Jylqy jaily jön-josyq

Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, eŋbekterı AQŞ, Germaniia, Fransiia, İtaliia, Angliia, Türkiia, Resei elderınde jaryq körgen äigılı ǧalym Ahmet Toqtabai osydan tura şirek ǧasyr būryn qazaq jylqysynyŋ tarihyn zertteudı bastaǧan kezde, osynau sūraqtarǧa ja­uap ızdegen bolsa kerek. Endı, mıne, sol ūzaq ta talmai ızdenudıŋ bas-aiaǧyn qorytyp, jūrtşylyqqa «Qazaq jylqysynyŋ tarihy» dep atalatyn kölemdı eŋbegın ūsynyp otyr. Türlı-tüstı surettermen körkemdelıp, äsem bezendırılgen, kölemı seksen baspa tabaq kıtap-albom «Almatykıtap» baspasynan jaryq kördı.
Jasyratyny joq, ışı-syrty bır­dei jūtynyp tūrǧan keremet kı­tap­ty qolymyzǧa ūstap tūryp, «äsılı, memlekettık tapsyrys­pen şyqqan bolar-au» dep oilaǧanymyz ras. Öitkenı qyruar qarjyny qajet etetın mūndai qo­maqty dünielerdı şyǧaruǧa, qazannyŋ qūlaǧyn ūstaǧandar şetınen paida quǧan myna zamanda kez kelgen baspagerdıŋ täuekelge bara bermesı barşamyzǧa belgılı emes pe? Alaida jeke basynyŋ paidasynan görı halqynyŋ igılıgın joǧary qoia bıletın bas­­­pagerler de bar eken. Mıne, «Almatykıtap» baspasy tap sondai biıkten körıne bıldı. Izdegen kıtaptary qoldaryna tiıp, köŋılderı jailana bastaǧan san myŋdaǧan oqyr­mannyŋ atalmyş baspaǧa degen şeksız alǧysymyzdy özderınıŋ süiıktı «Ana tılı» gazetı arqyly jetkızuge asyqtyq.
«Almatykıtap» baspasy bügınde qa­zaqstandyq baspalardyŋ köş­bas­şysyna ainaldy desek, eşkım de talasa qoimas. Şaŋyraq kötergen on ekı jyldyŋ ışınde myŋnan astam kıtap ataularyn jaryqqa şyǧarǧan baspanyŋ qazırgı taŋdaǧy önımderı şeteldık basylymdardan bırde-bır kem emes. Qaita, köbıne olardan basym tüsıp jatqan jaiy bar. Oǧan är jyldary Mäskeu, Frankfurt, Bolonia, London, Parij, Pekin qalalarynda ötken halyqaralyq kıtap järmeŋkelerınde bedeldı jüldelerdı iemdenıp kele jatqany kuä. Mysaly, 2002 jyly Fransiiada ūiymdastyrylǧan halyqaralyq kıtap körmesınde «Almatykıtap» baspasynyŋ prezidentı Eleonora Nyǧmetqyzy Batalova SPI Altyn medalımen marapattaldy. 2007 jyly Germaniiada ötken kıtap körmesınde «Almatykıtap» Halyqaralyq qūrmettı syilyq «Altyn Fenikstı» jeŋıp aldy. 2010 jyly Mäskeudegı VII halyqaralyq kıtap järmeŋkesınde baspa «Qazaq aforizmderı» (avt. E.Şaimerdenūly) kıtaby üşın «Gran‑Pri» jüldesıne ie boldy. 2010 jyly Qazaqstan tūtynuşylarynyŋ ūlttyq ligasy ūiymdastyrǧan kıtap körmesınde «Almatykıtap» halyqtyq «Mınsız sapa» belgısın enşıledı. Endıgı kezek «Qazaq jylqysynyŋ tarihy» siiaqty ma, qalai?
