شەتەلدە كومەك كورسەتۋگە ارنالعان امەريكالىق اگەنتتىك - USAID قىزمەتىنىڭ توقتاۋى ءبىراز ۇيىمداردى اۋرە-سارساڭعا سالعانداي. وسى كۇندەرى اقش-تىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر فەدەراتسياسى USAID گرانتتارىن قايتارۋدى تالاپ ەتۋدە. اگەنتتىكتىڭ فەدەرالدىق قىزمەتكەرلەرىن ۇسىناتىن توپتار اقش ۇكىمەتىن سوتقا بەردى. ويتكەنى بىرنەشە كۇن بۇرىن پرەزيدەنت دونالد ترامپ «قارجى ءجون-جوسىقسىز جۇمسالىپ جاتىر، جەمقورلىققا جول بەرىلدى» دەگەن سەبەپپەن اگەنتتىك جۇمىسىن 90 كۇنگە توقتاتقان بولاتىن. ايتا كەتەلىك، حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگى (USAID) دامۋشى ەلدەردە الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ ماقساتىندا قارجىلىق جانە تەحنيكالىق جاردەم بەرەدى. بۇگىندە بۇل كومەك توقتاعاننان كەيىن اگەنتتىكتىڭ بىرقاتار ەلدەردەگى بولىمدەرى جابىلىپ، مىڭداعان ادام جۇمىسسىز قالۋدىڭ الدىندا تۇر. USAID جوبالارىنىڭ قىسقارۋىنا قاتىستى وتاندىق ساراپشىلار ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.
ترامپ شەشىمى: ءبارى رەيتينگ ءۇشىن بە؟
ساياساتتانۋشى ەرنۇر مولداشەۆتىڭ پىكىرىنشە، USAID قىزمەتىن توقتاتۋدىڭ باستى سەبەبى – اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ ءوز ەلەكتوراتىنىڭ الدىندا ءوز رەيتينگىن كوتەرۋگە دەگەن ۇمتىلىسى.
«جالپى ترامپ ءوزىن پرەزيدەنت ەتىپ سايلاعانداردىڭ، ياعني امەريكا حالقىنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋدى قالايدى. بۇل جەردە ماسەلە اگەنتتىك وكىلدەرى جىبەرگەن قاتەلىكتەردە دە ەمەس، بۇنىڭ سەبەبىن اقش-تىڭ ساياسي كونيۋكتۋراسىندا ءتۇسىنۋ كەرەك. اقش-تىڭ ساياسي كونيۋكتۋراسى، ساياسي وريەنتيرلەرى ءوز-وزىنە نەگىزدەلگەن، بۇل ەل قانشاما الپاۋىت بولعانىمەن اقش پرەزيدەنتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ءوز ەلەكتوراتىنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ، حالقىنىڭ الدىندا ءوز بەدەلىن نىعايتۋ. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ول كلاسسيكالىق ۇستامدى ينستيتۋتسيونالدى ادام ەمەس، ول وزگەشە پرەزيدەنت، ياعني دونالد ترامپ ءوزىن قايتالانباس، ايرىقشا تۇلعا رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى. حالىققا تۇسىنىكتى، ايقىن، قاراپايىم شەشىمدەر قابىلدايتىن ادام. ول ساياسي جۇيەدە قايناپ شىققان زاڭگەر، ەكونوميست، تەورەتيك، ينتەللەكتۋال ەمەس. ترامپ ءوزىن ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن دۇنيەلەردى ىستەيتىن تۇلعا رەتىندە ۇستايدى»، - دەدى ول.
ساياساتتانۋشىنىڭ پايىمداۋىنشا، اقش-تىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى ترامپ «ءبىز جانە باسقالار» دەگەن ۇستانىمدا.
