Jylqy jaıly jón-josyq

Tarıh ǵylymdarynyń doktory, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, eńbekteri AQSh, Germanııa, Franııa, Italııa, Anglııa, Túrkııa, Reseı elderinde jaryq kórgen áıgili ǵalym Ahmet Toqtabaı osydan týra shırek ǵasyr buryn qazaq jylqysynyń tarıhyn zertteýdi bastaǵan kezde, osynaý suraqtarǵa ja­ýap izdegen bolsa kerek. Endi, mine, sol uzaq ta talmaı izdenýdiń bas-aıaǵyn qorytyp, jurtshylyqqa «Qazaq jylqysynyń tarıhy» dep atalatyn kólemdi eńbegin usynyp otyr. Túrli-tústi sýrettermen kórkemdelip, ásem bezendirilgen, kólemi seksen baspa tabaq kitap-albom «Almatykitap» baspasynan jaryq kórdi.
Jasyratyny joq, ishi-syrty bir­deı jutynyp turǵan keremet ki­tap­ty qolymyzǵa ustap turyp, «ásili, memlekettik tapsyrys­pen shyqqan bolar-aý» dep oılaǵanymyz ras. Óıtkeni qyrýar qarjyny qajet etetin mundaı qo­maqty dúnıelerdi shyǵarýǵa, qazannyń qulaǵyn ustaǵandar shetinen paıda qýǵan myna zamanda kez kelgen baspagerdiń táýekelge bara bermesi barshamyzǵa belgili emes pe? Alaıda jeke basynyń paıdasynan góri halqynyń ıgiligin joǵary qoıa biletin bas­­­pagerler de bar eken. Mine, «Almatykitap» baspasy tap sondaı bıikten kórine bildi. Izdegen kitaptary qoldaryna tıip, kóńilderi jaılana bastaǵan san myńdaǵan oqyr­mannyń atalmysh baspaǵa degen sheksiz alǵysymyzdy ózderiniń súıikti «Ana tili» gazeti arqyly jetkizýge asyqtyq.
«Almatykitap» baspasy búginde qa­zaqstandyq baspalardyń kósh­bas­shysyna aınaldy desek, eshkim de talasa qoımas. Shańyraq kótergen on eki jyldyń ishinde myńnan astam kitap ataýlaryn jaryqqa shyǵarǵan baspanyń qazirgi tańdaǵy ónimderi sheteldik basylymdardan birde-bir kem emes. Qaıta, kóbine olardan basym túsip jatqan jaıy bar. Oǵan ár jyldary Máskeý, Frankfýrt, Bolonıa, London, Parıj, Pekın qalalarynda ótken halyqaralyq kitap jármeńkelerinde bedeldi júldelerdi ıemdenip kele jatqany kýá. Mysaly, 2002 jyly Franııada uıymdastyrylǵan halyqaralyq kitap kórmesinde «Almatykitap» baspasynyń prezıdenti Eleonora Nyǵmetqyzy Batalova SPI Altyn medalimen marapattaldy. 2007 jyly Germanııada ótken kitap kórmesinde «Almatykitap» Halyqaralyq qurmetti syılyq «Altyn Fenıksti» jeńip aldy. 2010 jyly Máskeýdegi VII halyqaralyq kitap jármeńkesinde baspa «Qazaq aforızmderi» (avt. E.Shaımerdenuly) kitaby úshin «Gran‑Prı» júldesine ıe boldy. 2010 jyly Qazaqstan tutynýshylarynyń ulttyq lıgasy uıymdastyrǵan kitap kórmesinde «Almatykitap» halyqtyq «Minsiz sapa» belgisin enshiledi. Endigi kezek «Qazaq jylqysynyń tarıhy» sııaqty ma, qalaı?
