جىلقىعا العاش جۇگەن سالعان قازاق ەكەنىن الەم مويىنداسا دا، ءوزىمىز سەنبەيتىن سەكىلدىمىز…

2597
Adyrna.kz Telegram

جىلقى العاش قازاق دالاسىندا قولعا ۇيرەتىلگەنىن الەم عالىمدارى مويىنداپ وتىر جانە جابايى جىلقى تاريحشىلار ويلاعاننان ەكى عاسىر بۇرىن اۋىزدىقتالعان ەكەن. بۇعان قىزىلجار وڭىرىن­دەگى بوتاي قونىسىندا جۇر­گىزىل­گەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان زاتتار ايعاق. سەنساتسيالىق جاڭالىق وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءباسپاسوزدى ءبىراز دۇرلىكتىرگەن بولاتىن. بىراق ادەتتەگىدەي بۇل جولى دا ماقتانۋدان ارى كوپ اسىپ كەتە المادىق. جىلقىنى ەرتتەپ مىنگەن كەزەڭنەن ادامزات تاريحىندا توڭكەرىس جاسالعانى داۋسىز. دەمەك، قازاق دالاسى جاڭا وركەنيەتتىڭ باستاۋى بولعان دەگەن دە بولجامدار ايتىلعان. ەندى وسى سوزىمىزگە دالەل سۇراپ، شەتەل اسىپ كەلگەن تۋريستەرگە كورسەتەرىمىز قانە؟ ءتىپتى جاھانعا جاريا بولعان جاڭالىق مەكتەپ وقۋلىعىنا ەنبەگەندىكتەن، ونى ءوزىمىزدىڭ بالالارىمىز دا بىلمەيدى. ال بوتاي قونىسى­نىڭ نەگىزىندە اسپان استىندا­عى مۇراجاي جاساۋ تۋرالى عالىمداردىڭ جوباسى مەملە­كەتتەن قولداۋ تاپپاي، باسشى­لاردىڭ تارتپاسىندا جاتىر.

عالىمدار بۇل جاڭالىقتى اشۋ ءۇشىن ءبىر كۇن نەمەسە ءبىر اي ەمەس، باقانداي 30 جىل بويى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ەكەن. وتكەنگە كوز جۇگىرتسەك، قىزىلجاردىڭ يمانبۇرلىق وزەنىنىڭ اڭعارىندا ارحەولو­گيالىق قازبالار جاس عالىم ۆيكتور زايبەرتتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1980 جىلى باستالعان. قازبا جۇرگىزىلگەن العاشقى كۇننەن باستاپ زەرتتەۋشىلەر مول تابىسقا كەنەلگەن. العاشقى جەتى كۇننىڭ ىشىندە 40 مىڭنان استام زات تابىلىپتى. كەيىن زەرتتەي كەلە، جەر استىنان شىققان سۇيەك پەن تاس، قىش پەن قولادان جاسالعان بۇيىمداردىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى IV-III مىڭجىل­دىققا تيەسىلى ەكەنى انىقتالدى.

سودان بەرى ايىرتاۋ اۋدانىنداعى بوتاي تاريحي مەكەنى قازاقستاندىق قانا ەمەس، الىس-جاقىن شەتەل عالىمدارىنىڭ ءجيى-ءجيى جينالاتىن جەرىنە اينالدى. 1983 جىلى بوتايدا بۇكىلوداقتىق ارحەولوگيا­لىق سەمينار وتسە، 1995 جىلى «ەۋرازيانىڭ ەرتەدەگى جىلقى وسىرۋشىلەرى» اتتى حالى­ق­ارالىق سيمپوزيۋم ۇيىمداستىرىلدى. بۇل شارالارعا قاتىسقان امەريكا، انگليا، گەرمانيا، رەسەي عالىمدارى بەيجاي قالماي، زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ولار دا بىلەك سىبانا كىرىسكەن.