«مىسالى بايدەن قالىپتاسقان جۇيەنىڭ ادامى بولسا، بۇل وعان كەرەعار جۇرمەكشى. ول الدىڭعى پرەزيدەنت بايدەننىڭ قابىلداعان شەشىمدەرىن، اقش جۇيەسىندە قالىپتاسىپ قالعان قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعىن قوپارىپ، بۇزىپ، سول جۇيەنىڭ كەمشىلىكتەرىن جاريالاۋ اقىلى بۇل ءوزىن ءبىر جاڭا بۋىننىڭ، جاڭا فورماتتىڭ ادامى رەتىندە كورسەتۋدى دىتتەيدى. سونىڭ ىشىندە USAID, ميگرانتتار ساياساتى، گەندەرلىك تەڭدىك، ناسىلدىك الالۋشىلىق جانە ت.ب وسىعان دەيىنگى اقش-تاعى بارشاعا ورتاق قۇندىلىقتاردى، يدەولوگيالىق نارراتيۆتەردى قايتا قاراستىرۋ ۇستىندە. جاقىندا وڭتۇستىك افريكادا اق ناسىلدىلەردى كەمسىتۋ تۋرالى دا اڭگىمە ايتىلدى. ياعني ترامپ «ءبىز جانە باسقالار» دەگەن ۇستانىمدى العا تارتىپ، بارلىعىنا كومەكتەسەتىن امەريكانىڭ وبرازىن وزگەرتكىسى كەلەدى. مىنە، وسىلاردىڭ ىشىندە USAID تا بار. اگەنتتىك قانشاما جىلداردان بەرى الەمنىڭ التى قۇرلىعىنداعى مىڭداعان ماسەلەنى شەشىپ جاتسا، ارينە ول جەردە نەشەتۇرلى پروبلەمالار تۋىندايدى. قانشا شەتەل، قانشاما جوبا بولسا، سونشاما تۇيتكىلدىڭ تۋىندايتىنى زاڭدىلىق. وسىنشا اۋقىمدا جۇمىس ىستەگەن سوڭ كەمشىلىكتەر دە بولادى، قارجىلىق جاعىنان دا قاتەلەسپەۋ دە مۇمكىن ەمەس»، - دەدى ەرنۇر مولداشەۆ.
ساياساتتانۋشىنىڭ ويىنشا، USAID جوبالارىنىڭ قىسقارۋى سەكىلدى وزگەرىستەر ەلىمىزگە قاتتى اسەر ەتپەيدى.
«قازاقستانداعى تىنىشتىق، دەموكراتيا، ادام قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋى ءدال وسى USAID قا قاراپ تۇرعان جوق. ولاردىڭ قازاقستانعا ءبولىپ جاتقان اقشالارى دا قوماقتى ەمەس. سونشالىقتى اسەرى وراسان زور بولادى دەپ ويلامايمىن. دەگەنمەن USAID قىزمەتىنىڭ توقتاۋى سول قولداۋلامەن كۇن كورىپ وتىرعان، سول گرانتتارمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ۇيىمدارعا قاتتى اسەر ەتۋى مۇمكىن. ول ۇيىمدار قازاقستان ءۇشىن، ازاماتتىق قوعام، جاڭا ساياسي مادەنيەت ءۇشىن از دا بولسا قىزمەت ەتىپ جاتىر. بۇل جەردە بارلىعى دونالد ترامپتىڭ، يلون ماسكتىڭ امبيتسيالارىنا، پوزيتسيالارىنا، بولاشاققا ارنالعان جوسپارلارىنا بايلانىستى. بۇل از كەزەڭگە عانا جوسپارلانعان دۇنيە بولۋى مۇمكىن. سودان كەيىن ۇيرەنشىكتى جۇيەگە نەگىزدەلگەن ساياساتىمەن جۇرە بەرۋى دە عاجاپ ەمەس»، - دەپ وي تۇيىندەدى ەرنۇر مولداشەۆ.
حالىقارالىق ساحناداعى سالدارى قانداي؟
ساياسي عىلىمدار دوكتورى جومارت سىمتىكوۆ، اگەنتتىك قىزمەتىنىڭ توقتاۋى حالىقارالىق ساحناعا قانشالىقتى اسەر ەتەتىنى جايلى ءسوز قوزعادى.