«Qazaq jylqysynyń tarıhyn» – enıklopedııalyq jınaq dep aıtýǵa ábden laıyqty. Avtor arheologııalyq, etnografııalyq materıaldardy, kóne jazbalardy, ańyz-áńgimelerdi, batyrlar jyryn, arhıv jáne aýyzsha derekterdi salystyra otyryp, jan-jaqty keshendi eńbek jazǵan. Qazaq jylqysy týraly aqparat-málimetter Qazaqstannyń ártúrli aımaqtarynan, Reseı, Ózbekstan, Mońǵolııa, Qytaı elderinen, Máskeý, Sankt-Peterbor, Orynbor, Omby, Tashkent muraǵattarynan jınalyp, tuńǵysh ret ǵylymı aınalymǵa túsip, kópshiliktiń nazaryna usynylyp otyr. Jylqy mádenıetin zertteý úshin ǵalym aýyl aqsaqaldarynan, atbegilerden, shetelde turatyn qandastarymyzdan, jalpy sany úsh júzge jýyq ınformatordan qajetti derekterdi qasyqtap jınaǵan. Sondaı-aq jylqy jaıly jazylǵan segiz júzge jýyq ádebıetti kóz maıyn taýysa, tapjylmaı zerttep shyqqan. Nátıjesinde, «Ortalyq Azııa, sonyń ishinde qazaq dalasy – jylqynyń otany» degen túpkilikti tujyrym jasalǵan. Buǵan dálel retinde, júzdegen myń jylqy súıekteri tabylǵan eneolıt dáýirindegi – «Botaı qonysy» atalady. Botaılyqtar – jylqyny alǵash ret qolǵa úıretkender. Muny qazir búkil álemniń ǵalymdary moıyndap otyr. Ony Venger ǵylym akademııasynyń dırektory, jylqyny qolǵa úıretý máselelerimen tikeleı aınalysyp júrgen dúnıejúzine tanymal paleozoolog-mamandardyń biri, professor Shandor Bekenı de, jylqynyń tisterindegi aýyzdyqtardyń izderin anyqtaýdyń ózindik ádisin tapqan amerıkalyq áıgili ǵalym Devıd Entonı de, jylqynyń súıeginde qolǵa úıretilgendigin dáleldeıtin morfologııalyq belgileriniń bólshektenýine qatysty osteologııalyq jıyntyqtardy zertteýshi nemis ǵalymdary Frısh Beneke de Botaı ydystarynyń synyqtarynan qymyzdyń nálin anyqtaǵan aǵylshyn ǵalymy Alan Oýtram da biraýyzdan qostaıdy. Eń ǵajaby, 2009 jyly búkil álemge tanymal SCIENCE ǵylymı jýrnalynda jylqynyń dúnıejúzi boıynsha tuńǵysh ret Soltústik Qazaqstanda qolǵa úıretilgeni, ertedegi malshy-jylqyshylardyń b.z.d. IV myńjyldyqta qymyz daıyndaǵany álem jurtshylyǵyna jarııa etildi. Osy oraıda, zertteýshi A. Vılkıns «qazaq jylqysy arqyly biz, orystar, jylqyǵa qol jetkizdik» degendi aıtady. Demek, attyń ústine ózge halyqtardan buryn kóterilgen bizdiń babalarymyz. Adam ómirindegi attyń róli jaıly Mahmud Qashqarı «At – túriktiń qanaty» degen. Tegi ulan-ǵaıyr baıtaq jerdi búginde mura etip otyrǵan biz kezinde babalarymyzǵa qanat bitirip, saıyn dalany ıemdenip qalýǵa múmkindik bergen qasıetti jylqyǵa ólsheýsiz qaryzdar bolsaq kerek.
Jylqynyń arǵy tegi jylqy pishindes janýarlardan damı kele – tarpańǵa, Prjevalsk jylqysyna, qulan, zebraǵa jetken kórinedi.

