Jylqy alǵash qazaq dalasynda qolǵa úıretilgenin álem ǵalymdary moıyndap otyr jáne jabaıy jylqy tarıhshylar oılaǵannan eki ǵasyr buryn aýyzdyqtalǵan eken. Buǵan Qyzyljar óńirindegi Botaı qonysynda júrgizilgen qazba jumystary kezinde tabylǵan zattar aıǵaq. Sensaııalyq jańalyq osydan birneshe jyl buryn baspasózdi biraz dúrliktirgen bolatyn. Biraq ádettegideı bul joly da maqtanýdan ary kóp asyp kete almadyq. Jylqyny erttep mingen kezeńnen adamzat tarıhynda tóńkeris jasalǵany daýsyz. Demek, qazaq dalasy jańa órkenıettiń bastaýy bolǵan degen de boljamdar aıtylǵan. Endi osy sózimizge dálel surap, shetel asyp kelgen týrısterge kórseterimiz qane? Tipti jahanǵa jarııa bolǵan jańalyq mektep oqýlyǵyna enbegendikten, ony ózimizdiń balalarymyz da bilmeıdi. Al Botaı qonysynyń negizinde aspan astyndaǵy murajaı jasaý týraly ǵalymdardyń jobasy memleketten qoldaý tappaı, basshylardyń tartpasynda jatyr.
Ǵalymdar bul jańalyqty ashý úshin bir kún nemese bir aı emes, baqandaı 30 jyl boıy zertteý jumystaryn júrgizgen eken. Ótkenge kóz júgirtsek, Qyzyljardyń Imanburlyq ózeniniń ańǵarynda arheologııalyq qazbalar jas ǵalym Vıktor Zaıberttiń jetekshiligimen 1980 jyly bastalǵan. Qazba júrgizilgen alǵashqy kúnnen bastap zertteýshiler mol tabysqa kenelgen. Alǵashqy jeti kúnniń ishinde 40 myńnan astam zat tabylypty. Keıin zertteı kele, jer astynan shyqqan súıek pen tas, qysh pen qoladan jasalǵan buıymdardyń bizdiń zamanymyzǵa deıingi IV-III myńjyldyqqa tıesili ekeni anyqtaldy.
Sodan beri Aıyrtaý aýdanyndaǵy Botaı tarıhı mekeni qazaqstandyq qana emes, alys-jaqyn shetel ǵalymdarynyń jıi-jıi jınalatyn jerine aınaldy. 1983 jyly Botaıda Búkilodaqtyq arheologııalyq semınar ótse, 1995 jyly «Eýrazııanyń ertedegi jylqy ósirýshileri» atty halyqaralyq sımpozıým uıymdastyryldy. Bul sharalarǵa qatysqan Amerıka, Anglııa, Germanııa, Reseı ǵalymdary beıjaı qalmaı, zertteý jumystaryna olar da bilek sybana kirisken.
«Saýsaq birikpeı, ıne ilikpeıdi» demekshi, birigip atqarǵan is jemisin berip, qazaqtyń atyn álemge pash etken jańalyq 2009 jyly jarııalandy. Jurtshylyqqa jaqsy tanymal SCIENCE ǵylymı jýrnalynda basylǵan maqalada jylqy dúnıejúzi boıynsha tuńǵysh ret Qazaqstannyń soltústik aımaǵynda qolǵa úıretilgeni jazyldy. Buryn Eýropada, onyń ishinde Ýkraına jerinde minilgen dep kelgenbiz. Amerıka ǵalymy Alan Oýtramnyń pikiri boıynsha, tabylǵan súıekterde jylqynyń tisteri mújilgen, oǵan syzat túskeni baıqalǵan. Osyǵan qarap, jylqyny miniske paıdalanǵanyn, aýyzdyqtalǵanyn anyqtaǵan. Jylqynyń qolǵa úıretilgenine dálel bolatyn buıymdar da keıin tabyldy. Mysaly, tusaýdyń ilgegi men psalıı (salpynshaq tárizdes) – tek atqa paıdalanylatyn ábzelder.
Sonymen qatar tabylǵan ydystardyń túbinen kepken jylqy sútiniń náli baıqalǵan. Eger bıeni saýyp, sútin alǵan bolsa, bul jylqylar jabaıy emes degen sóz, ıaǵnı qolǵa úıretilgeni daýsyz. Bul jańalyq qymyzǵa qatysty sońǵy kezderi shyǵyp júrgen daýǵa da núkte qoıǵandaı. Qyrǵyzdar ózderine telip, nemister patenttep alǵan qymyzdyń qazaq dalasynda osydan bes-alty myń jyl buryn as retinde paıdalanylǵany dáleldenip otyr.
