اسكەري قىزمەتكەردىڭ ءوز سالاسىنان كەتۋى ۇردىسكە اينالدى ما؟ ونىڭ سەبەپتەرى قانداي؟ رەزەرۆتەگى قىزمەتتىڭ ەنگىزىلۋ توركىنى نەدە؟ اسكەردى دەندەگەن تۇيتكىلدەر قايتسە رەتتەلەدى؟ جابىق سالانىڭ مۇشكىل ماسەلەلەرى ءسوز بولادى.
كەشە سەنات «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە رەزەرۆتەگى اسكەري قىزمەت جانە جەكەلەگەن ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ فۋنكتسيالارىن قايتا ءبولۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىن ماقۇلدادى. ال اسكەردەگى شىنايى جاعداي قالاي؟
«كوزبوياۋشىلىق بەلەڭ العان»
اتى-ءجونىن جازۋدى قالاماعان سەرجانت 20 جىل بويى ەڭبەك ەتكەن اسكەري قىزمەتتەن دەنساۋلىق جاعدايىنا بايلانىستى كەتكەنىن ايتادى. سونداي-اق ول اسكەري قىزمەتتىڭ دامۋ جاعىنان كەمشىن ءتۇسىپ جاتقانىن ەسكەرتتى.
- بىرىنشىدەن، مەن اسكەري قىزمەتتەن دەنساۋلىق جاعدايىما بايلانىستى كەتتىم. اسكەري قىزمەتتە 20 جىل جۇمىس ىستەپ، دەنساۋلىعىما زيان كەلدى. قىسى، جازى اسكەري قىزمەتتە جۇمىس ىستەۋ وڭاي شارۋا ەمەس. وڭتۇستىك وڭىردە جاڭبىر جاۋعاننان كەيىن ارتىنان اياز بولىپ، مۇزدى جەردە جاتۋعا تۋرا كەلەدى. اياقتان، ۇستىڭنەن وتكەن سۋىقتان بۋىن، بەل اۋىرىپ دەنساۋلىقتان ايىرىلاسىڭ. سونداي-اق وقۋ-جاتتىعۋ كەزىندەگى ءارتۇرلى جارىلىستاردىڭ دىبىسىنان قۇلاق ءجوندى ەستىمەي قالادى، - دەيدى ول.
اسكەردەگى دامۋ، ىلگەرىلەۋگە دە ونىڭ كوڭىلى تولمايدى.
- سەرجانت رەتىندە ايتار بولسام، ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىندە دامۋ پروتسەسى وتە تومەن. ءبىرىنشى كەزەكتە قارۋلى كۇشتەر نەمەن شۇعىلدانۋ كەرەك؟ جاۋىنگەرلىك دايارلىق جاساپ، ەلدى قورعاۋ ەمەس پە؟ قارۋلى كۇشتەرىمىز ەلدىڭ الدىڭعى شەبىندە تۇرۋ كەرەك قوي. وكىنىشكە قاراي ەلدى قورعاۋداعى دايىندىعىمىز وتە ءالسىز. سەبەبى كوپ جاعداي اسكەري قىزمەتتە كوزبوياۋشىلىق بەلەڭ العان. ساپالى جۇمىس ىستەۋ از كەزدەسەدى. كوپكە توپىراق شاشپايمىن، ارميادا ناقتى ساپاعا جۇمىس ىستەيتىن مىقتى كومانديرلەر بار. جاۋىنگەرلىك دايارلىقتى ارتتىرىپ، ساربازداردىڭ ءبىلىمىن دامىتۋعا كوڭىل بولەتىن ازاماتتار بار، – دەيدى ول.
«يدەيا ايتاتىن مىقتى سەرجانت پەن وفيتسەر بار»
سەرجانت اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ كيىمى مەن قۇرال-جابدىقتارى ەسكى ەكەنىن ايتادى.
- ەڭ ماقتاۋلى دەگەن كەيبىر اسكەري ءبولىمنىڭ كيىمى مەن باسىنداعى كاسكا جانە برونەجيلەتتەرى ەسكىرىپ كەتكەن. كيىم-كەشەك پەن قۇرال-جابدىقتىڭ ساپاسى وتە تومەن. سونداي-اق جاۋىنگەرلىك دايارلىققا ءمان بەرىپ، وعان ەشكىمنىڭ جانى اشىپ جاتقان جوق. وسى جاعى مەن قاتتى قىنجىلتادى. بىراق جوعارى اسكەري شەندىلەر «اسكەردە ءبارى كەرەمەت بولىپ جاتقانداي» كوزبوياۋشىلىق كوپ جاسايدى. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، اسكەري قىزمەتتە قارۋلى كۇشتەردىڭ مىقتى بولۋى ءۇشىن يدەيا ايتاتىن مىقتى سەرجانت پەن وفيتسەرلەر بار، - دەيدى ول.
اسكەردەگى ەڭ باستى ماسەلە – ساربازدى الەۋمەتتىك جاعىنان قولداۋ، قورعاۋ.