Osylardyń ishinde tarpań jylqynyń bitimi bóleksheleý bolǵany tarıhtan málim. Tarpańdardyń boılary jylqydan alasalaý, denesi tyǵyrshyqtaı tompaq, tústeri qula jáne kók bolyp keledi. Al qazaq jylqysynyń erekshelikteri – bas­tary úlken, mańdaıy oıystaý, qalyń jaqty, dóńes muryndy, moıny shombaldaý, qysqa, kózderi men qulaqtary kishkentaı. Shoqtyǵy bıik, shaby qysqa, keń saýyrly, qylquıryǵy tómendeý ornalasqan. Qazaq jylqysynyń boıy alasalaý kóringenimen, dene músheleri kishkene emes, arqasy qysqa da qaıratty, bulshyq etteri tyǵyz. Burynǵy qazaq jylqylarynyń otyz jasqa deıin jasaǵanyn kóptegen atbegiler rastaıdy. Júırik attar jıyrma jasqa deıin báıgege shaba bergen. Batyrlardyń astyndaǵy tulparlar kóbine jıyrma jastan asady eken.

Adam balasynyń jylqyny aýyzdyqtap minýi jáne er-turmandy oılap tabýy, shyn máninde, uly jańalyq edi. Ǵylymı zertteýlerge súıensek, Eýrazııanyń kóne taıpalary – skıf, saq jylqyshylarynyń er-turmandary jumsaq bolatyn, bir aıyl­men tartylatyn jaıdaq toqymnan kóp aıyrmashylyǵy joq edi. «Pazyryq», «Berel» qorǵandarynan tabylǵan er-turman­dar toqymnan, erdiń eki qasyna uqsatyp jasalǵan, ishine shóp, buǵynyń júnin tyqqan eki kópshikten, aıyl-tartpadan, ómildirik pen quıysqannan turǵan. Ertedegi eýropalyqtar úzeńginiń joqtyǵynan attyń ústine shyǵýy úshin nebir aıla-sharǵylarǵa barǵan. Atqa minýdiń eń qarapaıym ádisi – attyń ústine qarǵyp mingen nemese jaly men qulaǵynan ustap tyrmysyp shyqqan. Ispandar atqa miný úshin ony tizerletip úıretken. Tipti atqa mingizetin arnaýly quldar, shaǵyn baspaldaqtar, temir satylar qoldanylǵan. Greııa men Italııada úlken qalalarǵa baratyn joldarda atqa miný úshin arnaıy tas úıip qoıý, tas tuǵyr ornatý etek alǵan. Bir ǵajaby, kóshpendiler úzeńgi joq kezdiń ózinde mundaı áýreshilikterge barmaǵan. Óıtkeni úsh-tórt jasynan atqa minip úırengen olar eseıgen shaqtarynda attyń qulaǵynda oınaıtyn.
Jylqyny qolǵa úıretý, onyń qural-jabdyqtaryn jasaý úshin adamzat ǵasyrlar boıy uzaq ta árqıly joldardan ótti. Endi sol «keıingi er-turmandardyń qandaı erekshelikteri bolǵan» degen máselege toqtalaıyq. Aldyńǵy jáne artqy qasy doǵasha ıilgen aǵashtan jasalyp, bylǵarymen qaptalǵan ártúrli temir, altyn, kúmis qapsyrmalar ornatylǵan erler Shyǵys Eýropada ǵundardyń kelýimen qoldanysqa engen edi. Qurylymy myqty aǵash erlerdi b.z.d. III ǵasyrda Qytaı shekarasynda turǵan ǵundar oılap tapqan. Bul erlerdiń bir artyqshylyǵy, jaýyngerler attan túse qalyp, jazyq dalada biriniń ústine birin qoıyp, bekinis jasaýǵa da óte yńǵaıly kórinedi. Erdiń qastary bıikteý, otyrýǵa, sadaq tartýǵa, semser shabýǵa qolaıly.
