كوگىمىزدە قالىقتاعان بۇركىت ءبىزدىڭ قازاققا ەجەلدەن ەتەنە قۇستاردىڭ بىرىنە اينالعان. كونە زاماننان ساياتشىلىق ونەردى جانىنا سەرىك ەتكەن بابالار ونى باعالاي ءبىلدى. اينالانى اق ۇلپا قار جامىلعان ۋاقىتتى قازەكەم قانسونار دەيدى. ءدال وسى شاقتا جۇگىرگەن اڭعا بۇركىت سالۋ ادامعا ەرەكشە اسەر ەتەرى داۋسىز. دەيمىز-اۋ… وسىنداي كوڭىلگە كورىكتى ويدى قوناق ەتەر كورىنىستىڭ قازىر وتكەن شاققا اينالعانى وكىنىشتى-اق. بۇگىندە ساياتشىلىق ونەردى شاعىن عانا توپ جانىنا سەرىك ەتىپ ءجۇر. قالعان قانداس باۋىرلار اراسىندا ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىنى دە كەزدەسەدى. ودان قالدى، بۇركىت قۇسىنىڭ ەلىمىزدىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگەنىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەس. قالاي دەسەك تە، ونىڭ سانى ازايىپ بارا جاتقانى بەلگىلى بولىپ تۇر. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ جانىنا جاقىن قاسيەتتى قۇستىڭ وسىلايشا ادامدار تاراپىنان ايالى الاقان، جىلى پەيىل جانە ءتيىستى قامقورلىق كۇتىپ جۇرگەنىن ەشكىم دە قاپەرگە الىپ جۇرگەن جوق سەكىلدى.
قازاق دالاسىنىڭ قاي قيىرىنان دا كەزدەسەتىن بۇركىت كەزىندە ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندە، سىر بويىندا، الاتاۋ جانە التاي تاۋلارىنىڭ بوكتەرىندە كوزگە ۇشىراسقان. قازىر شە؟ كەيدە اسپان استىنان ءبىردى-ەكىلى بۇركىتتى كورە قالعان جاعدايدا جانىمىز جادىراپ سالا بەرەدى. الايدا ولاردىڭ سانى بۇرىنعىداي ەمەس، بىرنەشە ەسەگە كەمىپ كەتكەن سەكىلدى. قۇستار الەمىنىڭ قىر-سىرىنا قانىق ورنيتولوگ عالىمداردىڭ ءوزى تۋعان توپىراقتاعى بۇركىت قۇسىنىڭ سانى قانشا ەكەنىن شوتقا قاعىپ ايتا المايدى. ولاردىڭ بولجامىنشا، ونىڭ سانى بىرنەشە جۇزدەن اسپايدى. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ وعان دەگەن سەلقوس كوزقاراسىمىزدى ايعاق ەتەدى.
بۇركىتتەر سانى نەگە ازايىپ كەتتى؟ وعان ەندى-ەندى عانا جاۋاپ ىزدەي باستادىق. كەزىندە بۇل ماسەلەگە ەشكىم نازار سالا قويمادى. جانىنا جاقىن ساياتشىلىق ونەردى قازەكەم 90-جىلدارعا دەيىن دە جوعالتا قويعان جوق. ءبىر قىزىعى، ۇلتتىق ۇعىمعا قايشى كەلەتىن تالاي ارەكەت جاساعان كەڭەس وداعىنىڭ شەندى-شەكپەندىلەرى وعان توقتاۋ سالمادى. سول كەزدىڭ وزىندە بۇركىتتى قولعا ۇيرەتىپ، قۇس سالۋعا قۇلىقتى بولعان جاندار از كەزدەسپەدى. دەگەنمەن وسى ءبىر كەزەڭدەردە بۇركىتتىڭ سانىن ساقتاۋعا ەشقانداي ءمان بەرىلمەگەن. ونى زاڭسىز اۋلاۋشىلار كوبەيىپ كەتتى. بالكىم، ولار كيەلى قۇستى شەتەل اسىرىپ، قىرۋار قارجى تاپقان شىعار. ايتەۋىر، تابيعاتتىڭ قۇندى دۇنيەسىنە كوز جۇما قاراۋ جاعدايى ورىن الدى. ودان قالدى، قولدا ءوسىرۋ ءۇشىن ۇيادان بالاپانداردى الۋ كوبەيىپ كەتتى.
