارى كەز كەلگەن تازا قاندى جىلقىلاردى وسىلاي اتاي بەرەدى. شىن مانىندە، بۇل ۇعىم «تۇرىكمەن ارعىماعى» مەن «پارسى ارعىماعىنا» عانا سايكەس كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، پارسى جىلقىلارىنىڭ ءوزى تۇرىكمەن جۇرتىنان شىققان.
قازانات – بيەلەرگە اسىل تۇقىمدى ايعىرلاردى سالۋدان شىققان بۋدان. مالىمەت بەرۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، قازانات الۋ ءۇشىن كەز كەلگەن اسىلتۇقىمدى ايعىر جاراي بەرەدى ەكەن. قازاناتتى قازاقتار باسقا جىلقىلاردان ءبىرشاما جاقسى كورەدى. قازاناتتاردىڭ باتىرلار جىرىندا ءجيى دارىپتەلۋىنە قاراپ، ولاردىڭ ەجەلدەن-اق جورىققا مىنەتىن – اسكەري جىلقىلار بولعانىن بايقايمىز. مىسالى، «قوبىلاندى باتىرداعى»:
مىنۋگە كەرەك قازانات،
بەلىڭە كەرەك شاربولات، – دەگەن جىر جولدارى قازاناتتىڭ كونە تۇقىم ەكەندىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزە تۇسكەندەي. ال ماحامبەتتىڭ «ارعىماقتان تۋعان قازانات» دەپ كەلەتىن ولەڭ شۋماعى قازاناتتىڭ ايعىرى ارعىماق بولعانىن اپ-ايقىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟!
جابى – قازاقستاننىڭ ءبىرتالاي جەرىندە ۇشىراسقانىمەن، نەگىزىنەن، وڭتۇستىك پەن وڭتۇستىك-شىعىس ايماقتاردا كوبىرەك شوعىرلانعان. پارسىلار «يابى» دەپ تۇقىمى تەكسىز، بىراق كۇشتى، كەرۋەندە كۇش-كولىك ەسەبىندە پايدالانىلاتىن قوراش جىلقىلاردى اتايدى. تاجىكستانداعى تۇركى تەكتەس لوقايلىقتار ءوز جىلقىلارىن تۇرىكمەن جىلقىسىنان ايىرۋ ءۇشىن – «يابى» دەيدى. جابى – تۇركى حالىقتارىندا كوبىنە «جۇك كوتەرگىش» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. جابى – جال-قۇيرىعى قالىڭ، دەنەسى شىمىر، موينى مەن اياقتارى قىسقا، تەز ەت العىش، ارىمايتىن، ىستىق-سۋىققا، اشتىققا ءتوزىمدى جىلقى.
قازاقتار جىلقىلاردى پايدالانۋ ماقساتىنا قاراي بىلاي جىكتەگەن:
بەرىك – كۇشتى، ەتى تىعىز جىلقىلار. بۇلاردىڭ ءبىتىمى قوراشتاۋ، سەمىز، ەتى تىعىز، كەبەجە قارىن، كەڭ قۇرساق، اياقتارى جۋان، باسى ۇلكەن، موينى جۋان بولىپ كەلەدى. جىلدام جۇرىسكە، شابىسقا جارامسىز. نەگىزگى قاسيەتى – جەمشوپ تالعامايدى، اۋىر جۇمىستارعا شىدامدى، اۋا رايىنىڭ قاي مەزگىلىنە بولسا دا كونبىس. مىنەزى جۋاس.
جۇردەك – كۇشى مىعىم، بەرىك پەن بايگە اتتارىنىڭ اراسىنداعى سالت جۇرىسكە ارنالعان جىلقىلار. ونى سۇڭعاق جاراتىلىسىنا قاراپ، «سۇلۋ ات» دەپ تە اتايدى. ءجۇرىسى جايلى، كوبىنە جەلىس، سارجەلىس تۇرىندە بولادى. جۇردەك بارىمتاشىلاردى قۋعا، الىس ساپارلارعا شىعۋعا پايدالانىلعان.