Ǵundar astyndaǵy attaryn qamshymen basqarǵan. Qamshy – er jabdyqtarynyń ajyramas bóligi. Adamzat jylqyny qolǵa úıretip minisimen attyń ózin júrgizý jáne aldyndaǵy maldy aıdaý úshin qandaı da bir qural qajet bolǵan. Alǵashqyda atqa mingen adam ony ártúrli shybyqpen, taıaq-aǵashpen aıdap júrgizgen. Ýaqyt óte kele bul quraldy maldyń terisinen jasaǵan, bertinirek órme óneri shyqqanda shıki qaıysty órip, órmeniń sanyna baılanysty qamshylar úsh taspa órim, tórt taspa órim, alty taspa, segiz taspa, on eki, jıyrma tórt, qyryq segiz taspa bolyp bólingen. Qamshy jaýmen betpe-bet jaqyn kelgende taptyrmas urys qarýy retinde de qoldanylǵan. Qamshynyń saby aǵashtan jasalyp, mysyq tektes jyrtqysh ańnyń basy beınelengen. Jalpy, qamshynyń sabyn attyń basy, bóriniń basy, taǵy basqa ań-qustardyń basy túrinde beınelep, aǵashtan, múıizden joný qazaq dástúrinde keń etek alǵan. Kitap avtorynyń aıtýynsha, qamshynyń jıyrma úsh túri, qamshylaý ádisteriniń on bes túri bar eken.
Kóshpendiler tarıhynda úzeńgili qatty er-turmannyń jasalýy óte úlken jańalyq ákeldi. Úzeńginiń arqasynda atqa jyldam minip-túsýge, jaýmen aıqasqanda shirenip turyp qylysh silteýge, naıza shanshýǵa, shoqpar silteýge, sadaq tartýǵa, shalma laq­tyrýǵa barynsha qolaıly boldy. Naqtyraq aıtqanda, úzeńgi atty jabdyqtaý tehnologııasynyń eń sońǵy jáne eń sheshýshi elementi dep baǵalandy. Rasynda da, qazirgi er-turman sol IV ǵasyrda paıda bolǵan qatty er-turmannan (ártúrli áshekeı, sándiligi bolmasa) kóp ózgere qoıǵan joq.
Úzeńgili qatty er-turmannyń ómirge kelýi, negizinen, túrikterdiń tarıh sahnasyna shyǵýymen tikeleı baılanysty. Altaıda turǵan túrkiler jýjandarǵa (avarlar) qul bola júrip, temir óńdeý kásibimen shuǵyldanyp, temir taǵalardy, aıylbastary bar er-turmandardy soǵyp, dál sol ýaqytta úzeńgini de oılap tapqan. Keıin túrkilerden yǵysqan jýjandar Eýropaǵa metall úzeńgini aparad, ıaǵnı ǵundardyń aǵash súıekti er-turmany, alysqa atylatyn sadaǵy, uzyn eki júzdi semseri bolsa, túrkilerde úzeńgili qatty er-turman, qaıqy qylysh boldy.
Túrkilerden keıin tarıh sahnasyna kóshpendilerdiń jańa legi – qypshaqtardyń shyqqany belgili. Qypshaqtardyń – mám­lúkterdiń atty qosyndary orta ǵasyrlardan bastap, jańa zamanǵa deıingi eń jaqsy atty áskerlerdiń biri sanalady. Tipti Napoleonniń ózi Egıpet joryqtarynda mámlúkterdiń atty áskerin kórip, óte joǵary baǵalaǵan. Sol zamandarda, kerek deseńiz, qypshaqtarda at oıyndaryn tamashalaıtyn jylqy teatry da bolǵan. Kezinde osylardyń bárin óz kózderimen kórgen saıahatshylar tańdaı qaǵa, tańyrqaı estelik jazyp qaldyrǵan.
