«يت – جەتى قازىنانىڭ ءبىرى»، «يت – ادامنىڭ دوسى» دەپ ءجيى ايتىپ جاتامىز. ال وسى ءيتتىڭ بۇگىنگى جاعدايى مەن جاي-كۇيى، دالىرەك ايتساق، ءوزىمىزدىڭ قازاقى توبەتتەر مەن قۇماي تازىلاردىڭ تۇقىمى جايلى ويلانىپ كوردىك پە؟ جاي شولىپ قاراعاندا اسا تولعاندىرارلىق ماڭىزدى تاقىرىپ بولماعانىمەن، بۇگىنگە بۇل ماسەلە قازاق قوعامىن قاتتى الاڭداتۋى ءتيىس دەسەك، قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك.
ولاي دەيتىن سەبەبىمىز – قازىرگى تۇستا قازاقتىڭ قانىنا بىتكەن اڭشىلىق پەن قۇسبەگىلىك، ياعني يت جۇگىرتىپ، قۇس سالۋ، قىرعاۋىلدىڭ ەتىن قاقتاپ جەپ، قۇماي تازىمەن قورقاۋ قاسقىردىڭ ءوزىن سوعىپ الۋ ونەرى ماقۇرىم قالىپ بارا جاتقان سياقتى. جەلكەسى كۇجىرەيگەن، كەۋدەسى كەرە قارىس قازاقتىڭ توبە ءيتى – توبەتتەردىڭ تۇقىمى، وكىنىشكە قاراي، ازايىپ، ازايعانى بىلاي تۇرسىن، باسقا تۇقىمدى يتتەرمەن شاعىلىسىپ، ۇساقتالىپ بارا جاتقانى كوڭىلگە قاياۋ سالادى. بۇگىندە پالەنباي مىڭ دوللارعا ساتىلىپ جاتقان تۇرىكمەننىڭ الابايى دا تۇپتەپ كەلسەك، كادىمگى ءوزىمىزدىڭ قازاقى تۇقىم ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.
بۇل – ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بولىپ قالعان قاسيەتتى قۇندىلىقتىڭ اياقاستى قالعانى ما، الدە ونى قالىپقا كەلتىرۋگە ەش مۇمكىندىك جوق پا؟
اۋىلعا بارعاندا اڭعا شىعىپ، قازاقتىڭ ەسكىدەن قالعان ءداستۇرىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان اعالارىمىزبەن كەزدەسكەندە، اڭ اۋلار يتتەردىڭ قالماعانىن، ءتىپتى قويان مەن تۇلكىگە قۋىپ جەتىپ، قانجىعاسىن قانداي الماي قايتاتىن كەزدەردىڭ ءجيى كەزدەسەتىنىن قىنجىلا ايتىپ جاتادى.
باۋىرجان حوزين، قاراقامىس اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، كانىگى اڭشى:
– اڭعا جۇما سايىن شىعىپ تۇرامىز. بىراق قولىڭدا ءشيتى مىلتىعىڭ بولماسا، يتپەن عانا اڭ الام دەپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى شامالى. ويتكەنى بىزدەگى اۋىلدىڭ بۇرالقى يتتەرىنىڭ تۇقىمدارى ابدەن شالا بولىپ، تازىلاردىڭ ءوزى تاياۋ جەردەن شىققان اڭعا جەتە الماي، شاڭ قاۋىپ، الاۋلاعان جىگەرىڭدى قۇم ەتەتىنى بار.
سوندا بۇل اتادان-باباعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان اڭشىلىق ءداستۇرىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان قالىبىن قالاي ساقتاپ قالۋعا بولادى؟ ماسەلەنىڭ بايىبىن بايقاپ، ءتۇبىن تەرەڭنەن قوپارىپ كورسەك. جالپى، قازاقى توبەت جايلى اڭگىمە قوزعاعاندا وسى ءىستى كاسىپ ەتكەن، ياعني قازاقى توبەتتىڭ تۇقىمىنىڭ جوعالماۋىنا كەلەلى ءىس اتقارىپ جۇرگەن اعالاردىڭ كەڭەسىن الماي، وي ايتۋ مۇمكىن دە ەمەس. سوندىقتان توبەت يتتەردىڭ سان ءتۇرىن سالىستىرىپ، وسى جولدا تالاي ەڭبەك سىڭىرگەن ءبىرتالاي ادامدى اڭگىمەگە تارتتىق.