جۇيرىك – شابىس اتتارى.
اياڭشىل – تەك سالت مىنۋگە ارنالعان، اياڭ ءجۇرىستى اتتار. اياڭنىڭ ءوزى «وگىز اياڭ»، «جاي اياڭ»، «جەل اياڭ» دەپ بولىنەدى.
جەلگىش – ەرتەدەگى قازاق تۇرمىسىندا كوپ پايدالانىلماعان جىلقىلار. بۇلار قازاق جەرىندە تەك ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي كوبەيە باستادى.
جورعا – قازاقتىڭ بايگە اتتارىنان كەيىنگى جوعارى باعالايتىن، ەرەكشە جاقسى كورەتىن تۇقىمى. جورعانىڭ ءجۇرىسى ادامعا وتە جايلى. جورعا جىلقىدا تۋا بىتەتىن قاسيەت بولعاندىقتان، قازاقتار جورعا تۇقىمىن ساقتاۋعا تىرىسقان.
سايگۇلىك – ەلشىلەر مىنەتىن ات.
قازاقتاردا مال يەسىنىڭ اتىمەن اتالاتىن تۇقىمدار دا كەزدەسەدى. جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1845-1850 جىلدارى كوكشەتاۋ ۋەزىندە «سابدەن تۇقىمى»، قارقارالى ۋەزىنىڭ مويناق بولىسىندا «نيازبەك تۇقىمى» تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. قازاق جىلقىلارى رۋلىق، جەرلىك سيپاتىنا قاراي: اداي، شەكتى، نايمان، التاي، جەتىسۋ، ساۋران جىلقىلارى دەپ تە جىكتەلىپ جاتادى.
قازاقتار جىلقى جەيتىن شوپتەردى ەكى تۇرگە بولەدى: اق وت جانە قارا وت. اق وتقا – قارا توپىراقتى جەردىڭ سەلەۋلى شوپتەرى، قارا وتقا سارى توپىراقتى جەردىڭ جۋساندى، يزەندى شوپتەرى جاتادى. حالىق جىرلارىنداعى «جىلقىنى مىڭنان وسىرگەن، ارقانىڭ تارلاۋ بوزى» دەگەن ءسوز تەگىن ايتىلماسا كەرەك. وسىنداعى «تارلاۋ» – شىن مانىندە، ەرەكشە ءشوپ، جىلقىنىڭ جان ازىعى. حالىق ونى ءتىپتى دارىپتەپ «اتقۇتىرتقان» دەپ تە اتاعان. تارلاۋدان سوڭ جىلقىنىڭ نەگىزگى ازىعى – بەتەگە. جىلقىعا قاتىستى «بەتەگەلى بەلگە بىتەم، نايزا ۇستاعان ەرگە بىتەم» دەگەن دە ءسوز بار. جىلقىنىڭ ازىعىن جان-جاقتى زەرتتەگەن عالىمدار مىناداي تۇجىرىمعا كەلگەن: «جىلقى اجىرىقتى – جىل بويى، ءشيدى – قىستان كوكتەمگە دەيىن، يزەندى – جىل بويى، ەبەلەكتى – كۇزدە جانە قىستا، تاس بۇيىرعىندى – كۇزدە جانە قىستا، كوكپەكتى – كۇزدەن كوكتەمگە دەيىن، مايقارانى – كۇزدە جانە قىستا، بەتەگە، بوز اقسەلەۋدى جىل بويى جەيدى».