Kóne zamannan kele jatqan qazaq jylqy tuqymdary – jaby, arǵymaq, qazanat dep bólinedi. Osyndaǵy «arǵymaq» ataýy Seljúk zamanynda (H-HI ǵasyr) paıda bola bastaǵan. Qazaqtar «arab arǵymaǵy», «aǵylshyn arǵymaǵy», «orystyń zaýyt arǵymaǵy» dep bóledi. Negizinen, «arǵymaq» dep erterekte tek Parfııanyń asyl tuqymdy jylqylaryn ataǵan. Al qazir túrki halyqtary kez kelgen taza qandy jylqylardy osylaı ataı beredi. Shyn máninde, bul uǵym «túrikmen arǵymaǵy» men «parsy arǵymaǵyna» ǵana sáıkes keledi. Onyń ústine, parsy jylqylarynyń ózi túrikmen jurtynan shyqqan.
Qazanat – bıelerge asyl tuqymdy aıǵyrlardy salýdan shyqqan býdan. Málimet berýshilerdiń aıtýynsha, qazanat alý úshin kez kelgen asyltuqymdy aıǵyr jaraı beredi eken. Qazanatty qazaqtar basqa jylqylar­dan birshama jaqsy kóredi. Qazanattardyń batyrlar jyrynda jıi dáriptelýine qarap, olardyń ejelden-aq joryqqa minetin – áskerı jylqylar bolǵanyn baıqaımyz. Mysaly, «Qobylandy batyrdaǵy»:
Minýge kerek qazanat,
Belińe kerek sharbolat, – degen jyr joldary qazanattyń kóne tuqym ekendigine kózimizdi jetkize túskendeı. Al Mahambettiń «Arǵymaqtan týǵan qazanat» dep keletin óleń shýmaǵy qazanattyń aıǵyry arǵymaq bolǵanyn ap-aıqyn kórsetip turǵan joq pa?!
Jaby – Qazaqstannyń birtalaı jerinde ushyrasqanymen, negizinen, ońtústik pen ońtústik-shyǵys aımaqtarda kóbirek shoǵyrlanǵan. Parsylar «ıaby» dep tuqymy teksiz, biraq kúshti, kerýende kúsh-kólik esebinde paıdalanylatyn qorash jylqylardy ataıdy. Tájikstandaǵy túrki tektes loqaılyqtar óz jylqylaryn túrikmen jylqysynan aıyrý úshin – «ıaby» deıdi. Jaby – túrki halyqtarynda kóbine «júk kótergish» degen maǵynany bildiredi. Jaby – jal-quıryǵy qalyń, denesi shymyr, moıny men aıaqtary qysqa, tez et alǵysh, arymaıtyn, ystyq-sýyqqa, ashtyqqa tózimdi jylqy.
Qazaqtar jylqylardy paıdalaný maqsatyna qaraı bylaı jiktegen:
Berik – kúshti, eti tyǵyz jylqylar. Bulardyń bitimi qorashtaý, semiz, eti tyǵyz, kebeje qaryn, keń qursaq, aıaqtary jýan, basy úlken, moıny jýan bolyp keledi. Jyldam júriske, shabysqa jaramsyz. Negizgi qasıeti – jemshóp talǵamaıdy, aýyr jumystarǵa shydamdy, aýa raıynyń qaı mezgiline bolsa da kónbis. Minezi jýas.
Júrdek – kúshi myǵym, berik pen báıge attarynyń arasyndaǵy salt júriske arnalǵan jylqylar. Ony suńǵaq jaratylysyna qarap, «sulý at» dep te ataıdy. Júrisi jaıly, kóbine jelis, sarjelis túrinde bolady. Júrdek barymtashylardy qýýǵa, alys saparlarǵa shyǵýǵa paıdalanylǵan.
Júırik – shabys attary.
Aıańshyl – tek salt minýge arnalǵan, aıań júristi attar. Aıańnyń ózi «ógiz aıań», «jaı aıań», «jel aıań» dep bólinedi.
