اتتىڭ ءوز ابزەلى ەر-تۇرماننىڭ جىلقى تەرىسىنەن جاسالاتىنىن بىلەمىز. جالى مەن قۇيرىعى كوشپەندى تۇرمىسقا اسا قاجەتتى ارقان-جىپتەن باستاپ، كيىز ءۇيدىڭ باۋ-شۋىنا دەيىن پايدالانىلادى. بۇدان بولەك جىلقى تەرىسى قازاقتىڭ قانداي كادەسىنە جاراعان ەكەن؟
قۇلىن مەن تايدىڭ تەرىسىنەن قازاقتىڭ ەڭ باعالى، اسىل كيىمدەرى – جارعاق پەن تايجاقى تىگىلگەن. ح.ارعىنباەۆ جارعاقتاردى ەكىگە بولەدى: تاقىر جارعاق جانە قۇلىن جارعاق. جارعاق تاي تەرىسىنەن يلەنىپ، سىرتى كەستەلەنىپ تىگىلەدى. قۇلىن جارعاقتار ءجۇنى سىرتىنا قاراتىلىپ، كوبىنەسە قارا ءتۇستى قۇلىن تەرىلەرىنەن، جانى جونىنا كەلتىرىلىپ، استىنا استار سالىنىپ تىگىلەدى. ورىس قۇجاتتارىندا بۇل كيىمدەردىڭ قالاي جاسالىپ، تىگىلەتىنى جانە باعاسى ناقتى بەرىلگەن: «يلەنگەن قۇلىن تەرىسىنىڭ ءجۇنى ەشقاشان سىدىرىلمايدى، تەرىلەر تەك قانا قازاقتاردىڭ وزدەرى كيەتىن تونى – جارعاققا پايدالانىلادى. ءبىر ايدان ءتورت ايعا دەيىنگى تەرىنى «قۇلىن جارعاق» دەپ، ودان جوعارى جەتى ايعا دەيىنگىسى «جاباعى تەرىسى» نەمەسە «تاي تەرىسى» دەپ اتالادى. قۇلىن جارعاق تاي جارعاقتان نەگە جوعارى باعالانادى؟ قۇلىن جارعاق تەرىسىنىڭ جەڭىلدىگى مەن جۇمساقتىعى، ءجۇنىنىڭ بىركەلكىلىگى جانە جارقىراپ، قۇلپىرىپ تۇرعانىنا بايلانىستى تاي جارعاققا قاراعاندا ەكى ەسە قىمبات، اسىرەقارا تۇستىلەرى: 25-30 رۋب.، ال ءبىر تەرى 2-3 رۋب. تۇرادى. ال تاي جارعاق بولسا 10-15 رۋب. تۇرادى، ونىڭ جۇندەرى ۇزىن، جالبىراعان، قۇلىن جۇنىندەي ۇياڭ ەمەس جانە جارقىرامايدى، تەرىسى قالىڭداۋ. تاي جارعاقتىڭ جەلتوقسان-قاڭتار ايلارىنداعى ءجۇنى جاقسى، سوندىقتان ءجۇنىن سىرتىنا قاراتا كيەدى. اقپان، ناۋرىز ايلارىندا تەرىلەرىنىڭ ءوڭى وزگەرىپ، كۇڭگىرتتەنە باستايدى، ولار ارزان بولادى جانە ءجۇنىن ىشىنە قاراتىپ تىگەدى…».
ءىرى جىلقىنىڭ تەرىسىنەن – تۋلاق، قۇلىن تەرىسىنەن تۇگىن سىرتىنا قاراتىپ، اراسىنا قويدىڭ ءجۇنىن سالىپ، كەزدەمەمەن تىستاپ، توسەنىش كورپە جاسايدى، مۇنى «بوستەك» نەمەسە «تايكورپە» دەيدى. بوستەكتى (تايكورپە) ەكى تايدىڭ تەرىسىنەن جاسايدى، ءارى جامىلعى، ءارى توسەنىش بولادى. تايجاقىنى (تايتەرى) جاباعى ءجۇنى تىعىز التى تايدىڭ تەرىسىنەن تىزەنى جاۋىپ تۇراتىنداي قىلىپ تىگەدى. ابدەن يلەنىپ، ءيى قانعان قۇلىن تەرىسىنەن جارعاق شالبار تىگەدى.
كوشپەندىلەردىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى – ەتىك پەن شالباردى ويلاپ تابۋى، ەكەۋى دە اتقا سالت ءمىنۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋعان. كوشپەندىلەردىڭ كونە كەبىس-ءماسى مەن ساپتاما ەتىك ۇلگىلەرى قازاقتاردا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. كەبىس-ءماسى – ايەلدەردىڭ اياقكيىمى، ساپتاما – ەرلەردىكى. ءماسى جۇقا بىلعارىدان تىگىلەدى، ايەل ادامنىڭ اياعىنا كيىلەتىن بىلعارى بايپاق دەۋگە بولادى. كەبىس – جىلقىنىڭ «كوك ساۋىر» دەپ اتالاتىن كون تەرىسىنەن تىگىلەدى، وكشەسى بيىك، وكشەگە كۇمىس تىرەمە – باتقى قاعىلادى، اشەكەيلەپ بەزەندىرىلەدى. كەبىستى ءماسىنىڭ سىرتىنان كيەدى. ەندى «ءبىر اياققا نەگە ەكى اياقكيىم كيىلەدى» دەگەن سۇراققا كەلسەك، ايەل ادام العاش اتقا مىنگەندە بالتىرىن قاجاماس ءۇشىن جۇقا بىلعارىدان ءماسىنى ويلاپ تاپقان. ال ۇزەڭگى پايدا بولعاندا اياقتى اۋىرتپاي، نىق ۇستاۋ ءۇشىن ءماسىنىڭ باسىنا قاتتى اياق كيىم – كەبىس ويلاپ تابىلدى.
ەرلەر جورتۋىلعا شىعىپ، اڭ اۋلاپ، اسكەري جورىقتارعا قاتىسۋ ءۇشىن جۇمساق اياقكيىمدەر – ءماسى مەن كەبىس بىرىكتىرىلىپ تىگىلىپ، ساپتاما ەتىككە اينالدى. سونىمەن، VI-VII عاسىرلاردا ۇزەڭگىلى ەر-تۇرماننىڭ ومىرگە كەلۋى وكشەسى بار، قالىڭ تاباندى ءماسىنىڭ، كەيىن ساپتامانىڭ پايدا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. ساپتاما – قوس ۇلتاراق سالىپ، قوس بايپاق كيىپ، شۇلعاۋ وراپ، شالباردىڭ بالاعىن قونىشىنا سالىپ كيەتىن، كونىشى تىزەدەن اسىپ، بالتىرعا جەتەتىن باسى ۇلكەن، جايتابان ەتىك. ساپتامانىڭ قونىشى – جىلقى تەرىسىنەن، ۇلتانى سيىر تەرىسىنەن تىگىلەدى. ساپتامانىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعى – وڭى مەن سولى جوق، وڭ ەتىكتى – سول اياققا، سول ەتىكتى وڭ اياققا اۋىستىرىپ كيە بەرەدى.
جىلقىنىڭ باس تەرىسىنەن تۇگى وكشەسىنە قارايتىنداي ەتىپ ءپىشىپ، اعاش قالىپقا سالىپ، شەتتەرىن بۇگىپ، قايىستان باۋ تاعىپ، اياقكيىم جاسايدى. ونى «شارىق» دەپ اتايدى. شارىق – قويشىلاردىڭ ارناۋلى كيىمى، ءبىر جىلعا مالشىعا ەكى شارىق بەرىلەتىن. «جاياۋدىڭ اتى – شارىق، كۇشى – ازىق» دەگەن ماقال سودان قالعان.