قازاق جىلقىسىنىڭ ءار داۋىردەگى سانىن انىقتاۋ وتە كۇردەلى. ويتكەنى حاندىق، مەملەكەتتىك تۇرعىدان جىلقى ساناعى ەشقاشان جۇرگىزىلگەن ەمەس. دەگەنمەن دە ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەر مەن جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنەر بولساق، ءبىراز نارسەنى پايىمداۋعا بولاتىن سياقتى. مىسالى، زەرتتەۋشى ي.فالك: «باي قازاقتاردىڭ قولىندا بەس-ون مىڭنان جىلقىسى بار. مۇنداي بايلار ءتىپتى وزدەرىنىڭ جىلقىلارىنىڭ ءدال سانىن بىلمەيدى»، – دەپ جازادى. ال فرانتسۋز عالىمى گۋتتەن-چاپسكي «قازاقتاردىڭ جىلقى ۇيىرلەرى عالامات ۇلكەن، باي يەلىكتەرىندە سەگىز مىڭ-ون مىڭ باسقا دەيىن بولادى، كەدەيلەرىنىڭ وزىندە جيىرمادان كەم ەمەس» دەگەندى جازىپ قالدىرعان. جىلقىلى بايلاردىڭ جىلقىلارىنىڭ سانىن دالمە-ءدال كورسەتكەن بىردەن-ءبىر زەرتتەۋشى ش.ءۋاليحانوۆ بولسا كەرەك. ونىڭ جازۋىنشا، ارعىن ىشىندەگى قۋاندىق ساپاق بايدا ون سەگىز مىڭ، قارجاس ازنابايدا جيىرما بەس مىڭ جىلقى بولعان.
كەشەگى كەڭەس زامانىنداعى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قازاق جەرىندە ءۇش ميلليون ءبىر ءجۇز جەتپىس ءتورت مىڭ جىلقى بولعان ەكەن. ال 1915-1916 جىلدارداعى «تىقىر قويان»، «قازان دۇربەلەڭىنەن»، 1918 جىلعى پاۆلودار ۋەزىندەگى «جىلقى جۇتىنان» سوڭ، 1922 جىلعى ساناقتا جىلقى سانى ءبىر ميلليون سەگىز ءجۇز توقسان ەكى مىڭعا قۇلدىراپ كەتكەن. ەڭ وكىنىشتىسى، 1933 جىلعى ساناقتا قازاق جەرىندە نەبارى ءۇش ءجۇز مىڭ باس جىلقى قالعان…
جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ باستى ءونىمى – ءسۇتى. بيە سۇتىنەن قىمىز اشىتىلادى. تۇركى حالىقتارى ەتنوگرافياسىنىڭ كورنەكتى وكىلى ل.پوتاپوۆ: «قىمىزدى ويلاپ تاپقان – كوشپەندىلەر. كوشپەندىنىڭ بۇل جاڭالىققا تاپ بولۋى استە قيىن ەمەس ەدى. ساۋىپ الىنعان بيە ءسۇتىن تەرى ىدىسقا قۇيىپ كوشىپ جۇرگەندە، ىستىق كۇندە شايقالعان ءسۇت وزىنەن-ءوزى قىمىزعا اينالعان. شايقالعان ءسۇتتى ءىشىپ كورگەن كوشپەندى، ءشولىنىڭ قانىپ، جان سارايىنىڭ اشىلعانىن، كوڭىلىنىڭ كوتەرىلگەنىن بايقاعان. ول ەندى قىمىز اشىتۋدىڭ ادىستەرىن جەتىلدىرە تۇسۋگە كىرىسكەن…»، – دەگەن پىكىر ايتادى. سونداي-اق ەۋرازيانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندەگى «حەمۋس»، «گمىز»، «گىمزا» دەپ اتالاتىن شاراپ اتاۋلارىنىڭ «قىمىز» سوزىنەن شىققاندىعى دا الدەقاشان دالەلدەنگەن.