«ساۋساق بىرىكپەي، ينە ىلىكپەيدى» دەمەكشى، بىرىگىپ اتقارعان ءىس جەمىسىن بەرىپ، قازاقتىڭ اتىن الەمگە پاش ەتكەن جاڭالىق 2009 جىلى جاريالاندى. جۇرتشىلىققا جاقسى تانىمال SCIENCE عىلىمي جۋرنالىندا باسىلعان ماقالادا جىلقى دۇنيەجۇزى بويىنشا تۇڭعىش رەت قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىندا قولعا ۇيرەتىلگەنى جازىلدى. بۇرىن ەۋروپادا، ونىڭ ىشىندە ۋكراينا جەرىندە مىنىلگەن دەپ كەلگەنبىز. امەريكا عالىمى الان وۋترام­نىڭ پىكىرى بويىنشا، تابىلعان سۇيەكتەردە جىلقىنىڭ تىستەرى مۇجىلگەن، وعان سىزات تۇسكەنى بايقالعان. وسىعان قاراپ، جىل­قى­نى مىنىسكە پايدالانعانىن، اۋىزدىقتال­عانىن انىقتاعان. جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلگەنىنە دالەل بولاتىن بۇيىمدار دا كەيىن تابىلدى. مىسالى، تۇساۋدىڭ ىلگەگى مەن پسالي (سالپىنشاق تارىزدەس) – تەك اتقا پايدالانىلاتىن ابزەلدەر.

سونىمەن قاتار تابىلعان ىدىستاردىڭ تۇبىنەن كەپكەن جىلقى ءسۇتىنىڭ ءنالى بايقال­عان. ەگەر بيەنى ساۋىپ، ءسۇتىن العان بولسا، بۇل جىلقىلار جابايى ەمەس دەگەن ءسوز، ياعني قولعا ۇيرەتىلگەنى داۋسىز. بۇل جاڭالىق قىمىزعا قاتىستى سوڭعى كەزدەرى شىعىپ جۇرگەن داۋعا دا نۇكتە قويعانداي. قىرعىز­دار وزدەرىنە تەلىپ، نەمىستەر پاتەنتتەپ العان قىمىزدىڭ قازاق دالاسىندا وسىدان بەس-التى مىڭ جىل بۇرىن اس رەتىندە پايدالا­نىلعانى دالەلدەنىپ وتىر.

بوتايدا ەنەوليت ءداۋىرى ادامدارىنىڭ باسپانالارى دا تابىلدى. جارتىلاي جەرتولە رەتىندە قازىلىپ جاسالعان ۇيلەر شەڭبەر نەمەسە كوپ قىرلى پىشىندەس بولىپ كەلگەن. توبەلەرى كيىز ۇيگە قاتتى ۇقسايدى. بىراق ول كەزدە تاسپەن، اعاشپەن جانە بال­شىقپەن جابىلعان ەكەن. ال قابىرعا­لارى ساز بالشىققا سۇيەك ارالاستىرىپ سى­لان­عان. قازبا جۇمىستارى بارىسىندا 100-دەن استام باسپانانىڭ جۇرتى تابىل­عان. ولاردىڭ بىرنەشەۋى قالپىنا كەلتىرىل­گەن بولاتىن. تاريحشىلار 15 گەكتار­داي جەردى الىپ جاتقان وسى تاريحي ورىندى اسپان استى مۇراجايى ەتۋدى ۇسىنىپ وتىر.

ماناش قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە اشىلعان ارحەولوگيالىق ورتالىق بوتاي­دىڭ تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى. بۇگىنگە دەيىن زەرتتەۋ ماتەريالدارى نەگىزىندە ەكى دوكتورلىق، سەگىز كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازىلىپتى. وسى ورتالىقتىڭ جەتەكشىسى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ارحەولوگيا پروفەسسورى ۆيكتور زايبەرتتىڭ «بوتاي. دالا وركەنيەتىنىڭ باستاۋىندا» اتتى كىتابى دا جارىق كوردى. بۇل از ەڭبەك ەمەس، بىراق عالىمداردىڭ جازعانىن قالىڭ بۇقاراعا جەتكىزۋ جاعى، ءبىزدىڭ دە اتا-بابالارىمىز الەمدىك وركەنيەتكە ءوز ۇلەسىن قوسقانىن ءتۇسىندىرۋ تۇسى اقساپ تۇرعان سى­ڭاي­لى. الەم تامسانىپ وتىرعان جاڭالىقتى مەكتەپ قابىرعاسىنداعى قاراكوزدەرىمىزدىڭ بىلمەۋى – نامىسىمىزعا سىن.