«Qazaq jylqysynyŋ tarihyn» – ensiklopediialyq jinaq dep aituǧa äbden laiyqty. Avtor arheologiialyq, etnografiialyq materialdardy, köne jazbalardy, aŋyz-äŋgımelerdı, batyrlar jyryn, arhiv jäne auyzşa derekterdı salystyra otyryp, jan-jaqty keşendı eŋbek jazǧan. Qazaq jylqysy turaly aqparat-mälımetter Qazaqstannyŋ ärtürlı aimaqtarynan, Resei, Özbekstan, Moŋǧoliia, Qytai elderınen, Mäskeu, Sankt-Peterbor, Orynbor, Omby, Taşkent mūraǧattarynan jinalyp, tūŋǧyş ret ǧylymi ainalymǧa tüsıp, köpşılıktıŋ nazaryna ūsynylyp otyr. Jylqy mädenietın zertteu üşın ǧalym auyl aqsaqaldarynan, atbegılerden, şetelde tūratyn qandastarymyzdan, jalpy sany üş jüzge juyq informatordan qajettı derekterdı qasyqtap jinaǧan. Sondai-aq jylqy jaily jazylǧan segız jüzge juyq ädebiettı köz maiyn tauysa, tapjylmai zerttep şyqqan. Nätijesınde, «Ortalyq Aziia, sonyŋ ışınde qazaq dalasy – jylqynyŋ otany» degen tüpkılıktı tūjyrym jasalǧan. Būǧan dälel retınde, jüzdegen myŋ jylqy süiekterı tabylǧan eneolit däuırındegı – «Botai qonysy» atalady. Botailyqtar – jylqyny alǧaş ret qolǧa üiretkender. Mūny qazır bükıl älemnıŋ ǧalymdary moiyndap otyr. Ony Venger ǧylym akademiiasynyŋ direktory, jylqyny qolǧa üiretu mäselelerımen tıkelei ainalysyp jürgen düniejüzıne tanymal paleozoolog-mamandardyŋ bırı, professor Şandor Bekeni de, jylqynyŋ tısterındegı auyzdyqtardyŋ ızderın anyqtaudyŋ özındık ädısın tapqan amerikalyq äigılı ǧalym Devid Entoni de, jylqynyŋ süiegınde qolǧa üiretılgendıgın däleldeitın morfologiialyq belgılerınıŋ bölşektenuıne qatysty osteologiialyq jiyntyqtardy zertteuşı nemıs ǧalymdary Friş Beneke de Botai ydystarynyŋ synyqtarynan qymyzdyŋ nälın anyqtaǧan aǧylşyn ǧalymy Alan Outram da bırauyzdan qostaidy. Eŋ ǧajaby, 2009 jyly bükıl älemge tanymal SCIENCE ǧylymi jurnalynda jylqynyŋ düniejüzı boiynşa tūŋǧyş ret Soltüstık Qazaqstanda qolǧa üiretılgenı, ertedegı malşy-jylqyşylardyŋ b.z.d. IV myŋjyldyqta qymyz daiyndaǧany älem jūrtşylyǧyna jariia etıldı. Osy oraida, zertteuşı A. Vilkins «qazaq jylqysy arqyly bız, orystar, jylqyǧa qol jetkızdık» degendı aitady. Demek, attyŋ üstıne özge halyqtardan būryn köterılgen bızdıŋ babalarymyz. Adam ömırındegı attyŋ rölı jaily Mahmūd Qaşqari «At – türıktıŋ qanaty» degen. Tegı ūlan-ǧaiyr baitaq jerdı bügınde mūra etıp otyrǧan bız kezınde babalarymyzǧa qanat bıtırıp, saiyn dalany iemdenıp qaluǧa mümkındık bergen qasiettı jylqyǧa ölşeusız qaryzdar bolsaq kerek.
Jylqynyŋ arǧy tegı jylqy pışındes januarlardan dami kele – tarpaŋǧa, Prjevalsk jylqysyna, qūlan, zebraǧa jetken körınedı.

