Attyń óz ábzeli er-turmannyń jylqy terisinen jasalatynyn bilemiz. Jaly men quıryǵy kóshpendi turmysqa asa qajetti arqan-jipten bastap, kıiz úıdiń baý-shýyna deıin paıdalanylady. Budan bólek jylqy terisi qazaqtyń qandaı kádesine jaraǵan eken?
Qulyn men taıdyń terisinen qazaqtyń eń baǵaly, asyl kıimderi – jarǵaq pen taıjaqy tigilgen. H.Arǵynbaev jarǵaqtardy ekige bóledi: taqyr jarǵaq jáne qulyn jarǵaq. Jarǵaq taı terisinen ılenip, syrty kestelenip tigiledi. Qulyn jarǵaqtar júni syrtyna qaratylyp, kóbinese qara tústi qulyn terilerinen, jany jonyna keltirilip, astyna astar salynyp tigiledi. Orys qujattarynda bul kıimderdiń qalaı jasalyp, tigiletini jáne baǵasy naqty berilgen: «Ilengen qulyn terisiniń júni eshqashan sydyrylmaıdy, teriler tek qana qazaqtardyń ózderi kıetin tony – jarǵaqqa paıdalanylady. Bir aıdan tórt aıǵa deıingi terini «qulyn jarǵaq» dep, odan joǵary jeti aıǵa deıingisi «jabaǵy terisi» nemese «taı terisi» dep atalady. Qulyn jarǵaq taı jarǵaqtan nege joǵary baǵalanady? Qulyn jarǵaq terisiniń jeńildigi men jumsaqtyǵy, júniniń birkelkiligi jáne jarqyrap, qulpyryp turǵanyna baılanysty taı jarǵaqqa qaraǵanda eki ese qymbat, ásireqara tústileri: 25-30 rýb., al bir teri 2-3 rýb. turady. Al taı jarǵaq bolsa 10-15 rýb. turady, onyń júnderi uzyn, jalbyraǵan, qulyn júnindeı uıań emes jáne jarqyramaıdy, terisi qalyńdaý. Taı jarǵaqtyń jeltoqsan-qańtar aılaryndaǵy júni jaqsy, sondyqtan júnin syrtyna qarata kıedi. Aqpan, naýryz aılarynda terileriniń óńi ózgerip, kúńgirttene bastaıdy, olar arzan bolady jáne júnin ishine qaratyp tigedi…».
Iri jylqynyń terisinen – týlaq, qulyn terisinen túgin syrtyna qaratyp, arasyna qoıdyń júnin salyp, kezdememen tystap, tósenish kórpe jasaıdy, muny «bóstek» nemese «taıkórpe» deıdi. Bóstekti (taıkórpe) eki taıdyń terisinen jasaıdy, ári jamylǵy, ári tósenish bolady. Taıjaqyny (taıteri) jabaǵy júni tyǵyz alty taıdyń terisinen tizeni jaýyp turatyndaı qylyp tigedi. Ábden ılenip, ıi qanǵan qulyn terisinen jarǵaq shalbar tigedi.
Kóshpendilerdiń álem órkenıetine qosqan úlesi – etik pen shalbardy oılap tabýy, ekeýi de atqa salt miný qajettiliginen týǵan. Kóshpendilerdiń kóne kebis-mási men saptama etik úlgileri qazaqtarda áli kúnge deıin saqtalǵan. Kebis-mási – áıelderdiń aıaqkıimi, saptama – erlerdiki. Mási juqa bylǵarydan tigiledi, áıel adamnyń aıaǵyna kıiletin bylǵary baıpaq deýge bolady. Kebis – jylqynyń «kók saýyr» dep atalatyn kón terisinen tigiledi, ókshesi bıik, ókshege kúmis tireme – batqy qaǵylady, áshekeılep bezendiriledi. Kebisti másiniń syrtynan kıedi. Endi «bir aıaqqa nege eki aıaqkıim kıiledi» degen suraqqa kelsek, áıel adam alǵash atqa mingende baltyryn qajamas úshin juqa bylǵarydan másini oılap tapqan. Al úzeńgi paıda bolǵanda aıaqty aýyrtpaı, nyq ustaý úshin másiniń basyna qatty aıaq kıim – kebis oılap tabyldy.