تالىس – جىلقىنىڭ بىتەۋ سويىلعان باس تەرىسىنەن جانە جون تەرىسىنەن جاسالاتىن دوربا، قۇرال-سايمان سالۋعا ارنالدى. تالىسقا ەتىكشىلەر، زەرگەرلەر، قولونەرشىلەر شەبەرلىك اسپاپتارىن سالعان. تالىس وتە سيرەك كەزدەسەدى.
شىنىقاپ – كوشكەندە شىنى، كەسەلەردى الىپ جۇرۋگە ارنالعان قاپ. جىلقىنىڭ كون تەرىسىنەن جاسالادى، ەكى جاعى ەكى جارتى شار سياقتى، جابىلعاندا باستىرمامەن ورنەك سالادى، فورماسىنا قاراي بۇيىرىنەن – ءۇش جەرىنەن، جىلقىنىڭ قۇيرىق قىلىنان نەمەسە ەكى شاردىڭ ورتاسىنان ەكى شاشاق قويىلادى. كەرەگەنىڭ كوزىنە، قابىرعاعا ءىلىپ قويعاندا ادەمى كورىنەدى.
دارىقالتا – بيە قۇلىنداعاندا قۇلىن الدا-جالدا شىعىن بولسا، تەرىسىن سويىپ الىپ، قۇلىن جارعاققا پايدالانادى. ال باس تەرىسىن بىتەۋ سويىپ، ەكى قۇلاعىن الىپ تاستاپ، مۇرنى، كوزى، اۋىز قۋىستارىن ىشىنە جىمداستىرىپ تىگىپ، اۋدارىپ، تۇگىن سىرتىنا قاراتادى. اۋزىنىڭ ەكى جاعىنا قاتتى كەپكەن ارشا، توبىلعىدان ورنەك سالا وتىرىپ، ۇزىندىعى – 10-15 سم، ەنى 1-1,5 سم ەرنەۋ ورناتادى، سوندا اۋزى اعاش قالتا پايدا بولادى. ءۇش جەردەن تەسىپ، قايىس باۋ وتكىزەدى، باۋدى تارتقاندا اعاش ەرنەۋلەر ءبىر-بىرىنە قابىسىپ، قالتا جابىلىپ قالادى. قالتانىڭ الدىڭعى جاعىندا قۇلىننىڭ كەسكىنى انىق كورىنەدى. مۇنى «دارىقالتا» اتاپ، ىشىنە سيرەك كەزدەسەتىن ادامعا كەرەكتى دارىلەردى (ايۋدىڭ كەپكەن ءوتى، سىناپ، كۇكىرت، تاعى باسقا) ساقتاپ قويادى.
شايتۇلىپ – بايان ولگي (محر), التاي ايماعى (قحر) قازاقتارىنىڭ بۇرىنعى كەزدە ۇلكەن تاقتا شايلاردى سالۋعا ارناپ جىلقى، كەيدە سەركە تەرىسىنەن ءجۇنىن سىرتىنا قاراتىپ تىككەن دورباسى. شايتۇلىپ وتە قاراپايىم، ۇزىندىعى – 30-40 سم، كولدەنەڭى – 20-25 سم، ەكى جاعىنان قايىس باۋى بار، اۋزى تۇتاستاي اشىق، جاي سوزبەن ايتساق، تەرىدەن تىگىلگەن دوربا سياقتى. كيىز ۇيلەردىڭ تاماق قوياتىن بولىگىنە باۋىنان كەرەگەنىڭ كوگىنە ءىلىپ قويادى. شايتۇلىپقا سۋ، دىمقىل وتپەيدى، تەز توزبايدى.