Osylardyŋ ışınde tarpaŋ jylqynyŋ bıtımı bölekşeleu bolǧany tarihtan mälım. Tarpaŋdardyŋ boilary jylqydan alasalau, denesı tyǧyrşyqtai tompaq, tüsterı qūla jäne kök bolyp keledı. Al qazaq jylqysynyŋ erekşelıkterı – bas­tary ülken, maŋdaiy oiystau, qalyŋ jaqty, döŋes mūryndy, moiny şombaldau, qysqa, közderı men qūlaqtary kışkentai. Şoqtyǧy biık, şaby qysqa, keŋ sauyrly, qylqūiryǧy tömendeu ornalasqan. Qazaq jylqysynyŋ boiy alasalau körıngenımen, dene müşelerı kışkene emes, arqasy qysqa da qairatty, būlşyq etterı tyǧyz. Būrynǧy qazaq jylqylarynyŋ otyz jasqa deiın jasaǧanyn köptegen atbegıler rastaidy. Jüirık attar jiyrma jasqa deiın bäigege şaba bergen. Batyrlardyŋ astyndaǧy tūlparlar köbıne jiyrma jastan asady eken.

Adam balasynyŋ jylqyny auyzdyqtap mınuı jäne er-tūrmandy oilap tabuy, şyn mänınde, ūly jaŋalyq edı. Ǧylymi zertteulerge süiensek, Euraziianyŋ köne taipalary – skif, saq jylqyşylarynyŋ er-tūrmandary jūmsaq bolatyn, bır aiyl­men tartylatyn jaidaq toqymnan köp aiyrmaşylyǧy joq edı. «Pazyryq», «Berel» qorǧandarynan tabylǧan er-tūrman­dar toqymnan, erdıŋ ekı qasyna ūqsatyp jasalǧan, ışıne şöp, būǧynyŋ jünın tyqqan ekı köpşıkten, aiyl-tartpadan, ömıldırık pen qūiysqannan tūrǧan. Ertedegı europalyqtar üzeŋgınıŋ joqtyǧynan attyŋ üstıne şyǧuy üşın nebır aila-şarǧylarǧa barǧan. Atqa mınudıŋ eŋ qarapaiym ädısı – attyŋ üstıne qarǧyp mıngen nemese jaly men qūlaǧynan ūstap tyrmysyp şyqqan. İspandar atqa mınu üşın ony tızerletıp üiretken. Tıptı atqa mıngızetın arnauly qūldar, şaǧyn baspaldaqtar, temır satylar qoldanylǧan. Gresiia men İtaliiada ülken qalalarǧa baratyn joldarda atqa mınu üşın arnaiy tas üiıp qoiu, tas tūǧyr ornatu etek alǧan. Bır ǧajaby, köşpendıler üzeŋgı joq kezdıŋ özınde mūndai äureşılıkterge barmaǧan. Öitkenı üş-tört jasynan atqa mınıp üirengen olar eseigen şaqtarynda attyŋ qūlaǧynda oinaityn.
Jylqyny qolǧa üiretu, onyŋ qūral-jabdyqtaryn jasau üşın adamzat ǧasyrlar boiy ūzaq ta ärqily joldardan öttı. Endı sol «keiıngı er-tūrmandardyŋ qandai erekşelıkterı bolǧan» degen mäselege toqtalaiyq. Aldyŋǧy jäne artqy qasy doǧaşa iılgen aǧaştan jasalyp, bylǧarymen qaptalǧan ärtürlı temır, altyn, kümıs qapsyrmalar ornatylǧan erler Şyǧys Europada ǧūndardyŋ keluımen qoldanysqa engen edı. Qūrylymy myqty aǧaş erlerdı b.z.d. III ǧasyrda Qytai şekarasynda tūrǧan ǧūndar oilap tapqan. Būl erlerdıŋ bır artyqşylyǧy, jauyngerler attan tüse qalyp, jazyq dalada bırınıŋ üstıne bırın qoiyp, bekınıs jasauǧa da öte yŋǧaily körınedı. Erdıŋ qastary biıkteu, otyruǧa, sadaq tartuǧa, semser şabuǧa qolaily.