Erler jortýylǵa shyǵyp, ań aýlap, áskerı joryqtarǵa qatysý úshin jumsaq aıaqkıimder – mási men kebis biriktirilip tigilip, saptama etikke aınaldy. Sonymen, VI-VII ǵasyrlarda úzeńgili er-turmannyń ómirge kelýi ókshesi bar, qalyń tabandy másiniń, keıin saptamanyń paıda bolýyna septigin tıgizdi. Saptama – qos ultaraq salyp, qos baıpaq kıip, shulǵaý orap, shalbardyń balaǵyn qonyshyna salyp kıetin, konyshy tizeden asyp, baltyrǵa jetetin basy úlken, jaıtaban etik. Saptamanyń qonyshy – jylqy terisinen, ultany sıyr terisinen tigiledi. Saptamanyń eń basty artyqshylyǵy – ońy men soly joq, oń etikti – sol aıaqqa, sol etikti oń aıaqqa aýystyryp kıe beredi.
Jylqynyń bas terisinen túgi ókshesine qaraıtyndaı etip piship, aǵash qalypqa salyp, shetterin búgip, qaıystan baý taǵyp, aıaqkıim jasaıdy. Ony «sharyq» dep ataıdy. Sharyq – qoıshylardyń arnaýly kıimi, bir jylǵa malshyǵa eki sharyq beriletin. «Jaıaýdyń aty – sharyq, kúshi – azyq» degen maqal sodan qalǵan.
Talys – jylqynyń biteý soıylǵan bas terisinen jáne jon terisinen jasalatyn dorba, qural-saıman salýǵa arnaldy. Talysqa etikshiler, zergerler, qolónershiler sheberlik aspaptaryn salǵan. Talys óte sırek kezdesedi.
Shynyqap – kóshkende shyny, keselerdi alyp júrýge arnalǵan qap. Jylqynyń kón terisinen jasalady, eki jaǵy eki jarty shar sııaqty, jabylǵanda bastyrmamen órnek salady, formasyna qaraı búıirinen – úsh jerinen, jylqynyń quıryq qylynan nemese eki shardyń ortasynan eki shashaq qoıylady. Keregeniń kózine, qabyrǵaǵa ilip qoıǵanda ádemi kórinedi.
Dáriqalta – bıe qulyndaǵanda qulyn alda-jalda shyǵyn bolsa, terisin soıyp alyp, qulyn jarǵaqqa paıdalanady. Al bas terisin biteý soıyp, eki qulaǵyn alyp tastap, murny, kózi, aýyz qýystaryn ishine jymdastyryp tigip, aýdaryp, túgin syrtyna qaratady. Aýzynyń eki jaǵyna qatty kepken arsha, tobylǵydan órnek sala otyryp, uzyndyǵy – 10-15 sm, eni 1-1,5 sm erneý ornatady, sonda aýzy aǵash qalta paıda bolady. Úsh jerden tesip, qaıys baý ótkizedi, baýdy tartqanda aǵash erneýler bir-birine qabysyp, qalta jabylyp qalady. Qaltanyń aldyńǵy jaǵynda qulynnyń keskini anyq kórinedi. Muny «dáriqalta» atap, ishine sırek kezdesetin adamǵa kerekti dárilerdi (aıýdyń kepken óti, synap, kúkirt, taǵy basqa) saqtap qoıady.