- الەۋمەتتىك كومەككە كەلەتىن بولساق، ۇكىمەت جالاقىدان باستاپ پاتەرگە اي سايىن اقشا بەرەدى. كەيبىر ساربازدار ناريادتا جۇرەدى. ەڭ ءبىرىنشى ولار بالا-شاعاسىن اسىراپ، ەل قاتارلى وسكەنىن قالايدى. كەيبىر شەتەلدىك اسكەرمەن سالىستىراتىن بولساق، مىسالى ولار سوعىسقا دا كەتىپ جاتادى عوي، بىراق ولار بالا-شاعام «نە جەيدى، نە كيەدى» دەپ ۋايىمداپ جاتقان جوق. سەبەبى ولاردى ۇكىمەت 100 پايىز قامتاماسىز ەتەدى. مەنىڭ ويىمشا، پاتەرگە اي سايىن اقشا بەرمەي، بىردەن پاتەر بەرەتىن بولسا، وندا اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ ىنتاسى جوعارى بولار ەدى. اسكەرگە كەلگەن ازاماتتى 100 پايىز پاتەرمەن قامتاماىز ەتۋگە نە كەدەرگى؟ ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ ەڭ باستى پروبلەماسى – باسپانالى بولۋ، - دەپ شورت قايىردى سەرجانت.
رەزەرۆتەگى قىزمەتكە 2 مىڭ ادام شاقىرىلادى
بيىلدان باستاپ ەلىمىزدە اسكەري قىزمەتتىڭ جاڭا ءتۇرى – رەزەرۆتەگى قىزمەت ەنگىزىلىپ، وعان ەرىكتى تۇردە 2 مىڭ ادام شاقىرىلعالى وتىر. نەگىزگى ماقسات – موبيليزاتسيالىق دايىندىق جۇيەسىن جەتىلدىرۋ. زاڭعا سايكەس، ءاربىر ادامدى رەزەرۆتەگى اسكەري قىزمەتكە تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا شاقىرادى.
رەزەرۆتەگى اسكەري قىزمەتشىگە تيەسىلى بارلىق كيىم-كەشەك پەن قۇرال-جابدىق بەرىلەدى. سونداي-اق، اي سايىن ەڭ تومەنگى جالاقى تولەنەدى. بيىل ونىڭ مولشەرى 85 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. رەزەرۆتەگى اسكەري قىزمەت ەڭبەك ءوتىلى رەتىندە ەسەپتەلەدى. ول ءۇشىن زەينەتاقى جارنالارى دا اۋدارىلادى.
رەزەرۆتەگى اسكەري قىزمەتتىڭ مەرزىمى – ەكى اي. ال وسى قىزمەتكە شاقىرىلعان ادام بارلىق سالىقتان بوساتىلادى.
رەزەرۆتەگى قىزمەت تۇرىنە شاقىرىلاتىن ازاماتتاردىڭ جاس شەگى دە بەلگىلى. جەكە قۇرام مەن سەرجانتتار ءۇشىن – 18 جاسقا تولعان جانە 47 جاستان اسپاعان، ال وفيتسەرلىك قۇرام ءۇشىن – 57 جاسقا دەيىن بولۋى كەرەك.
جالاقى جاقسى ما؟
قورعانىس مينيسترلىگى رەزەرۆتەگى قىزمەت بويىنشا سارباز جيناپ جاتقاندا ازاماتتار اسكەردەن ات-تونىن الا قاشۋدا. مۇنى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءارى قارۋلى كۇشتەر باس شتابىنىڭ باستىعى سۇلتان قامالەتدينوۆ تە جوققا شىعارمايدى.
«ونداي فاكتىلەر بار. بۇل اسكەري قىزمەتكەردىڭ كەلىسىم-شارتقا قانشا ۋاقىتقا وتىرۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. ماسەلەن سارباز وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن 10 جىلعا كەلىسىم-شارتقا وتىرادى. وسى كەلىسىم-شارتقا وتىرعاننان كەيىن كەم دەگەندە 10 جىلعا دەيىن قىزمەت ەتۋى كەرەك»، - سۇلتان بۇركىتبايۇلى.
سەنات دەپۋتاتى الىشەر ساتىبالديەۆ سوڭعى جىلدارى اسكەريلەرگە الەۋمەتتىك كومەك كورسەتىلىپ جاستا دا اسكەردەن كەتۋ بايقالاتىنىن ايتتى.
«ءيا، اسكەردەن ازاماتتاردىڭ كەتىپ جاتقانى راس. سونداي-اق دەكرەتتىك دەمالىسقا كەتىپ جاتقان اسكەري قىزمەتشىلەر دە كەزدەسەدى. بۇگىنگى تاڭدا اسكەريلەردىڭ جالاقىسى كوتەرىلىپ، ولاردى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ماسەلەسى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ونىڭ ناتيجەسىن جاقىن ارادا كورەمىز دەپ ويلايمىن»، – دەيدى ول.
«بىلىكتى ماماندار امالسىز كەتىپ جاتىر»
قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى مەن سەنات دەپۋتاتى اسكەريلەردىڭ نە سەبەپتى قىزمەتتەن كەتىپ بارا جاتقانىن اشىپ ايتپادى. ال اسكەري ساراپشى ەرمەك سەيىتباتتالوۆ ازاماتتاردىڭ ارميادان جاپپاي كەتۋىنە اسكەردەگى ادىلەتسىزدىك سەبەپ بولىپ وتىرعانىن ايتادى.