Ǧūndar astyndaǧy attaryn qamşymen basqarǧan. Qamşy – er jabdyqtarynyŋ ajyramas bölıgı. Adamzat jylqyny qolǧa üiretıp mınısımen attyŋ özın jürgızu jäne aldyndaǧy maldy aidau üşın qandai da bır qūral qajet bolǧan. Alǧaşqyda atqa mıngen adam ony ärtürlı şybyqpen, taiaq-aǧaşpen aidap jürgızgen. Uaqyt öte kele būl qūraldy maldyŋ terısınen jasaǧan, bertınırek örme önerı şyqqanda şikı qaiysty örıp, örmenıŋ sanyna bailanysty qamşylar üş taspa örım, tört taspa örım, alty taspa, segız taspa, on ekı, jiyrma tört, qyryq segız taspa bolyp bölıngen. Qamşy jaumen betpe-bet jaqyn kelgende taptyrmas ūrys qaruy retınde de qoldanylǧan. Qamşynyŋ saby aǧaştan jasalyp, mysyq tektes jyrtqyş aŋnyŋ basy beinelengen. Jalpy, qamşynyŋ sabyn attyŋ basy, börınıŋ basy, taǧy basqa aŋ-qūstardyŋ basy türınde beinelep, aǧaştan, müiızden jonu qazaq dästürınde keŋ etek alǧan. Kıtap avtorynyŋ aituynşa, qamşynyŋ jiyrma üş türı, qamşylau ädısterınıŋ on bes türı bar eken.
Köşpendıler tarihynda üzeŋgılı qatty er-tūrmannyŋ jasaluy öte ülken jaŋalyq äkeldı. Üzeŋgınıŋ arqasynda atqa jyldam mınıp-tüsuge, jaumen aiqasqanda şırenıp tūryp qylyş sılteuge, naiza şanşuǧa, şoqpar sılteuge, sadaq tartuǧa, şalma laq­tyruǧa barynşa qolaily boldy. Naqtyraq aitqanda, üzeŋgı atty jabdyqtau tehnologiiasynyŋ eŋ soŋǧy jäne eŋ şeşuşı elementı dep baǧalandy. Rasynda da, qazırgı er-tūrman sol IV ǧasyrda paida bolǧan qatty er-tūrmannan (ärtürlı äşekei, sändılıgı bolmasa) köp özgere qoiǧan joq.
Üzeŋgılı qatty er-tūrmannyŋ ömırge keluı, negızınen, türıkterdıŋ tarih sahnasyna şyǧuymen tıkelei bailanysty. Altaida tūrǧan türkıler jujandarǧa (avarlar) qūl bola jürıp, temır öŋdeu käsıbımen şūǧyldanyp, temır taǧalardy, aiylbastary bar er-tūrmandardy soǧyp, däl sol uaqytta üzeŋgını de oilap tapqan. Keiın türkılerden yǧysqan jujandar Europaǧa metall üzeŋgını aparad, iaǧni ǧūndardyŋ aǧaş süiektı er-tūrmany, alysqa atylatyn sadaǧy, ūzyn ekı jüzdı semserı bolsa, türkılerde üzeŋgılı qatty er-tūrman, qaiqy qylyş boldy.
Türkılerden keiın tarih sahnasyna köşpendılerdıŋ jaŋa legı – qypşaqtardyŋ şyqqany belgılı. Qypşaqtardyŋ – mäm­lükterdıŋ atty qosyndary orta ǧasyrlardan bastap, jaŋa zamanǧa deiıngı eŋ jaqsy atty äskerlerdıŋ bırı sanalady. Tıptı Napoleonnıŋ özı Egipet joryqtarynda mämlükterdıŋ atty äskerın körıp, öte joǧary baǧalaǧan. Sol zamandarda, kerek deseŋız, qypşaqtarda at oiyndaryn tamaşalaityn jylqy teatry da bolǧan. Kezınde osylardyŋ bärın öz közderımen körgen saiahatşylar taŋdai qaǧa, taŋyrqai estelık jazyp qaldyrǧan.