Shaıtulyp – Baıan Ólgıı (MHR), Altaı aımaǵy (QHR) qazaqtarynyń burynǵy kezde úlken taqta shaılardy salýǵa arnap jylqy, keıde serke terisinen júnin syrtyna qaratyp tikken dorbasy. Shaıtulyp óte qarapaıym, uzyndyǵy – 30-40 sm, kóldeneńi – 20-25 sm, eki jaǵynan qaıys baýy bar, aýzy tutastaı ashyq, jaı sózben aıtsaq, teriden tigilgen dorba sııaqty. Kıiz úılerdiń tamaq qoıatyn bóligine baýynan keregeniń kógine ilip qoıady. Shaıtulypqa sý, dymqyl ótpeıdi, tez tozbaıdy.
Qazaq qys boıy soǵymǵa soıylǵan mal súıekterin tastamaı jınap otyrǵan. Qys aıaqtalyp, el kóktemge kósherde sheberler qystaý-qystaýdy aralap júrip, ıelerimen kelise otyryp, jylqy men túıeniń qabyrǵa, jaq, jaýyryn súıekterin jınaǵan. Sheberler súıekterdi qaınatyp, maıynan aryltqan soń pispek, kir oqtaý, asadal, adalbaqan, sandyq, kebeje sııaqty úı jıhazdaryn áshekeıleýge paıdalanǵan. Súıekti tesik qazanǵa salyp, astyna ot jaǵyp kúıdirý nátıjesinde aǵyzyp alynǵan ıisi bar qara maıdy arbanyń dóńgelegin maılaǵan, ne kúlmen qosyp qaınatyp, sabyn jasaǵan.
Jaýyryn súıeginen jasalǵan, óte sırek kezdesetin kóne zattardyń biri – qoj nemese qalaq. Qojdy jaýyrynnyń ortasyndaǵy qyr súıekti izin de qaldyrmaı shaýyp tastap, bas jaǵynan qaıystan baý taǵyp jasaǵan. Málimet berýshiniń aıtýy boıynsha, Ile ózeniniń jaǵasyndaǵy qazaqtar jylqynyń qos jaýyrynyn bir bileý aǵashtyń eki basyna bekitip, eskek retinde qoldanǵan. Ertede Jaıyq, Atyraý qazaqtary sý ústine muz oıyp, qarmaq, aý salǵanda shananyń ústine jylqynyń úrgen qarnyn baılap qoıatyn. Aıaq astynan muz jarylyp ketken jaǵdaıda, úrgen qaryn shanany sýǵa batyrmaıdy.
Soıshańǵy – jylqynyń súıegin ekige bólip jasaǵan konkı. Soıshańǵyny jasaý úshin jilinshik súıekti aramen kesip, eki basyn qaıqaıtyp egeıdi. Aldyńǵy jaǵynan tesik tesip, oǵan qaıystan baý taǵady, ony «muryndyq» deıdi. Artqy tesikke tyǵylǵan baýdy «ókshelik» deıdi. Soıshańǵyny balalar kıizden basylǵan aıaqkıim – shárkeıdiń syrtynan baılap, taıaqqa tirenip, muzda syrǵanaǵan.
Tuıaqtaqa – aıaq kıimge baılap alatyn taýly-tasty, laısań sazdy jerde júrýge arnalǵan, jylqynyń tuıaǵynan jasalatyn taqa. Jańa soıylǵan jylqynyń tórt aıaǵyn kesip alyp, ishindegi shemirshek múıizderinen arshıdy da, aldyńǵy aıaqtyń tuıaǵy men artqy aıaqtyń tuıaqtaryn birneshe jerinen tesip, tesikterinen qaıysty sirestire baılap tastaıdy. Tóńkerilgen tuıaqtardyń eki jaq jandarynan kóldeneń tesik tesip, qaıystan baý ótkizedi. Tuıaqtaqany aıaqkıimniń syrtynan kıip, eki jaǵyndaǵy eki baýdy aıqastyryp, aǵash tıekpen tıekteıdi. Tuıaqtaqany taýly jerlerde qoıshylar kıgen.
Ahmet TOHTABAI,
tarıh ǵylymdarynyń doktory
(2010 jyly «Almatykitap» baspasynan
jaryq kórgen «Qazaq jylqysynyń
tarıhy» kitabynan alyndy)