«USAID ەلىمىزدە 1992 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ءتۇرلى باعدارلامالار ارقىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ينفراقۇرىلىم سالالارىندا كومەكتەسەدى. بۇل قىزمەت توقتاسا، دامۋشى ەلدەردىڭ دامۋ دەڭگەيى باياۋلاپ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىندىقتار پايدا بولۋى ىقتيمال. ەكىنشىدەن، اگەنتتىكتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىك ورناتۋعا ىقپال ەتىپ كەلگەنىن ەسكەرسەك، قوعامدىق قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق تومەندەپ، كەيبىر ايماقتاردا جانجالدار مەن شيەلەنىستەردىڭ كۇشەيۋى مۇمكىن. ۇشىنشىدەن، بۇل حالىقارالىق قاتىناستارداعى باسەكەلەستىكتى ارتتىرىپ، اقش-تىڭ ىقپالىن تومەندەتىپ، الەمدىك باسەكەستىلىكتە قىتاي مەن رەسەيدىڭ ىقپالى ارتۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ءبارى اقش-تىڭ ديپلوماتيالىق بەدەلىنە كەرى اسەرى ەتپەك»، - دەدى ول.
الپاۋىت ەلدىڭ قوس ستاندارتى: دەموكراتيا مەن اشىقتىق قايدا؟
اقش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگى سالىق تولەۋشىلەردىڭ قارجىسىن كۇماندى جوبالارعا جۇمساعانى تۋرالى اقپارات بۇكىل الەمگە تاراپ كەتتى. بۇدان دەموكراتيالىق قوعامنىڭ ۇلگىسى دەپ سانايتىن كوشباسشى ەلدىڭ وزىندە اشىقتىق ءماز ەمەس ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
«اقش سالىق تولەۋشىلەرىنىڭ قارجىسى ءتيىمدى جانە ادال ماقساتتارعا جۇمسالۋى ءتيىس بولعانىمەن ءىس جۇزىندە ولاي بولماي تۇر. كەيبىر جوبالارعا قارجى بولگەندە ولاردىڭ تيىمدىلىگىن، ناتيجەلەرىن جانە ماقساتتارعا سايكەستىگى مۇقيات باقىلانباعان. بۇل اگەنتتىكتىڭ مونيتورينگ جانە ەسەپ بەرۋ جۇيەسىنىڭ السىزدىگىن كورسەتەدى. ىشكى باقىلاۋ جەتكىلىكسىز بولعان سياقتى. ەگەر USAID اشىق ەسەپ بەرمەسە جانە جوبالاردىڭ تيىمدىلىگىن باقىلامايتىن بولسا، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ بولۋ ىقتيمالدىعى ارتادى. بۇل، ءوز كەزەگىندە، اقش ۇكىمەتى مەن حالىقارالىق دامۋ ينستيتۋتتارى اراسىنداعى سەنىمگە سىزات ءتۇسىرۋى مۇمكىن»، - دەيدى جومارت سىمتىكوۆ.
اقش ۇكىمەتىنىڭ وزگە ەلدەردەگى، اسىرەسە دامۋشى نەمەسە وتپەلى كەزەڭدەردەگى ەلدەردەگى جەمقورلىقتى ءجيى سىنعا الاتىنى بەلگىلى. بۇل سىرتقى ساياساتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە، امەريكا ءوزىنىڭ حالىقارالىق دامۋ باعدارلامالارى مەن ديپلوماتيالىق بايلانىستارىندا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەسۋدى باسىمدىققا الادى. بىراق، اقش ىشىندەگى جەمقورلىق پەن باسقا دا ماسەلەلەردى ەسكەرەتىن بولساق، بۇل سىني كوزقاراستارعا قايشى كەلۋى مۇمكىن.