Köne zamannan kele jatqan qazaq jylqy tūqymdary – jaby, arǧymaq, qazanat dep bölınedı. Osyndaǧy «arǧymaq» atauy Seljük zamanynda (H-HI ǧasyr) paida bola bastaǧan. Qazaqtar «arab arǧymaǧy», «aǧylşyn arǧymaǧy», «orystyŋ zauyt arǧymaǧy» dep böledı. Negızınen, «arǧymaq» dep erterekte tek Parfiianyŋ asyl tūqymdy jylqylaryn ataǧan. Al qazır türkı halyqtary kez kelgen taza qandy jylqylardy osylai atai beredı. Şyn mänınde, būl ūǧym «türıkmen arǧymaǧy» men «parsy arǧymaǧyna» ǧana säikes keledı. Onyŋ üstıne, parsy jylqylarynyŋ özı türıkmen jūrtynan şyqqan.
Qazanat – bielerge asyl tūqymdy aiǧyrlardy saludan şyqqan budan. Mälımet beruşılerdıŋ aituynşa, qazanat alu üşın kez kelgen asyltūqymdy aiǧyr jarai beredı eken. Qazanatty qazaqtar basqa jylqylar­dan bırşama jaqsy köredı. Qazanattardyŋ batyrlar jyrynda jiı därıpteluıne qarap, olardyŋ ejelden-aq joryqqa mınetın – äskeri jylqylar bolǧanyn baiqaimyz. Mysaly, «Qobylandy batyrdaǧy»:
Mınuge kerek qazanat,
Belıŋe kerek şarbolat, – degen jyr joldary qazanattyŋ köne tūqym ekendıgıne közımızdı jetkıze tüskendei. Al Mahambettıŋ «Arǧymaqtan tuǧan qazanat» dep keletın öleŋ şumaǧy qazanattyŋ aiǧyry arǧymaq bolǧanyn ap-aiqyn körsetıp tūrǧan joq pa?!
Jaby – Qazaqstannyŋ bırtalai jerınde ūşyrasqanymen, negızınen, oŋtüstık pen oŋtüstık-şyǧys aimaqtarda köbırek şoǧyrlanǧan. Parsylar «iaby» dep tūqymy teksız, bıraq küştı, keruende küş-kölık esebınde paidalanylatyn qoraş jylqylardy ataidy. Täjıkstandaǧy türkı tektes loqailyqtar öz jylqylaryn türıkmen jylqysynan aiyru üşın – «iaby» deidı. Jaby – türkı halyqtarynda köbıne «jük kötergış» degen maǧynany bıldıredı. Jaby – jal-qūiryǧy qalyŋ, denesı şymyr, moiny men aiaqtary qysqa, tez et alǧyş, arymaityn, ystyq-suyqqa, aştyqqa tözımdı jylqy.
Qazaqtar jylqylardy paidalanu maqsatyna qarai bylai jıktegen:
Berık – küştı, etı tyǧyz jylqylar. Būlardyŋ bıtımı qoraştau, semız, etı tyǧyz, kebeje qaryn, keŋ qūrsaq, aiaqtary juan, basy ülken, moiny juan bolyp keledı. Jyldam jürıske, şabysqa jaramsyz. Negızgı qasietı – jemşöp talǧamaidy, auyr jūmystarǧa şydamdy, aua raiynyŋ qai mezgılıne bolsa da könbıs. Mınezı juas.
Jürdek – küşı myǧym, berık pen bäige attarynyŋ arasyndaǧy salt jürıske arnalǧan jylqylar. Ony sūŋǧaq jaratylysyna qarap, «sūlu at» dep te ataidy. Jürısı jaily, köbıne jelıs, sarjelıs türınde bolady. Jürdek barymtaşylardy quuǧa, alys saparlarǧa şyǧuǧa paidalanylǧan.
Jüirık – şabys attary.
Aiaŋşyl – tek salt mınuge arnalǧan, aiaŋ jürıstı attar. Aiaŋnyŋ özı «ögız aiaŋ», «jai aiaŋ», «jel aiaŋ» dep bölınedı.