بيەنى العاش بايلاعاندا اشىتاتىن قىمىزدى – «ۋىز قىمىز»، العاش رەت قۇلىنداعان قۋلىق بيەنىڭ سۇتىنەن اشىتىلعاندى – «قىسىراق قىمىز» نەمەسە «تۋ قىمىز»، قىمىزدىڭ ۇستىنە ساۋمال قۇيىلىپ كەلەسى كۇنى قوتارىلاتىندى – «تۇنەمە قىمىز»، اشىپ كەتكەن قىمىزدىڭ ۇستىنە ۇستەمەلەپ ساۋمال قۇيىپ جۋاسىتقاندى – «جۋاس قىمىز»، ساباداعى مول قوردىڭ ۇستىنە كۇن سايىن ءسۇت قۇيا وتىرىپ بىرنەشە كۇن جيناعان قىمىزدى «قورابالى قىمىز» دەپ اتايدى. قىمىزدىڭ دايىندالۋ مەرزىمىنە قاراي: ساۋمال، تۇنەمەل قىمىز ء(بىر كۇندىك), قۇنان قىمىز (ەكى كۇندىك), دونەن قىمىز ء(ۇش كۇندىك), بەستى قىمىز ء(تورت كۇندىك) دەپ تە بولىنەدى. قىمىزدىڭ ءدامىن كەلتىرىپ، كۇشەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن وعان كەپكەن ءسۇر قازى، قويدىڭ قۇيرىعى، قالامپىر، كۇشالا، كوك قىلشا، جىلقىنىڭ توبىعى، قانت، بال، مەيىز، كەپتىرىلگەن ورىك، قۇيما كۇمىس (جامبى) قوسىلادى.
ينەمەن قۇدىق قازعانداي ءاربىر مالىمەتتى تىرنەكتەپ جيناعان احمەت ءۋالحانۇلى جىلقىنىڭ ەتى، قازىسى، قارتاسى، جال-جاياسى تۋرالى، ءتىپتى تەرىسى، قىلى، تۇياعى، سۇيەگى، قۇماعى تۋرالى تەرەڭ اڭگىمە قوزعايدى. ءبىر قازىنىڭ وزىنە جان-جاقتى توقتالىپ، ونىڭ اتاۋلارىن: جىلت قازى، الا بۇلت قازى، پىشاق ءجۇزى قازى، پىشاق سىرتى قازى، شىناشاق قازى، بارماق قازى، ءبىر ەلى قازى، ەكى ەلى قازى، ءۇش ەلى قازى، بەس ەلى قازى، سەرە قازى، تابان قازى، قارىس قازى، تابالدىرىق قازى، جەڭدى بىلەك قازى، دوڭبەك قازى، ۇلپا قازى، بۇجبان قازى، كىرپىش قازى، توباياق قازى، دومباي قازى، قوس قازى، قازىنىڭ قۇرىشى، قازىنىڭ تۇيىعى، قازىنىڭ شۇرايى، ەكى مىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىق قازى («بەرەل قازىسى»), «گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا» ەنگەن «قازاقتىڭ ەڭ ۇزىن قازىسى» دەپ، جالپى سانىن جيىرما جەتىگە جەتكىزگەن.
احاڭ جىلقى ەتىنىڭ، ءسۇتىنىڭ، مايىنىڭ، كوكباۋىرىنىڭ، سۇيەگىنىڭ، توبىعىنىڭ، تەرىسىنىڭ، قىلىنىڭ، شۋىنىڭ، ءتىپتى جاس تەزەگىنىڭ، كوڭىنىڭ، نەسەبىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى حاقىندا ناقتى مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ، تولىققاندى تۇسىنىكتەر بەرەدى. اتتىڭ بابى مەن سىنى جايلى تۇشىمدى دا نانىمدى سوزدەر ايتادى. ماسەلەن، اتتىڭ سىنىنا قاتىستى جىلقى باسىنىڭ – جيىرما ءبىر، كوزىنىڭ – ون، ءتىسىنىڭ – ون ءبىر، جاعىنىڭ – التى، قۇلاعىنىڭ – ون ءبىر، جالىنىڭ – جەتى، كەۋدەسىنىڭ – بەس، تۇياعىنىڭ – سەگىز، قۇيرىعىنىڭ توعىز ءتۇرىن اتاپ، سولاردى تاپتىشتەي ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. ەڭ عاجابى، كىتاپتا جىلقى تۇستەرىنىڭ ءۇش ءجۇز ءتۇرى اتالىپ، سولارعا تالداۋ جاسالادى. جىلقىعا قاتىستى وتىز التى ءان، ءتورت بي، سەكسەن توعىز كۇي شىعارىلعانى تىلگە تيەك ەتىلەدى.