Jelgish – ertedegi qazaq turmysynda kóp paıdalanylmaǵan jylqylar. Bular qazaq jerinde tek HIH ǵasyrdyń sońyna qaraı kóbeıe bastady.
Jorǵa – qazaqtyń báıge attarynan keıingi joǵary baǵalaıtyn, erekshe jaqsy kóretin tuqymy. Jorǵanyń júrisi adamǵa óte jaıly. Jorǵa jylqyda týa bitetin qasıet bolǵandyqtan, qazaqtar jorǵa tuqymyn saqtaýǵa tyrysqan.
Sáıgúlik – elshiler minetin at.
Qazaqtarda mal ıesiniń atymen atalatyn tuqymdar da kezdesedi. Jazba derekterge súıensek, 1845-1850 jyldary Kókshetaý ýezinde «Sábden tuqymy», Qarqaraly ýeziniń Moınaq bolysynda «Nııazbek tuqymy» týraly málimetter kezdesedi. Qazaq jylqylary rýlyq, jerlik sıpatyna qaraı: adaı, shekti, naıman, Altaı, Jetisý, Saýran jylqylary dep te jiktelip jatady.
Qazaqtar jylqy jeıtin shópterdi eki túrge bóledi: aq ot jáne qara ot. Aq otqa – qara topyraqty jerdiń seleýli shópteri, qara otqa sary topyraqty jerdiń jýsandy, ızendi shópteri jatady. Halyq jyrlaryndaǵy «Jylqyny myńnan ósirgen, Arqanyń tarlaý bozy» degen sóz tegin aıtylmasa kerek. Osyndaǵy «tarlaý» – shyn máninde, erekshe shóp, jylqynyń jan azyǵy. Halyq ony tipti dáriptep «atqutyrtqan» dep te ataǵan. Tarlaýdan soń jylqynyń negizgi azyǵy – betege. Jylqyǵa qatysty «betegeli belge bitem, naıza ustaǵan erge bitem» degen de sóz bar. Jylqynyń azyǵyn jan-jaqty zerttegen ǵalymdar mynadaı tujyrymǵa kelgen: «Jylqy ajyryqty – jyl boıy, shıdi – qystan kóktemge deıin, ızendi – jyl boıy, ebelekti – kúzde jáne qysta, tas buıyrǵyndy – kúzde jáne qysta, kókpekti – kúzden kóktemge deıin, maıqarany – kúzde jáne qysta, betege, boz aqseleýdi jyl boıy jeıdi».
Qazaq jylqysynyń ár dáýirdegi sanyn anyqtaý óte kúrdeli. Óıtkeni handyq, memlekettik turǵydan jylqy sanaǵy eshqashan júrgizilgen emes. Degenmen de el aýzyndaǵy áńgimeler men jazba derekterge súıener bolsaq, biraz nárseni paıymdaýǵa bolatyn sııaqty. Mysaly, zertteýshi I.Falk: «Baı qazaqtardyń qolynda bes-on myńnan jylqysy bar. Mundaı baılar tipti ózderiniń jylqylarynyń dál sanyn bilmeıdi», – dep jazady. Al franýz ǵalymy Gýtten-Chapskıı «qazaqtardyń jylqy úıirleri ǵalamat úlken, baı ıelikterinde segiz myń-on myń basqa deıin bolady, kedeıleriniń ózinde jıyrmadan kem emes» degendi jazyp qaldyrǵan. Jyl­qyly baılardyń jylqylarynyń sa­nyn dálme-dál kórsetken birden-bir zertteý­shi Sh.Ýálıhanov bolsa kerek. Onyń jazýynsha, arǵyn ishindegi qýandyq Sapaq baıda on segiz myń, qarjas Aznabaıda jıyrma bes myń jylqy bolǵan.