Jelgış – ertedegı qazaq tūrmysynda köp paidalanylmaǧan jylqylar. Būlar qazaq jerınde tek HIH ǧasyrdyŋ soŋyna qarai köbeie bastady.
Jorǧa – qazaqtyŋ bäige attarynan keiıngı joǧary baǧalaityn, erekşe jaqsy köretın tūqymy. Jorǧanyŋ jürısı adamǧa öte jaily. Jorǧa jylqyda tua bıtetın qasiet bolǧandyqtan, qazaqtar jorǧa tūqymyn saqtauǧa tyrysqan.
Säigülık – elşıler mınetın at.
Qazaqtarda mal iesınıŋ atymen atalatyn tūqymdar da kezdesedı. Jazba derekterge süiensek, 1845-1850 jyldary Kökşetau uezınde «Säbden tūqymy», Qarqaraly uezınıŋ Moinaq bolysynda «Niiazbek tūqymy» turaly mälımetter kezdesedı. Qazaq jylqylary rulyq, jerlık sipatyna qarai: adai, şektı, naiman, Altai, Jetısu, Sauran jylqylary dep te jıktelıp jatady.
Qazaqtar jylqy jeitın şöpterdı ekı türge böledı: aq ot jäne qara ot. Aq otqa – qara topyraqty jerdıŋ seleulı şöpterı, qara otqa sary topyraqty jerdıŋ jusandy, izendı şöpterı jatady. Halyq jyrlaryndaǧy «Jylqyny myŋnan ösırgen, Arqanyŋ tarlau bozy» degen söz tegın aitylmasa kerek. Osyndaǧy «tarlau» – şyn mänınde, erekşe şöp, jylqynyŋ jan azyǧy. Halyq ony tıptı därıptep «atqūtyrtqan» dep te ataǧan. Tarlaudan soŋ jylqynyŋ negızgı azyǧy – betege. Jylqyǧa qatysty «betegelı belge bıtem, naiza ūstaǧan erge bıtem» degen de söz bar. Jylqynyŋ azyǧyn jan-jaqty zerttegen ǧalymdar mynadai tūjyrymǧa kelgen: «Jylqy ajyryqty – jyl boiy, şidı – qystan köktemge deiın, izendı – jyl boiy, ebelektı – küzde jäne qysta, tas būiyrǧyndy – küzde jäne qysta, kökpektı – küzden köktemge deiın, maiqarany – küzde jäne qysta, betege, boz aqseleudı jyl boiy jeidı».
Qazaq jylqysynyŋ är däuırdegı sanyn anyqtau öte kürdelı. Öitkenı handyq, memlekettık tūrǧydan jylqy sanaǧy eşqaşan jürgızılgen emes. Degenmen de el auzyndaǧy äŋgımeler men jazba derekterge süiener bolsaq, bıraz närsenı paiymdauǧa bolatyn siiaqty. Mysaly, zertteuşı İ.Falk: «Bai qazaqtardyŋ qolynda bes-on myŋnan jylqysy bar. Mūndai bailar tıptı özderınıŋ jylqylarynyŋ däl sanyn bılmeidı», – dep jazady. Al fransuz ǧalymy Gutten-Chapskii «qazaqtardyŋ jylqy üiırlerı ǧalamat ülken, bai ielıkterınde segız myŋ-on myŋ basqa deiın bolady, kedeilerınıŋ özınde jiyrmadan kem emes» degendı jazyp qaldyrǧan. Jyl­qyly bailardyŋ jylqylarynyŋ sa­nyn dälme-däl körsetken bırden-bır zertteu­şı Ş.Uälihanov bolsa kerek. Onyŋ jazuynşa, arǧyn ışındegı quandyq Sapaq baida on segız myŋ, qarjas Aznabaida jiyrma bes myŋ jylqy bolǧan.