Botaıda eneolıt dáýiri adamdarynyń baspanalary da tabyldy. Jartylaı jertóle retinde qazylyp jasalǵan úıler sheńber nemese kóp qyrly pishindes bolyp kelgen. Tóbeleri kıiz úıge qatty uqsaıdy. Biraq ol kezde taspen, aǵashpen jáne balshyqpen jabylǵan eken. Al qabyrǵalary saz balshyqqa súıek aralastyryp sylanǵan. Qazba jumystary barysynda 100-den astam baspananyń jurty tabylǵan. Olardyń birnesheýi qalpyna keltirilgen bolatyn. Tarıhshylar 15 gektardaı jerdi alyp jatqan osy tarıhı oryndy aspan asty murajaıy etýdi usynyp otyr.
Manash Qozybaev atyndaǵy Soltústik Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetinde ashylǵan arheologııalyq ortalyq Botaıdyń tarıhyn zertteýmen aınalysady. Búginge deıin zertteý materıaldary negizinde eki doktorlyq, segiz kandıdattyq dıssertaııa jazylypty. Osy ortalyqtyń jetekshisi, tarıh ǵylymynyń doktory, arheologııa professory Vıktor Zaıberttiń «Botaı. Dala órkenıetiniń bastaýynda» atty kitaby da jaryq kórdi. Bul az eńbek emes, biraq ǵalymdardyń jazǵanyn qalyń buqaraǵa jetkizý jaǵy, bizdiń de ata-babalarymyz álemdik órkenıetke óz úlesin qosqanyn túsindirý tusy aqsap turǵan syńaıly. Álem tamsanyp otyrǵan jańalyqty mektep qabyrǵasyndaǵy qarakózderimizdiń bilmeýi – namysymyzǵa syn.
Janıbek JOLDYBAI, tarıh pániniń muǵalimi:
– Mektep oqýlyǵynda qola dáýirine eki bet qana arnalǵan, Botaı týraly qysqa ǵana málimet berilgen. Al jylqy alǵash ret bizdiń elde minilgeni týraly eshteńe aıtylmaǵan. Biz áli kúnge deıin órkenıet Eýropadan bastalady dep úıretip júrmiz. Bul qalyptasyp qalǵan pikirdi ózgertý kerek. Ol úshin ǵalymdardyń dálelderin keltire otyryp, qazaq jerinde de osydan birneshe myń jyl buryn órkenıet bolǵanyn oqýlyqqa jazý kerek. Adamzat atqa mindi degen sóz tarıhı tóńkeris boldy degendi bildiredi. Sebebi attyń kómegimen jarty álemdi jaýlap alǵan jaǵdaılar da kezdesedi.
Vıktor ZAIBERT, tarıh ǵylymynyń doktory, arheologııa professory:
– Jylqynyń qazaq dalasynda qolǵa úıretilgenin álem ǵalymdary moıyndady. Botaı qonysynan jylqydan basqa da órkenıettiń jurnaqtary tabyldy. Eneolıt dáýirine tıesili bul jádigerler asa qundy bolyp sanalady. Botaı qonysy – tarıhı meken. Demek, oǵan qyzyǵýshylyq tanytýshylar óte kóp. Sondyqtan bul jerde aspan astyndaǵy murajaı ashý ıdeıasy týdy. Birneshe ret jobasyn jasap, joǵary jaqqa usyndym. Biraq memleket tarapynan áli qoldaý taýyp, qarjy bóline qoıǵan joq. Týrızmdi damytý baǵdarlamasyna enedi degen. Sony kútip otyrmyz.
P.S.
Naýryz meıramy qarsańynda Qyzyljardaǵy beıneleý óneri murajaıyna bas suqtym. Qazaq halqynyń ómiri men mádenıetine arnalǵan úlken kórme ashylypty. Bir top mektep oqýshylarymen birge murajaıdaǵy jádigerlerge kóz júgirtip, ótkenge saıahat jasap shyǵý baqyty buıyrdy. Tek kezek «Jylqy jáne órkenıet» degen atpen qoıylǵan jádigerlerge kelgende tosylyp qaldyq. Ekskýrsııa júrgizýshi qyz oqýshylardan: «Qane, balalar, aıtyńdarshy, jylqy janýary eń alǵash qaı jerde qolǵa úıretildi? Kim biledi?» – dep surap jatyr. Bireýi únsiz, ekinshisi – ejelgi Rımdi, úshinshisi grekterdi aıtyp álek, tipti «jylqy aýylda úıretilgen» deýshiler de tabyldy. Biraq eshqaısysy atalmysh janýar alǵash ret qazaq jerinde, onyń ishinde Qyzyljar topyraǵynda aýyzdyqtalǵanyn bilmeıtin bolyp shyqty.
Erbaqyt AMANTAIULY, Qyzyljar, «Alash aınasy».