- اسكەردەن ازاماتتاردىڭ جاپپاي كەتۋى وتە وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر. نەگىزى بىلىكتى مامانداردىڭ اسكەردەن كەتۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى اسكەردەگى ادىلەتسىزدىك دەر ەدىم. ماسەلەن، قىزمەتىنىڭ اۋىرلىعىنا قاراي ازاماتتاردىڭ ەڭبەگى جالاقىسىنا سايكەس كەلمەيدى. سارباز اسكەري قىزمەتتە ۋاقىتىنىڭ باسىم بولىگىن سارپ ەتەدى جانە قاقاعان ايازبەن، اپتاپ ىستىقتا دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرەدى، - دەيدى ول.
ەرمەك سەيىتباتتالوۆ اسكەر سالاسىندا دا اقشا جيناۋ بارىن ايتتى.
- ونسىز دا جالاقىسى اسكەريلەردەن بولىمدە ءارتۇرلى كەرەك-جاراققا اقشا جينايدى. نەگىزى عيمارات پەن قارۋ-جاراقتى كۇتىپ باپتاۋعا ۇكىمەتتەن قىرۋار قارجى بولىنگەن. بىراق قاجەتتى قارجىنى قاتارداعى اسكەري قىزمەتكەردەن الىپ، ماسەلەنى شەشۋگە ۇيرەنىپ العان. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، اسكەري قىزمەتشى ونسىز دا از جالاقىنى وتباسىنا تۇگەل اپارمايدى. سوندىقتان ولار قالادا تاكسي بولىپ، ءار ءتۇرلى جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولىپ ءجۇر. ءوزىنىڭ وتباسىنا كوڭىل ءبولىپ، جەكە ومىرىنە نازار اۋدارۋعا ۋاقىتى بولمايدى. سول سەبەپتى ءوز سالاسىندا 10-15 جىل بويى ەڭبەك ەتكەن بىلىكتى ماماندار اسكەري قىزمەتتەن امالسىز كەتىپ جاتىر، - دەدى اسكەري ساراپشى.
ول مۇندايدا رەسمي ستاتيستيكاعا جۇگىندى.
- بىلتىر قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سۇلتان قامالەتدينوۆ سوڭعى 3 جىلدا 17 مىڭنان استام ازامات اسكەردەن كەتتى دەپ ايتقانى ەستەرىڭىزدە شىعار. ونىڭ تەڭ جارتىسى – تالاي جىل بويى وقۋ-جاتتىعۋدا دايىندالىپ كەلگەن «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىن وفيتسەرلار. ەگەر 17 مىڭنان استام ازاماتتى اسكەري قۇرامدارعا بولسەك، 15 بريگادا شىعادى ەكەن. بۇل سۇمدىق قوي؟! - دەيدى اسكەري ساراپشى.
جوعارى شەندى باسشىلاردىڭ وفيتسەرگە قاتىناسى
ەرمەك سەيىتباتتالوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەگەر اسكەردە ادىلەت بولسا، ازاماتتار ارميادان كەتپەيدى. ءىس بارىسىندا ماسەلە مۇلدە باسقاشا بولىپ وتىر. ول جوعارى شەندى اسكەري قىزمەتكەردىڭ ساربازدارعا قۇلعا قاراعانداي قارايتىنىن ايتتى.
- جوعارى شەندى باسشىلار وفيتسەرلار مەن كەلىسىم-شارت نەگىزىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ازاماتتارعا ادام رەتىندە ەمەس، جانىندا جۇرگەن قۇل سەكىلدى قارايدى. مۇنداي قارىم-قاتىناستى تەز ارادا رەتتەۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، اسكەردەن كەتۋدىڭ ەڭ باستى سەبەپتەردىڭ تاعى ءبىرى وسى بولىپ وتىر، - دەيدى ەرمەك سەيىتباتتالوۆ.
ول تاعى ءبىر سوراقىلىقتىڭ بارىن ايتتى. ماسەلەن، اسكەريلەرگە ارنالعان يپوتەكانى بەرۋ كەزىندە لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەر قول استىنداعى قىزمەتكەردەن اقشا دامەتىپ تۇرادى. بۇل از دەسەڭىز اسكەري اتاق الىپ، لاۋازىمىن كوتەرەيىن دەسە دە، جوعارى جاق اقشا بەرسە ەكەن دەپ تۇراتىن كوزقاراستىڭ بارىن اسكەري ساراپشى جوققا شىعارمادى.
- وكىنىشكە قاراي اسكەري سالا دا ساۋداعا ءتۇسىپ، «كۋپي - پروداي» بولىپ كەتتى. اسكەري قىزمەتكەر نەشە جىل بويى دايىندالعاندا «بارماق باستى، كوز قىستى» جاعدايدى كورەدى. وسىنداي ادىلەتسىزدىكتى كورگەن ادام ارينە اسكەردەن تۇرا قاشادى، - دەيدى ول.