Keşegı keŋes zamanyndaǧy derekterge jügınsek, qazaq jerınde üş million bır jüz jetpıs tört myŋ jylqy bolǧan eken. Al 1915-1916 jyldardaǧy «tyqyr qoian», «qazan dürbeleŋınen», 1918 jylǧy Pavlodar uezındegı «jylqy jūtynan» soŋ, 1922 jylǧy sanaqta jylqy sany bır million segız jüz toqsan ekı myŋǧa qūldyrap ketken. Eŋ ökınıştısı, 1933 jylǧy sanaqta qazaq jerınde nebärı üş jüz myŋ bas jylqy qalǧan…
Jylqy şaruaşylyǧynyŋ basty önımı – sütı. Bie sütınen qymyz aşytylady. Türkı halyqtary etnografiiasynyŋ körnektı ökılı L.Potapov: «Qymyzdy oilap tapqan – köşpendıler. Köşpendınıŋ būl jaŋalyqqa tap boluy äste qiyn emes edı. Sauyp alynǧan bie sütın terı ydysqa qūiyp köşıp jürgende, ystyq künde şaiqalǧan süt özınen-özı qymyzǧa ainalǧan. Şaiqalǧan süttı ışıp körgen köşpendı, şölınıŋ qanyp, jan saraiynyŋ aşylǧanyn, köŋılınıŋ köterılgenın baiqaǧan. Ol endı qymyz aşytudyŋ ädısterın jetıldıre tüsuge kırısken…», – degen pıkır aitady. Sondai-aq Euraziianyŋ köptegen elderındegı «Hemus», «Gmyz», «Gymza» dep atalatyn şarap ataularynyŋ «qymyz» sözınen şyqqandyǧy da äldeqaşan däleldengen.
Bienı alǧaş bailaǧanda aşytatyn qymyzdy – «uyz qymyz», alǧaş ret qūlyndaǧan qulyq bienıŋ sütınen aşytylǧandy – «qysyraq qymyz» nemese «tu qymyz», qymyzdyŋ üstıne saumal qūiylyp kelesı künı qotarylatyndy – «tüneme qymyz», aşyp ketken qymyzdyŋ üstıne üstemelep saumal qūiyp juasytqandy – «juas qymyz», sabadaǧy mol qordyŋ üstıne kün saiyn süt qūia otyryp bırneşe kün jinaǧan qymyzdy «qorabaly qymyz» dep ataidy. Qymyzdyŋ daiyndalu merzımıne qarai: saumal, tünemel qymyz (bır kündık), qūnan qymyz (ekı kündık), dönen qymyz (üş kündık), bestı qymyz (tört kündık) dep te bölınedı. Qymyzdyŋ dämın keltırıp, küşeite tüsu üşın oǧan kepken sür qazy, qoidyŋ qūiryǧy, qalampyr, küşala, kök qylşa, jylqynyŋ tobyǧy, qant, bal, meiız, keptırılgen örık, qūima kümıs (jamby) qosylady.
İnemen qūdyq qazǧandai ärbır mälımettı tırnektep jinaǧan Ahmet Uälhanūly jylqynyŋ etı, qazysy, qartasy, jal-jaiasy turaly, tıptı terısı, qyly, tūiaǧy, süiegı, qūmaǧy turaly tereŋ äŋgıme qozǧaidy. Bır qazynyŋ özıne jan-jaqty toqtalyp, onyŋ ataularyn: jylt qazy, ala būlt qazy, pyşaq jüzı qazy, pyşaq syrty qazy, şynaşaq qazy, barmaq qazy, bır elı qazy, ekı elı qazy, üş elı qazy, bes elı qazy, sere qazy, taban qazy, qarys qazy, tabaldyryq qazy, jeŋdı bılek qazy, döŋbek qazy, ūlpa qazy, būjban qazy, kırpış qazy, tobaiaq qazy, dombai qazy, qos qazy, qazynyŋ qūryşy, qazynyŋ tūiyǧy, qazynyŋ şūraiy, ekı myŋ üş jüz jyldyq qazy («Berel qazysy»), «Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna» engen «qazaqtyŋ eŋ ūzyn qazysy» dep, jalpy sanyn jiyrma jetıge jetkızgen.