«اقش-تا دا جەمقورلىقتىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرى بار، بۇل تەك ساياسي نەمەسە مەملەكەتتىك سەكتوردا عانا ەمەس، بيزنەستەگى قارجىلىق وپەراتسيالار مەن جەكە سەكتوردا دا بايقالادى. سولاي بولا تۇرا اقش وزگە ەلدەردەگى جەمقورلىقتى ءجيى سىناپ-مىنەپ وتىرادى، سونىمەن قاتار بۇل كوزقاراستار كەيدە ەكىۇشتى جانە ساياسي موتيۆتەرمەن تۇسىندىرىلەدى. بۇل جاعدايدا امەريكا ءوز پوزيتسياسىن مورالدىق تۇرعىدان دۇرىس كورسەتۋگە تىرىسادى، بىراق باسقا ەلدەرگە قاتىستى حالىقارالىق ستاندارتتاردى وزدەرى تولىق ساقتامايدى. جالپى، ولار باسقا ەلدەردەگى جەمقورلىقتى سىناي وتىرىپ، كەيدە ءوزىنىڭ ىشكى ماسەلەلەرى مەن كەمشىلىكتەرىن ەسكەرمەيتىنى بايقالدى. جالپى بۇل الپۋاىت ەل وزىنە دە سىني كوزقاراسپەن قاراپ، ىشكى ماسەلەلەرىن دە ءتيىمدى شەشىپ، شىنايى حالىقارالىق ەتالون بولا الادى»، - دەپ پايىمدايدى ساياساتتانۋشى.
قازاقستانعا ىقپالى قانشالىقتى؟
سونىمەن قاتار جومارت سىمتىكوۆ USAID جوبالارىنىڭ قىسقارۋى جانە ونىڭ قازاقستانعا اسەرىنە قاتىستى ماڭىزدى ماسەلەلەردى اتاپ ءوتتى.
«USAID قازاقستاننىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ونىڭ قازاقستانداعى قىزمەتىنىڭ جابىلۋى ەلدەگى الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جوبالارعا اسەر ەتۋى مۇمكىن. دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، ادام قۇقىقتارى جانە باسقا دا الەۋمەتتىك سالاداعى جوبالاردىڭ توقتاۋىنا نەمەسە السىرەۋىنە اكەپ سوقتىرادى. اسىرەسە اۋىلدى جەرلەردە مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارىنا ارنالعان كومەك نەمەسە ايەلدەر مەن بالالارعا ارنالعان ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى زارداپ شەگۋى مۇمكىن. اۋىل شارۋاشىلىعى، كاسىپكەرلىك، ينفراقۇرىلىم، جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋگە جانە بيزنەستى دامىتۋعا باعىتتالعان قولداۋلار قىسقارۋى ىقتيمال. سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ، ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جانە ەكولوگيالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ سالالارىنداعى ينفراقۇرىلىم مەن ەكولوگيالىق جوبالاردىڭ ازايۋ قاۋپى بار. قارجىلىق جانە تەحنيكالىق كومەك كورسەتۋ سالاسى كەنجەلەۋى مۇمكىن. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ قارجىلىق جاعدايىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ، ولاردىڭ قىزمەتىن شەكتەيدى دەگەن جورامال دا بار. دەگەنمەن قازاقستان ۇكىمەتى باسقا حالىقارالىق سەرىكتەستەرمەن، دامۋ اگەنتتىكتەرىمەن جانە جەكە سەكتورمەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ارقىلى وسى بوس ورىندى تولتىرۋعا تىرىساتىن بولادى دەپ ويلايمىن. جالپى العاندا مۇنداي جاعدايدا قازاقستان ءوزىمىزدىڭ ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارىمىزدى دامىتىپ، ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى ۇلىقتاپ، ءوزىمىزدىڭ بىرلىك-بەرەكەمىزدى ارتتىرۋدى عانا ويلاستىرعانىمىز ابزال»، - دەدى ساياساتتانۋشى.
مەرۋەرت رايىم
