Kógimizde qalyqtaǵan búrkit bizdiń qazaqqa ejelden etene qustardyń birine aınalǵan. Kóne zamannan saıatshylyq ónerdi janyna serik etken babalar ony baǵalaı bildi. Aınalany aq ulpa qar jamylǵan ýaqytty qazekem qansonar deıdi. Dál osy shaqta júgirgen ańǵa búrkit salý adamǵa erekshe áser eteri daýsyz. Deımiz-aý… Osyndaı kóńilge kórikti oıdy qonaq eter kórinistiń qazir ótken shaqqa aınalǵany ókinishti-aq. Búginde saıatshylyq ónerdi shaǵyn ǵana top janyna serik etip júr. Qalǵan qandas baýyrlar arasynda onyń ne ekenin bilmeıtini de kezdesedi. Odan qaldy, búrkit qusynyń elimizdiń «Qyzyl kitabyna» engenin bireý bilip, bireý bilmes. Qalaı desek te, onyń sany azaıyp bara jatqany belgili bolyp tur. Bizdiń halyqtyń janyna jaqyn qasıetti qustyń osylaısha adamdar tarapynan aıaly alaqan, jyly peıil jáne tıisti qamqorlyq kútip júrgenin eshkim de qaperge alyp júrgen joq sekildi.
Qazaq dalasynyń qaı qıyrynan da kezdesetin búrkit kezinde elimizdiń batys óńirinde, Syr boıynda, Alataý jáne Altaı taýlarynyń bókterinde kózge ushyrasqan. Qazir she? Keıde aspan astynan birdi-ekili búrkitti kóre qalǵan jaǵdaıda janymyz jadyrap sala beredi. Alaıda olardyń sany burynǵydaı emes, birneshe esege kemip ketken sekildi. Qustar áleminiń qyr-syryna qanyq ornıtolog ǵalymdardyń ózi týǵan topyraqtaǵy búrkit qusynyń sany qansha ekenin shotqa qaǵyp aıta almaıdy. Olardyń boljamynsha, onyń sany birneshe júzden aspaıdy. Osynyń ózi bizdiń oǵan degen selqos kózqarasymyzdy aıǵaq etedi.
Búrkitter sany nege azaıyp ketti? Oǵan endi-endi ǵana jaýap izdeı bastadyq. Kezinde bul máselege eshkim nazar sala qoımady. Janyna jaqyn saıatshylyq ónerdi qazekem 90-jyldarǵa deıin de joǵalta qoıǵan joq. Bir qyzyǵy, ulttyq uǵymǵa qaıshy keletin talaı áreket jasaǵan Keńes Odaǵynyń shendi-shekpendileri oǵan toqtaý salmady. Sol kezdiń ózinde búrkitti qolǵa úıretip, qus salýǵa qulyqty bolǵan jandar az kezdespedi. Degenmen osy bir kezeńderde búrkittiń sanyn saqtaýǵa eshqandaı mán berilmegen. Ony zańsyz aýlaýshylar kóbeıip ketti. Bálkim, olar kıeli qusty shetel asyryp, qyrýar qarjy tapqan shyǵar. Áıteýir, tabıǵattyń qundy dúnıesine kóz juma qaraý jaǵdaıy oryn aldy. Odan qaldy, qolda ósirý úshin uıadan balapandardy alý kóbeıip ketti.
Bul da búrkittiń esepsiz kemýine az áser etken joq. Dalaǵa tastalǵan ýlanǵan jemder de olardyń qyrylyp qalýyna alyp keldi. Sondaı-aq, olaı-bulaı tartylǵan elektr symdaryna shyrmalyp, talaı búrkit qurban boldy. Budan basqa da sebebi joq emes. Ókinishke qaraı, sol kezde bul jaǵdaı eshbir pendeni eleń etkizbedi. Qazir de sanaýly ǵana adamdar bolmasa, búrkitti qorǵaýǵa alý jóninde másele kóterip júrgen jandardyń sany kem.
Orazhan AIDAROV, Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń oqytýshysy:
– Osydan 40-50 jyl buryn qazaq dalasynyń kez kelgen bóliginen atalmysh qusty jıi kezdestiretin edik. Ony bizdiń Syr ólkesinen de talaı márte kózimiz shalǵan. Tabıǵat tylsymyn tereń túsingen kisiler oǵan kózdiń qarashyǵyndaı qarap, olardyń jónsiz aýlanbaýyn qatań qadaǵalaıtyn. Ókinishtisi, mundaı kózqaras sońǵy 25-30 jylda múldem eskerilmeı keldi. Máselen, qazirgi kúni «Qyzyl kitapqa» engizilgen ań men qustardyń azaıyp ketýine osyndaı jaılar áser etti emes pe? Búrkit te sondaı salqyn kózqarastyń saldarynan esepsiz azaıyp ketti. Bizdiń óńirde kezinde ataǵy shyqqan kóptegen qusbegiler bolǵan. Qazir olardy emge izdeseń de tappaısyń. Qazaqylyq qaımaǵy buzylmaǵan óńirde saıatshylyq ónerdiń ózi de aıaqasty bolyp qaldy. Jalpy, bul óner tek qusty ańǵa salýmen shektelmeıdi ǵoı. Sol arqyly búrkitti qalaı baptaý kerek, olardy qalaı saqtaý kerek degen máseleler óz sheshimin taýyp jatatyn.
Ras, qazekem saıatshylyqty da umyt qaldyryp barady. Almaty oblysynyń Eńbekshiqazaq aýdanyndaǵy Nura aýylynda Jalaıyr Shora mektebi jumys jasaıdy. Onda jas búrkitshiler mektebi tusaýyn kesken. Al elimizdiń qalǵan aımaqtarynda bir-ekili qusbegiler bar. Olardyń ózi jasy kelip qalǵan adamdar. Jalpy, kez kelgen adam qusbegi bola almaıdy. Onyń da úırenetin tustary az emes. Osynyń saldarynan búgingi urpaq ata-babanyń ejelgi kezeńnen bergi jan serigine aınalǵan saıat ónerin umyta bastady.
Tarıhı derekterde Joshy hannyń 3 myńnan astam búrkitshisi bolǵany aıtylady. Túrki tildes halyqtardyń barlyǵy derlik aınalysqan saıatshylyq osylaısha qazirgi kúni kózden ǵaıyp bolyp barady desek te bolady. Árbir halyqtyń bolmys-bitimi ulttyq ustynynan aıqyndalady. Bizdiń áli kúnge deıin túp-tamyrymyz sanalǵan qanshama qundylyqqa kóńil bólmeı júrgenimiz oıǵa qaldyrady.
Tegeýrini myqty búrkit sekildi talaı jyrtqysh qustar qazaq dalasynyń máni de, sáni de emes pe edi?..
Ádiljan Úmbet, Qyzylorda oblysy, «Alash aınasy».