Ahaŋ jylqy etınıŋ, sütınıŋ, maiynyŋ, kökbauyrynyŋ, süiegınıŋ, tobyǧynyŋ, terısınıŋ, qylynyŋ, şuynyŋ, tıptı jas tezegınıŋ, köŋınıŋ, nesebınıŋ emdık qasietterı haqynda naqty mysaldar keltıre otyryp, tolyqqandy tüsınıkter beredı. Attyŋ baby men syny jaily tūşymdy da nanymdy sözder aitady. Mäselen, attyŋ synyna qatysty jylqy basynyŋ – jiyrma bır, közınıŋ – on, tısınıŋ – on bır, jaǧynyŋ – alty, qū­laǧynyŋ – on bır, jalynyŋ – jetı, keudesınıŋ – bes, tūiaǧynyŋ – segız, qūiryǧynyŋ toǧyz türın atap, solardy täptıştei tüsındırıp beredı. Eŋ ǧajaby, kıtapta jylqy tüsterınıŋ üş jüz türı atalyp, solarǧa taldau jasalady. Jylqyǧa qatysty otyz alty än, tört bi, seksen toǧyz küi şyǧarylǧany tılge tiek etıledı.
Jylqyǧa bailanysty mamandyqtar, halyqtyq merekeler de ǧalymnyŋ nazarynan tys qalmaǧan. Äsırese, soŋǧy uaqyttarda mülde ūmytylyp, ūlttyq salt-dästürımızdıŋ sanatynan şyǧyp qalǧan Qymyzmūryndyq merekesı, qaisybır at oiyndary, äskeri ıster jaily jerıne jetkıze äŋgımeleidı.
Kıtap avtory sözın jylqy şarua­şy­lyǧyn örkendetuge memleket tarapy­nan jaǧ­dai tudyryp, taza qazaqi asyltūqymdy jylqylardy ösıretın jylqy zauyttaryn ūiymdastyru, jylqy sanyn jedeldete köbeitu, jylqynyŋ emdık qasietterın qazırgı medisina salasynda keŋırek paidalanu, qymyzdyŋ sapasyn tüsırmeitın ydystar jasaudy zerttep, öndırıske engızu, ūlttyq er-tūrman, qamyt-saiman jasai­tyn käsıporyndar aşu, jylqymen bailanys­ty halqymyzdyŋ ūşan-teŋız däs­türlı mä­denietın qalpyna keltıretın etnogra­fiialyq jylqy zauytyn, respublikalyq jylqy şaruaşylyǧy ǧylymi-zertteu institutyn aşu, qazaq jylqysynyŋ tarihyn, atpen salt jüru, at baptau, atpen it jügırtıp, qūs salu önerlerın mektepterge jeke pän retınde engızu, jylqy şaruaşylyǧyn örkendetudı «Ükımettıŋ ışkı saiasatynyŋ negızgı bır salasyna ainaldyru qajet» degen naqtyly qadau-qadau ūsynystarmen tamamdaidy.
Bız, qazaqtar «jylqy mınezdı halyqpyz» degendı jiı aityp jatamyz. Al jylqy – taza, kırpiiaz, sudyŋ tazasyn ışıp, şöptıŋ qūnarlysyn ǧana jeitın januar. Eŋ bas­tysy, jylqy özıne basqanyŋ üstemdık etuıne, tapap-talauyna, aiaq asty etuıne jol bermeidı. Jylqy – erkındıktı süietın, bostandyqtyŋ simvoly. Sondyqtan, şyn mänınde, tek söz jüzınde ǧana emes, ıs jüzınde de jylqy mınezdı qazaq ekenımızdı paş ete bılgenımızge ne jetsın, şırkın! Endeşe, jylqy turaly köbırek bılıp, köbırek oi tüiıp, jylqy şaruaşylyǧyn örkendetuge öz ülesımızdı qosa bıleiık, aǧaiyn!

Älıbek Faizullaūly,
jazuşy, «Ana tılı».