جىلقىعا بايلانىستى ماماندىقتار، حالىقتىق مەرەكەلەر دە عالىمنىڭ نازارىنان تىس قالماعان. اسىرەسە، سوڭعى ۋاقىتتاردا مۇلدە ۇمىتىلىپ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ ساناتىنان شىعىپ قالعان قىمىزمۇرىندىق مەرەكەسى، قايسىبىر ات ويىندارى، اسكەري ىستەر جايلى جەرىنە جەتكىزە اڭگىمەلەيدى.
كىتاپ اۆتورى ءسوزىن جىلقى شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە مەملەكەت تاراپىنان جاعداي تۋدىرىپ، تازا قازاقي اسىلتۇقىمدى جىلقىلاردى وسىرەتىن جىلقى زاۋىتتارىن ۇيىمداستىرۋ، جىلقى سانىن جەدەلدەتە كوبەيتۋ، جىلقىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن قازىرگى مەديتسينا سالاسىندا كەڭىرەك پايدالانۋ، قىمىزدىڭ ساپاسىن تۇسىرمەيتىن ىدىستار جاساۋدى زەرتتەپ، وندىرىسكە ەنگىزۋ، ۇلتتىق ەر-تۇرمان، قامىت-سايمان جاسايتىن كاسىپورىندار اشۋ، جىلقىمەن بايلانىستى حالقىمىزدىڭ ۇشان-تەڭىز ءداستۇرلى مادەنيەتىن قالپىنا كەلتىرەتىن ەتنوگرافيالىق جىلقى زاۋىتىن، رەسپۋبليكالىق جىلقى شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋ، قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحىن، اتپەن سالت ءجۇرۋ، ات باپتاۋ، اتپەن يت جۇگىرتىپ، قۇس سالۋ ونەرلەرىن مەكتەپتەرگە جەكە ءپان رەتىندە ەنگىزۋ، جىلقى شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدى «ۇكىمەتتىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ نەگىزگى ءبىر سالاسىنا اينالدىرۋ قاجەت» دەگەن ناقتىلى قاداۋ-قاداۋ ۇسىنىستارمەن تامامدايدى.
ءبىز، قازاقتار «جىلقى مىنەزدى حالىقپىز» دەگەندى ءجيى ايتىپ جاتامىز. ال جىلقى – تازا، كىرپياز، سۋدىڭ تازاسىن ءىشىپ، ءشوپتىڭ قۇنارلىسىن عانا جەيتىن جانۋار. ەڭ باستىسى، جىلقى وزىنە باسقانىڭ ۇستەمدىك ەتۋىنە، تاپاپ-تالاۋىنا، اياق استى ەتۋىنە جول بەرمەيدى. جىلقى – ەركىندىكتى سۇيەتىن، بوستاندىقتىڭ سيمۆولى. سوندىقتان، شىن مانىندە، تەك ءسوز جۇزىندە عانا ەمەس، ءىس جۇزىندە دە جىلقى مىنەزدى قازاق ەكەنىمىزدى پاش ەتە بىلگەنىمىزگە نە جەتسىن، شىركىن! ەندەشە، جىلقى تۋرالى كوبىرەك ءبىلىپ، كوبىرەك وي ءتۇيىپ، جىلقى شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسا بىلەيىك، اعايىن!
الىبەك فايزۋللاۇلى،
جازۋشى، «انا ءتىلى».