قازاق قىس بويى سوعىمعا سويىلعان مال سۇيەكتەرىن تاستاماي جيناپ وتىرعان. قىس اياقتالىپ، ەل كوكتەمگە كوشەردە شەبەرلەر قىستاۋ-قىستاۋدى ارالاپ ءجۇرىپ، يەلەرىمەن كەلىسە وتىرىپ، جىلقى مەن تۇيەنىڭ قابىرعا، جاق، جاۋىرىن سۇيەكتەرىن جيناعان. شەبەرلەر سۇيەكتەردى قايناتىپ، مايىنان ارىلتقان سوڭ پىسپەك، كىر وقتاۋ، اسادال، ادالباقان، ساندىق، كەبەجە سياقتى ءۇي جيھازدارىن اشەكەيلەۋگە پايدالانعان. سۇيەكتى تەسىك قازانعا سالىپ، استىنا وت جاعىپ كۇيدىرۋ ناتيجەسىندە اعىزىپ الىنعان ءيىسى بار قارا مايدى اربانىڭ دوڭگەلەگىن مايلاعان، نە كۇلمەن قوسىپ قايناتىپ، سابىن جاساعان.
جاۋىرىن سۇيەگىنەن جاسالعان، وتە سيرەك كەزدەسەتىن كونە زاتتاردىڭ ءبىرى – قوج نەمەسە قالاق. قوجدى جاۋىرىننىڭ ورتاسىنداعى قىر سۇيەكتى ءىزىن دە قالدىرماي شاۋىپ تاستاپ، باس جاعىنان قايىستان باۋ تاعىپ جاساعان. مالىمەت بەرۋشىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ىلە وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قازاقتار جىلقىنىڭ قوس جاۋىرىنىن ءبىر بىلەۋ اعاشتىڭ ەكى باسىنا بەكىتىپ، ەسكەك رەتىندە قولدانعان. ەرتەدە جايىق، اتىراۋ قازاقتارى سۋ ۇستىنە مۇز ويىپ، قارماق، اۋ سالعاندا شانانىڭ ۇستىنە جىلقىنىڭ ۇرگەن قارنىن بايلاپ قوياتىن. اياق استىنان مۇز جارىلىپ كەتكەن جاعدايدا، ۇرگەن قارىن شانانى سۋعا باتىرمايدى.
سويشاڭعى – جىلقىنىڭ سۇيەگىن ەكىگە ءبولىپ جاساعان كونكي. سويشاڭعىنى جاساۋ ءۇشىن جىلىنشىك سۇيەكتى ارامەن كەسىپ، ەكى باسىن قايقايتىپ ەگەيدى. الدىڭعى جاعىنان تەسىك تەسىپ، وعان قايىستان باۋ تاعادى، ونى «مۇرىندىق» دەيدى. ارتقى تەسىككە تىعىلعان باۋدى «وكشەلىك» دەيدى. سويشاڭعىنى بالالار كيىزدەن باسىلعان اياقكيىم – شاركەيدىڭ سىرتىنان بايلاپ، تاياققا تىرەنىپ، مۇزدا سىرعاناعان.
تۇياقتاقا – اياق كيىمگە بايلاپ الاتىن تاۋلى-تاستى، لايساڭ سازدى جەردە جۇرۋگە ارنالعان، جىلقىنىڭ تۇياعىنان جاسالاتىن تاقا. جاڭا سويىلعان جىلقىنىڭ ءتورت اياعىن كەسىپ الىپ، ىشىندەگى شەمىرشەك مۇيىزدەرىنەن ارشيدى دا، الدىڭعى اياقتىڭ تۇياعى مەن ارتقى اياقتىڭ تۇياقتارىن بىرنەشە جەرىنەن تەسىپ، تەسىكتەرىنەن قايىستى سىرەستىرە بايلاپ تاستايدى. توڭكەرىلگەن تۇياقتاردىڭ ەكى جاق جاندارىنان كولدەنەڭ تەسىك تەسىپ، قايىستان باۋ وتكىزەدى. تۇياقتاقانى اياقكيىمنىڭ سىرتىنان كيىپ، ەكى جاعىنداعى ەكى باۋدى ايقاستىرىپ، اعاش تيەكپەن تيەكتەيدى. تۇياقتاقانى تاۋلى جەرلەردە قويشىلار كيگەن.
احمەت توحتاباي،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
(2010 جىلى «الماتىكىتاپ» باسپاسىنان
جارىق كورگەن «قازاق جىلقىسىنىڭ
تاريحى» كىتابىنان الىندى)