بۇل دا بۇركىتتىڭ ەسەپسىز كەمۋىنە از اسەر ەتكەن جوق. دالاعا تاستالعان ۋلانعان جەمدەر دە ولاردىڭ قىرىلىپ قالۋىنا الىپ كەلدى. سونداي-اق، ولاي-بۇلاي تارتىلعان ەلەكتر سىمدارىنا شىرمالىپ، تالاي بۇركىت قۇربان بولدى. بۇدان باسقا دا سەبەبى جوق ەمەس. وكىنىشكە قاراي، سول كەزدە بۇل جاعداي ەشبىر پەندەنى ەلەڭ ەتكىزبەدى. قازىر دە ساناۋلى عانا ادامدار بولماسا، بۇركىتتى قورعاۋعا الۋ جونىندە ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەن جانداردىڭ سانى كەم.
ورازحان ايداروۆ، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى:
– وسىدان 40-50 جىل بۇرىن قازاق دالاسىنىڭ كەز كەلگەن بولىگىنەن اتالمىش قۇستى ءجيى كەزدەستىرەتىن ەدىك. ونى ءبىزدىڭ سىر ولكەسىنەن دە تالاي مارتە كوزىمىز شالعان. تابيعات تىلسىمىن تەرەڭ تۇسىنگەن كىسىلەر وعان كوزدىڭ قاراشىعىنداي قاراپ، ولاردىڭ ءجونسىز اۋلانباۋىن قاتاڭ قاداعالايتىن. وكىنىشتىسى، مۇنداي كوزقاراس سوڭعى 25-30 جىلدا مۇلدەم ەسكەرىلمەي كەلدى. ماسەلەن، قازىرگى كۇنى «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن اڭ مەن قۇستاردىڭ ازايىپ كەتۋىنە وسىنداي جايلار اسەر ەتتى ەمەس پە؟ بۇركىت تە سونداي سالقىن كوزقاراستىڭ سالدارىنان ەسەپسىز ازايىپ كەتتى. ءبىزدىڭ وڭىردە كەزىندە اتاعى شىققان كوپتەگەن قۇسبەگىلەر بولعان. قازىر ولاردى ەمگە ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ. قازاقىلىق قايماعى بۇزىلماعان وڭىردە ساياتشىلىق ونەردىڭ ءوزى دە اياقاستى بولىپ قالدى. جالپى، بۇل ونەر تەك قۇستى اڭعا سالۋمەن شەكتەلمەيدى عوي. سول ارقىلى بۇركىتتى قالاي باپتاۋ كەرەك، ولاردى قالاي ساقتاۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەر ءوز شەشىمىن تاۋىپ جاتاتىن.
راس، قازەكەم ساياتشىلىقتى دا ۇمىت قالدىرىپ بارادى. الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنداعى نۇرا اۋىلىندا جالايىر شورا مەكتەبى جۇمىس جاسايدى. وندا جاس بۇركىتشىلەر مەكتەبى تۇساۋىن كەسكەن. ال ەلىمىزدىڭ قالعان ايماقتارىندا ءبىر-ەكىلى قۇسبەگىلەر بار. ولاردىڭ ءوزى جاسى كەلىپ قالعان ادامدار. جالپى، كەز كەلگەن ادام قۇسبەگى بولا المايدى. ونىڭ دا ۇيرەنەتىن تۇستارى از ەمەس. وسىنىڭ سالدارىنان بۇگىنگى ۇرپاق اتا-بابانىڭ ەجەلگى كەزەڭنەن بەرگى جان سەرىگىنە اينالعان سايات ونەرىن ۇمىتا باستادى.
تاريحي دەرەكتەردە جوشى حاننىڭ 3 مىڭنان استام بۇركىتشىسى بولعانى ايتىلادى. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بارلىعى دەرلىك اينالىسقان ساياتشىلىق وسىلايشا قازىرگى كۇنى كوزدەن عايىپ بولىپ بارادى دەسەك تە بولادى. ءاربىر حالىقتىڭ بولمىس-ءبىتىمى ۇلتتىق ۇستىنىنان ايقىندالادى. ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇپ-تامىرىمىز سانالعان قانشاما قۇندىلىققا كوڭىل بولمەي جۇرگەنىمىز ويعا قالدىرادى.
تەگەۋرىنى مىقتى بۇركىت سەكىلدى تالاي جىرتقىش قۇستار قازاق دالاسىنىڭ ءمانى دە، ءسانى دە ەمەس پە ەدى؟..
ءادىلجان ۇمبەت، قىزىلوردا وبلىسى، «الاش ايناسى».