دانيار داۋكەي، قازاقى يتتەردىڭ تۇقىمىن ءوسىرۋشى:
– سەگىز جىل انگليادا وقىپ كەلىپ، وتانىما ورالعاننان بەرى وسى كاسىپتى وزىمە سەرىك ەتكەنمىن دەسەم ارتىق ايتپاسپىن. سەبەبى مەنىڭ ويىمشا، ەلدىڭ مۇددەسىن جاھانداعى الپاۋىت ەلدەردىڭ ورتاسىندا ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تەك ەجەلدەن قالىپتاسقان قازاقى قالىبىمىزدى، ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى كورسەتە ءبىلۋىمىز قاجەت. ال ول ءۇشىن قىران بۇركىتىمىز، قازاناتتاي تۇلپارىمىز، قۇماي تازىلارىمىز بەن قازاقى توبەتتەرىمىز ۇلتتىق برەندىگە اينالۋى ءتيىس. تەك سوندا عانا ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى بولاشاعىنا سەنىممەن قاراپ، قازاقتىڭ قانىنا بىتكەن قايسار عۇرپىنىڭ مۇرتىن بۇزباي، كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزە الامىز.
وسى ماقالانى جازۋ ماقساتىمەن جۇرگەندە ويدا-جوقتا ءوزىمىزدىڭ وڭىردە تۇراتىن ورالبەك ەسىمدى يت اسىراۋشى جىگىتپەن جولىعۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى كراسنويار سەلوسىندا تىرلىك قىلىپ جاتقان اعامىز كادىمگى قازاقى توبەتتەردى توبىمەن اسىراپ جاتقانىن ءبىلىپ، كوكتەن ىزدەگەنىمىز جەردەن تابىلدى. ۇيىنە بىرگە ەرىپ بارىپ، توبەت يتتەرىن كورگەن ءبىزدىڭ تاڭعالماسقا امالىمىز قالمادى. بىرەۋلەرگە ەرسى ءارى قوراشتاۋ كورىنگەنىمەن، بۇل كاسىپتىڭ دە ءوزىنىڭ ءمانى مەن استارى بارلىعىن اڭگىمەنىڭ اۋانىندا بايقاتىپ قالدى.
ورالبەك قايسانوۆ، «تازى-توبەت-ءبورىباسار» فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى، قازاقى تۇقىمدى يتتەردى اسىراۋشى:
– قازاقى توبەتتەردىڭ تۇقىمىن ون جىلدان بەرى اسىراپ ءارى وسى توبەتتەر مەن تازى تۇقىمدارىن سۇرىپتاپ كەلەمىن. وسى جىلدار ىشىندە مەن الەمدە قازاقى توبەتتەن ارتىق يت جوق ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. ءيتتى ساتىپ، اقشا تابۋ ءۇشىن ۇستايتىندار دا بار. بىراق مەن مۇنداي كاسىپتەن اۋلاقپىن. مەنىڭ بار ماقساتىم قازاقى توبەتتەر مەن تازىلارىمىزدى الەمدىك دەڭگەيدە تەك قازاقتىڭ برەندى ەتىپ شىعارۋ بولىپ وتىر. وسى ماقسات ءۇشىن ايانباي تەر توگىپ كەلەمىن. مۇنىم بىرەۋلەرگە ۇناماعانىمەن، ىسكە شىن پەيىلىممەن كىرىسكەن مەن جۇرتتىڭ اناۋ-مىناۋ وسەگىن ەش ەلەڭ قىلمايمىن. سەبەبى مەن ءوز كاسىبىمنىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە حالقىما پايدا كەلتىرەتىنىنە سەنەمىن.