Keshegi keńes zamanyndaǵy derekterge júginsek, qazaq jerinde úsh mıllıon bir júz jetpis tórt myń jylqy bolǵan eken. Al 1915-1916 jyldardaǵy «tyqyr qoıan», «qazan dúrbeleńinen», 1918 jylǵy Pavlodar ýezindegi «jylqy jutynan» soń, 1922 jylǵy sanaqta jylqy sany bir mıllıon segiz júz toqsan eki myńǵa quldyrap ketken. Eń ókinishtisi, 1933 jylǵy sanaqta qazaq jerinde nebári úsh júz myń bas jylqy qalǵan…
Jylqy sharýashylyǵynyń basty ónimi – súti. Bıe sútinen qymyz ashytylady. Túrki halyqtary etnografııasynyń kórnekti ókili L.Potapov: «Qymyzdy oılap tapqan – kóshpendiler. Kóshpendiniń bul jańalyqqa tap bolýy áste qıyn emes edi. Saýyp alynǵan bıe sútin teri ydysqa quıyp kóship júrgende, ystyq kúnde shaıqalǵan sút ózinen-ózi qymyzǵa aınalǵan. Shaıqalǵan sútti iship kórgen kóshpendi, shóliniń qanyp, jan saraıynyń ashylǵanyn, kóńiliniń kóterilgenin baıqaǵan. Ol endi qymyz ashytýdyń ádisterin jetildire túsýge kirisken…», – degen pikir aıtady. Sondaı-aq Eýrazııanyń kóptegen elderindegi «Hemýs», «Gmyz», «Gymza» dep atalatyn sharap ataýlarynyń «qymyz» sózinen shyqqandyǵy da áldeqashan dáleldengen.
Bıeni alǵash baılaǵanda ashytatyn qymyzdy – «ýyz qymyz», alǵash ret qulyndaǵan qýlyq bıeniń sútinen ashytylǵandy – «qysyraq qymyz» nemese «tý qymyz», qymyzdyń ústine saýmal quıylyp kelesi kúni qotarylatyndy – «túneme qymyz», ashyp ketken qymyzdyń ústine ústemelep saýmal quıyp jýasytqandy – «jýas qymyz», sabadaǵy mol qordyń ústine kún saıyn sút quıa otyryp birneshe kún jınaǵan qymyzdy «qorabaly qymyz» dep ataıdy. Qymyzdyń daıyndalý merzimine qaraı: saýmal, túnemel qymyz (bir kúndik), qunan qymyz (eki kúndik), dónen qymyz (úsh kúndik), besti qymyz (tórt kúndik) dep te bólinedi. Qymyzdyń dámin keltirip, kúsheıte túsý úshin oǵan kepken súr qazy, qoıdyń quıryǵy, qalampyr, kúshala, kók qylsha, jylqynyń tobyǵy, qant, bal, meıiz, keptirilgen órik, quıma kúmis (jamby) qosylady.
Inemen qudyq qazǵandaı árbir málimetti tirnektep jınaǵan Ahmet Ýálhanuly jylqynyń eti, qazysy, qartasy, jal-jaıasy týraly, tipti terisi, qyly, tuıaǵy, súıegi, qumaǵy týraly tereń áńgime qozǵaıdy. Bir qazynyń ózine jan-jaqty toqtalyp, onyń ataýlaryn: jylt qazy, ala bult qazy, pyshaq júzi qazy, pyshaq syrty qazy, shynashaq qazy, barmaq qazy, bir eli qazy, eki eli qazy, úsh eli qazy, bes eli qazy, sere qazy, taban qazy, qarys qazy, tabaldyryq qazy, jeńdi bilek qazy, dóńbek qazy, ulpa qazy, bujban qazy, kirpish qazy, tobaıaq qazy, dombaı qazy, qos qazy, qazynyń quryshy, qazynyń tuıyǵy, qazynyń shuraıy, eki myń úsh júz jyldyq qazy («Berel qazysy»), «Gınnestiń rekordtar kitabyna» engen «qazaqtyń eń uzyn qazysy» dep, jalpy sanyn jıyrma jetige jetkizgen.