جانيبەك جولدىباي، تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى:

– مەكتەپ وقۋلىعىندا قولا داۋىرىنە ەكى بەت قانا ارنالعان، بوتاي تۋرالى قىسقا عانا مالىمەت بەرىلگەن. ال جىلقى العاش رەت ءبىزدىڭ ەلدە مىنىلگەنى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماعان. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن وركەنيەت ەۋروپادان باستالادى دەپ ۇيرەتىپ ءجۇرمىز. بۇل قالىپتاسىپ قالعان پىكىردى وزگەرتۋ كەرەك. ول ءۇشىن عالىم­داردىڭ دالەلدەرىن كەلتىرە وتىرىپ، قازاق جەرىندە دە وسىدان بىرنەشە مىڭ جىل بۇرىن وركەنيەت بولعانىن وقۋلىق­قا جازۋ كەرەك. ادامزات اتقا ءمىندى دەگەن ءسوز تاريحي توڭكەرىس بولدى دەگەندى بىل­دى­رەدى. سەبەبى اتتىڭ كومەگىمەن جارتى الەمدى جاۋلاپ العان جاعدايلار دا كەزدەسەدى.

ۆيكتور زايبەرت، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ارحەولوگيا پروفەسسورى:

– جىلقىنىڭ قازاق دالاسىندا قول­عا ۇيرەتىلگەنىن الەم عالىمدارى مو­يىن­دادى. بوتاي قونىسىنان جىلقىدان باسقا دا وركەنيەتتىڭ جۇرناقتارى تابىلدى. ەنەوليت داۋىرىنە تيەسىلى بۇل جادىگەرلەر اسا قۇندى بولىپ سانالادى. بوتاي قونىسى – تاريحي مەكەن. دەمەك، وعان قىزىعۋشىلىق تانىتۋشىلار وتە كوپ. سوندىقتان بۇل جەردە اسپان استىن­داعى مۇراجاي اشۋ يدەياسى تۋدى. بىرنە­شە رەت جوباسىن جاساپ، جوعارى جاققا ۇسىندىم. بىراق مەملەكەت تاراپىنان ءالى قولداۋ تاۋىپ، قارجى بولىنە قويعان جوق. ءتۋريزمدى دامىتۋ باعدارلاماسىنا ەنەدى دەگەن. سونى كۇتىپ وتىرمىز.

P.S.

ناۋرىز مەيرامى قارساڭىندا قىزىلجارداعى بەينەلەۋ ونەرى مۇراجايىنا باس سۇقتىم. قازاق حالقىنىڭ ءومىرى مەن مادەنيەتىنە ارنالعان ۇلكەن كورمە اشىلىپتى. ءبىر توپ مەكتەپ وقۋشىلارىمەن بىرگە مۇراجايداعى جادىگەرلەرگە كوز جۇگىرتىپ، وتكەنگە ساياحات جاساپ شىعۋ باقىتى بۇيىردى. تەك كەزەك «جىلقى جانە وركەنيەت» دەگەن اتپەن قويىلعان جادىگەرلەرگە كەلگەندە توسىلىپ قالدىق. ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋشى قىز وقۋشىلاردان: «قانە، بالالار، ايتىڭدارشى، جىلقى جانۋارى ەڭ العاش قاي جەردە قولعا ۇيرەتىلدى؟ كىم بىلەدى؟» – دەپ سۇراپ جاتىر. بىرەۋى ءۇنسىز، ەكىنشىسى – ەجەلگى ءريمدى، ءۇشىنشىسى گرەكتەردى ايتىپ الەك، ءتىپتى «جىلقى اۋىلدا ۇيرەتىلگەن» دەۋشىلەر دە تابىلدى. بىراق ەشقايسىسى اتالمىش جانۋار العاش رەت قازاق جەرىندە، ونىڭ ىشىندە قىزىلجار توپىراعىندا اۋىزدىقتالعانىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى.


ەرباقىت امانتايۇلى، قىزىلجار، «الاش ايناسى».

 

پىكىرلەر