ءدال قازىر 40-تان استام توبەت يتتەرى مەن تازىلارى بار ورالبەك توقتارۇلى يتتەردىڭ تۇقىمىن جەتى اتاسىنا دەيىن ارالاستىرماۋ قاجەت دەگەن پىكىردە. سوندا عانا قازاقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان باتىل مىنەزدى توبەتىنىڭ تۇقىمىن ساقتاپ قالۋعا بولاتىن كورىنەدى. «مەندەگى توبەتتەردىڭ ءبارى ءوزىمىزدىڭ باسقا تۇقىممەن ارالاسپاعان ناعىز قازاقى توبەت دەپ ەش ۇيالماي-اق ايتا الامىن»، – دەگەن سەرى اعا تەك توبەت يتتەردى عانا ەمەس، قازاقتىڭ سايگۇلىكتەرىن دە وسىرمەك ويدا. بۇل جايلى الداعى جولى اڭگىمەلەي جاتارمىز.
قازىر قازاق ەلىندە تازا قاندى قازاقى توبەتتەردىڭ سانى 100-گە جەتىپ جىعىلعان. ال «ازيات» تۇقىمدى يتتەر بەس جۇزدەن اسادى. توبەتتەردىڭ دە رەسپۋبليكالىق، الەمدىك بىرىنشىلىكتەرى وتكىزىلەدى ەكەن. بۇل جارىستار – بۇگىندە سانگە اينالعان، اقشا ءۇشىن توبەلەستىرەتىن «توبەتتەر توبەلەسى» ەمەس، ارنايى تەستىلىك تاپسىرمالار ارقىلى انىقتالاتىن ۇزدىك توبەتتەردىڭ چەمپيوناتى. چەمپيونات دەمەكشى، جۋىردا وسى ورالبەكتىڭ «تارزان» جانە «قوناق» ەسىمدى قازاقى توبەتتەرى ماسكەۋدە وتكەن الەم بىرىنشىلىگىندە شيرەك فينالعا شىعىپتى. قازىر قوس توبەت تە الداعى ساۋىردە ماسكەۋدە وتەتىن فينالدىق باسەكەگە ازىرلىك ۇستىندە.
راسىندا دا، ورال اعانىڭ يتتەرىن كورگەن ءبىز، شىنىمەن دە، وسىنداي توبەتتەردىڭ ساقتالىپ قالعانىنا قۋاندىق. ەل باسىنا كۇن تۋعان وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا تۇرىكمەن، اۋعان جەرىنە اسىپ كەتكەن اتا-بابالارىمىز وزدەرىمەن بىرگە قازاقى توبەتتەردى دە الا كەتكەن. وسىلاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، مال باعىپ، اڭ اۋلاعان قازاقى توبەتتەردىڭ قايتا ورالۋى، شىنىمەن دە، تاڭعالارلىق وقيعا.
ويماقتاي وي
قازاقى توبەت – بۇل ەڭ الدىمەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، ياعني تۇتاستاي الاش اتىن الەمگە مويىنداتاتىن تاعى ءبىر تاماشا مۇمكىندىك. قىتايدىڭ «چاۋ-چاۋى»، تۇرىكمەندەردىڭ «الابايى»، نەمىستەردىڭ «دوبەرمان-فينچەرى» الەمگە تانىلدى، ال ءبىز قازاقى توبەتتى قالاي ساقتاپ قالامىز دەپ باس قاتىرۋدامىز. اركىم ءوز قۇندىلىعىن مەنشىكتەپ، پاتەنتتەپ جاتقان كەزەڭدە ءبىز دە ادام تۇگىل، الاشتىڭ يتىنە دەيىن تۇگەندەي ءبىلۋىمىز قاجەت. سوندىقتان دانيار، ورال سياقتى ارداقتى ىسپەن اينالىساتىن، ساۋساقپەن سانارلىق جاندارعا ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلسە دە ارتىق بولماس دەگەن ويدامىز…
ابزال الپىسبايۇلى، كوكشەتاۋ