Ahań jylqy etiniń, sútiniń, maıynyń, kókbaýyrynyń, súıeginiń, tobyǵynyń, terisiniń, qylynyń, shýynyń, tipti jas tezeginiń, kóńiniń, nesebiniń emdik qasıetteri haqynda naqty mysaldar keltire otyryp, tolyqqandy túsinikter beredi. Attyń baby men syny jaıly tushymdy da nanymdy sózder aıtady. Máselen, attyń synyna qatysty jylqy basynyń – jıyrma bir, kóziniń – on, tisiniń – on bir, jaǵynyń – alty, qu­laǵynyń – on bir, jalynyń – jeti, keýdesiniń – bes, tuıaǵynyń – segiz, quıryǵynyń toǵyz túrin atap, solardy táptishteı túsindirip beredi. Eń ǵajaby, kitapta jylqy tústeriniń úsh júz túri atalyp, solarǵa taldaý jasalady. Jylqyǵa qatysty otyz alty án, tórt bı, seksen toǵyz kúı shyǵarylǵany tilge tıek etiledi.
Jylqyǵa baılanysty mamandyqtar, halyqtyq merekeler de ǵalymnyń nazarynan tys qalmaǵan. Ásirese, sońǵy ýaqyttarda múlde umytylyp, ulttyq salt-dástúrimizdiń sanatynan shyǵyp qalǵan Qymyzmuryndyq merekesi, qaısybir at oıyndary, áskerı ister jaıly jerine jetkize áńgimeleıdi.
Kitap avtory sózin jylqy sharýa­shy­lyǵyn órkendetýge memleket tarapy­nan jaǵ­daı týdyryp, taza qazaqı asyltuqymdy jylqylardy ósiretin jylqy zaýyttaryn uıymdastyrý, jylqy sanyn jedeldete kóbeıtý, jylqynyń emdik qasıetterin qazirgi medıına salasynda keńirek paıdalaný, qymyzdyń sapasyn túsirmeıtin ydystar jasaýdy zerttep, óndiriske engizý, ulttyq er-turman, qamyt-saıman jasaı­tyn kásiporyndar ashý, jylqymen baılanys­ty halqymyzdyń ushan-teńiz dás­túrli má­denıetin qalpyna keltiretin etnogra­fııalyq jylqy zaýytyn, respýblıkalyq jylqy sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn ashý, qazaq jylqysynyń tarıhyn, atpen salt júrý, at baptaý, atpen ıt júgirtip, qus salý ónerlerin mektepterge jeke pán retinde engizý, jylqy sharýashylyǵyn órkendetýdi «Úkimettiń ishki saıasatynyń negizgi bir salasyna aınaldyrý qajet» degen naqtyly qadaý-qadaý usynystarmen tamamdaıdy.
Biz, qazaqtar «jylqy minezdi halyqpyz» degendi jıi aıtyp jatamyz. Al jylqy – taza, kirpııaz, sýdyń tazasyn iship, shóptiń qunarlysyn ǵana jeıtin janýar. Eń bas­tysy, jylqy ózine basqanyń ústemdik etýine, tapap-talaýyna, aıaq asty etýine jol bermeıdi. Jylqy – erkindikti súıetin, bostandyqtyń sımvoly. Sondyqtan, shyn máninde, tek sóz júzinde ǵana emes, is júzinde de jylqy minezdi qazaq ekenimizdi pash ete bilgenimizge ne jetsin, shirkin! Endeshe, jylqy týraly kóbirek bilip, kóbirek oı túıip, jylqy sharýashylyǵyn órkendetýge óz úlesimizdi qosa bileıik, aǵaıyn!

Álibek Faızýllauly,
jazýshy, «Ana tili».