Qyran bürkıt nege azaiyp barady?

Kögımızde qalyqtaǧan bürkıt bızdıŋ qazaqqa ejelden etene qūstardyŋ bırıne ainalǧan. Köne zamannan saiatşylyq önerdı janyna serık etken babalar ony baǧalai bıldı. Ainalany aq ūlpa qar jamylǧan uaqytty qazekem qansonar deidı. Däl osy şaqta jügırgen aŋǧa bürkıt salu adamǧa erekşe äser eterı dausyz. Deimız-au… Osyndai köŋılge körıktı oidy qonaq eter körınıstıŋ qazır ötken şaqqa ainalǧany ökınıştı-aq. Bügınde saiatşylyq önerdı şaǧyn ǧana top janyna serık etıp jür. Qalǧan qandas bauyrlar arasynda onyŋ ne ekenın bılmeitını de kezdesedı. Odan qaldy, bürkıt qūsynyŋ elımızdıŋ «Qyzyl kıtabyna» engenın bıreu bılıp, bıreu bılmes. Qalai desek te, onyŋ sany azaiyp bara jatqany belgılı bolyp tūr. Bızdıŋ halyqtyŋ janyna jaqyn qasiettı qūstyŋ osylaişa adamdar tarapynan aialy alaqan, jyly peiıl jäne tiıstı qamqorlyq kütıp jürgenın eşkım de qaperge alyp jürgen joq sekıldı.

Qazaq dalasynyŋ qai qiyrynan da kez­desetın bürkıt kezınde elımızdıŋ batys öŋırınde, Syr boiynda, Alatau jäne Altai taularynyŋ bök­terınde közge ūşy­rasqan. Qazır şe? Keide aspan astynan bırdı-ekılı bürkıttı köre qalǧan jaǧ­daida janymyz jadyrap sala beredı. Alaida olardyŋ sany būrynǧydai emes, bır­neşe esege kemıp ketken sekıldı. Qūstar älemınıŋ qyr-syryna qanyq ornitolog ǧalym­dardyŋ özı tuǧan topyraqtaǧy bürkıt qūsynyŋ sany qan­şa ekenın şotqa qaǧyp aita almaidy. Olar­dyŋ bolja­myn­şa, onyŋ sany bırneşe jüzden as­paidy. Osynyŋ özı bızdıŋ oǧan degen sel­qos közqarasymyzdy aiǧaq etedı.

Bürkıtter sany nege azaiyp kettı? Oǧan endı-endı ǧana jauap ızdei bastadyq. Kezınde būl mäselege eşkım nazar sala qoimady. Ja­nyna jaqyn saiatşylyq önerdı qazekem 90-jyldarǧa deiın de joǧalta qoiǧan joq. Bır qy­zyǧy, ūlttyq ūǧymǧa qaişy keletın talai äreket jasaǧan Keŋes Odaǧynyŋ şendı-şek­pendılerı oǧan toqtau salmady. Sol kezdıŋ özınde bürkıttı qolǧa üiretıp, qūs saluǧa qū­lyq­ty bolǧan jan­dar az kezdespedı. Degenmen osy bır kezeŋderde bürkıttıŋ sanyn saqtauǧa eş­qandai män be­rıl­megen. Ony zaŋsyz au­lau­şylar köbeiıp kettı. Bälkım, olar kielı qūsty şetel asyryp, qyruar qarjy tapqan şyǧar. Äiteuır, tabiǧattyŋ qūndy düniesıne köz jūma qarau jaǧdaiy oryn aldy. Odan qaldy, qolda ösıru üşın ūiadan ba­la­pandardy alu köbeiıp kettı.

Būl da bürkıttıŋ esepsız kemuıne az äser etken joq. Dalaǧa tastal­ǧan ulanǧan jem­der de olardyŋ qyrylyp qa­luyna alyp kel­dı. Son­dai-aq, olai-būlai tar­tyl­ǧan elektr sym­daryna şyrmalyp, talai bür­kıt qūrban bol­dy. Būdan basqa da sebebı joq emes. Ökınışke qarai, sol kezde būl jaǧdai eşbır pendenı eleŋ etkızbedı. Qazır de sa­nau­ly ǧana adamdar bolmasa, bürkıttı qor­ǧauǧa alu jönınde mäsele köterıp jürgen jan­dardyŋ sany kem.

Orazhan AIDAROV, Qorqyt ata atyndaǧy Qyzylorda memlekettık universitetınıŋ oqytuşysy:

– Osydan 40-50 jyl būryn qazaq da­la­synyŋ kez kelgen bölıgınen atal­myş qūsty jiı kezdestıretın edık. Ony bızdıŋ Syr ölkesınen de talai märte közımız şalǧan. Tabiǧat tylsymyn te­reŋ tüsın­gen kısıler oǧan közdıŋ qara­şy­ǧyndai qa­rap, olardyŋ jönsız aulan­bauyn qataŋ qadaǧalaityn. Ökı­nış­tısı, mūndai közqaras soŋǧy 25-30 jyl­da müldem eske­rılmei keldı. Mäse­len, qazırgı künı «Qyzyl kıtapqa» engı­zılgen aŋ men qūs­tar­dyŋ azaiyp ketuıne osyndai jailar äser ettı emes pe? Bürkıt te sondai sal­qyn közqarastyŋ sal­darynan esepsız azaiyp kettı. Bızdıŋ öŋırde kezınde ataǧy şyqqan köptegen qūsbegıler bolǧan. Qazır olardy emge ızdeseŋ de tappaisyŋ. Qazaqylyq qaimaǧy būzylmaǧan öŋırde saiat­şy­lyq önerdıŋ özı de aiaq­asty bolyp qal­dy. Jalpy, būl öner tek qūsty aŋǧa salu­men şektelmeidı ǧoi. Sol arqyly bür­kıttı qalai baptau kerek, olardy qalai saqtau kerek degen mä­seleler öz şeşımın tauyp jatatyn.

Ras, qazekem saiatşylyqty da ūmyt qal­dyryp barady. Almaty oblysynyŋ Eŋbekşıqazaq audanyndaǧy Nūra auylynda Jalaiyr Şora mektebı jūmys jasaidy. Onda jas bürkıtşıler mektebı tūsauyn kesken. Al elımızdıŋ qalǧan aimaqtarynda bır-ekılı qūsbegıler bar. Olardyŋ özı jasy kelıp qalǧan adamdar. Jalpy, kez kelgen adam qūsbegı bola almaidy. Onyŋ da üi­re­netın tūstary az emes. Osynyŋ sal­da­rynan bügıngı ūrpaq ata-babanyŋ ejelgı kezeŋnen bergı jan serıgıne ainalǧan saiat önerın ūmyta bastady.

Tarihi derekterde Joşy hannyŋ 3 myŋ­­nan astam bürkıtşısı bolǧany aity­lady. Türkı tıldes halyqtardyŋ barlyǧy der­lık ainalysqan saiatşylyq osylaişa qazırgı künı közden ǧaiyp bolyp barady desek te bolady. Ärbır halyqtyŋ bolmys-bıtımı ūlttyq ūstynynan aiqyndalady. Bızdıŋ älı künge deiın tüp-tamyrymyz sa­nal­ǧan qanşama qūndylyqqa köŋıl böl­mei jürgenımız oiǧa qaldyrady.

Tegeurını myqty bürkıt sekıldı talai jyrtqyş qūstar qazaq dalasynyŋ mänı de, sänı de emes pe edı?..

Ädıljan Ümbet, Qyzylorda oblysy, «Alaş ainasy».