«İt – jetı qazynanyŋ bırı», «İt – adamnyŋ dosy» dep jiı aityp jatamyz. Al osy ittıŋ bügıngı jaǧdaiy men jai-küiı, dälırek aitsaq, özımızdıŋ qazaqy töbetter men qūmai tazylardyŋ tūqymy jaily oilanyp kördık pe? Jai şolyp qaraǧanda asa tolǧandyrarlyq maŋyzdy taqyryp bolmaǧanymen, bügınge būl mäsele qazaq qoǧamyn qatty alaŋdatuy tiıs desek, qatelespegen bolar edık.
Olai deitın sebebımız – qazırgı tūsta qazaqtyŋ qanyna bıtken aŋşylyq pen qūsbegılık, iaǧni it jügırtıp, qūs salu, qyrǧauyldyŋ etın qaqtap jep, qūmai tazymen qorqau qasqyrdyŋ özın soǧyp alu önerı maqūrym qalyp bara jatqan siiaqty. Jelkesı küjıreigen, keudesı kere qarys qazaqtyŋ töbe itı – töbetterdıŋ tūqymy, ökınışke qarai, azaiyp, azaiǧany bylai tūrsyn, basqa tūqymdy ittermen şaǧylysyp, ūsaqtalyp bara jatqany köŋılge qaiau salady. Bügınde pälenbai myŋ dollarǧa satylyp jatqan türıkmennıŋ Alabaiy da tüptep kelsek, kädımgı özımızdıŋ qazaqy tūqym ekenın bıreu bılse, bıreu bılmes.
Būl – ūrpaqtan-ūrpaqqa mūra bolyp qalǧan qasiettı qūndylyqtyŋ aiaqasty qalǧany ma, älde ony qalypqa keltıruge eş mümkındık joq pa?
Auylǧa barǧanda aŋǧa şyǧyp, qazaqtyŋ eskıden qalǧan dästürın jalǧastyryp kele jatqan aǧalarymyzben kezdeskende, aŋ aular itterdıŋ qalmaǧanyn, tıptı qoian men tülkıge quyp jetıp, qanjyǧasyn qandai almai qaitatyn kezderdıŋ jiı kezdesetının qynjyla aityp jatady.
Bauyrjan HOZİN, Qaraqamys auylynyŋ tūrǧyny, känıgı aŋşy:
– Aŋǧa jūma saiyn şyǧyp tūramyz. Bıraq qolyŋda şitı myltyǧyŋ bolmasa, itpen ǧana aŋ alam dep äure boludyŋ qajetı şamaly. Öitkenı bızdegı auyldyŋ būralqy itterınıŋ tūqymdary äbden şala bolyp, tazylardyŋ özı taiau jerden şyqqan aŋǧa jete almai, şaŋ qauyp, alaulaǧan jıgerıŋdı qūm etetını bar.
Sonda būl atadan-babaǧa mūra bolyp kele jatqan aŋşylyq dästürınıŋ qaimaǧy būzylmaǧan qalybyn qalai saqtap qaluǧa bolady? Mäselenıŋ baiybyn baiqap, tübın tereŋnen qoparyp körsek. Jalpy, qazaqy töbet jaily äŋgıme qozǧaǧanda osy ıstı käsıp etken, iaǧni qazaqy töbettıŋ tūqymynyŋ joǧalmauyna kelelı ıs atqaryp jürgen aǧalardyŋ keŋesın almai, oi aitu mümkın de emes. Sondyqtan töbet itterdıŋ san türın salystyryp, osy jolda talai eŋbek sıŋırgen bırtalai adamdy äŋgımege tarttyq.
Daniiar DÄUKEI, qazaqy itterdıŋ tūqymyn ösıruşı:
– Segız jyl Angliiada oqyp kelıp, Otanyma oralǧannan berı osy käsıptı özıme serık etkenmın desem artyq aitpaspyn. Sebebı menıŋ oiymşa, eldıŋ müddesın jahandaǧy alpauyt elderdıŋ ortasynda saqtap qalu üşın tek ejelden qalyptasqan qazaqy qalybymyzdy, ūlttyq mentalitetımızdı, dästürımızdı körsete bıluımız qajet. Al ol üşın qyran bürkıtımız, qazanattai tūlparymyz, qūmai tazylarymyz ben qazaqy töbetterımız ūlttyq brendıge ainaluy tiıs. Tek sonda ǧana elımızdıŋ erteŋgı bolaşaǧyna senımmen qarap, qazaqtyŋ qanyna bıtken qaisar ǧūrpynyŋ mūrtyn būzbai, keleşek ūrpaqqa jetkıze alamyz.
Osy maqalany jazu maqsatymen jürgende oida-joqta özımızdıŋ öŋırde tūratyn Oralbek esımdı it asyrauşy jıgıtpen jolyǧudyŋ sätı tüstı. Kökşetau qalasynyŋ ırgesındegı Krasnoiar selosynda tırlık qylyp jatqan aǧamyz kädımgı qazaqy töbetterdı tobymen asyrap jatqanyn bılıp, kökten ızdegenımız jerden tabyldy. Üiıne bırge erıp baryp, töbet itterın körgen bızdıŋ taŋǧalmasqa amalymyz qalmady. Bıreulerge ersı ärı qoraştau körıngenımen, būl käsıptıŋ de özınıŋ mänı men astary barlyǧyn äŋgımenıŋ auanynda baiqatyp qaldy.
Oralbek QAISANOV, «Tazy-Töbet-Börıbasar» federasiiasynyŋ prezidentı, qazaqy tūqymdy itterdı asyrauşy:
– Qazaqy töbetterdıŋ tūqymyn on jyldan berı asyrap ärı osy töbetter men tazy tūqymdaryn sūryptap kelemın. Osy jyldar ışınde men älemde qazaqy töbetten artyq it joq ekenıne köz jetkızdım. İttı satyp, aqşa tabu üşın ūstaityndar da bar. Bıraq men mūndai käsıpten aulaqpyn. Menıŋ bar maqsatym qazaqy töbetter men tazylarymyzdy älemdık deŋgeide tek qazaqtyŋ brendı etıp şyǧaru bolyp otyr. Osy maqsat üşın aianbai ter tögıp kelemın. Mūnym bıreulerge ūnamaǧanymen, ıske şyn peiılımmen kırısken men jūrttyŋ anau-mynau ösegın eş eleŋ qylmaimyn. Sebebı men öz käsıbımnıŋ tüptıŋ tübınde halqyma paida keltıretınıne senemın.
Däl qazır 40-tan astam töbet itterı men tazylary bar Oralbek Toqtarūly itterdıŋ tūqymyn jetı atasyna deiın aralastyrmau qajet degen pıkırde. Sonda ǧana qazaqtyŋ ejelden qalyptasqan batyl mınezdı töbetınıŋ tūqymyn saqtap qaluǧa bolatyn körınedı. «Mendegı töbetterdıŋ bärı özımızdıŋ basqa tūqymmen aralaspaǧan naǧyz qazaqy töbet dep eş ūialmai-aq aita alamyn», – degen serı aǧa tek töbet itterdı ǧana emes, qazaqtyŋ säigülıkterın de ösırmek oida. Būl jaily aldaǧy joly äŋgımelei jatarmyz.
Qazır Qazaq elınde taza qandy qazaqy töbetterdıŋ sany 100-ge jetıp jyǧylǧan. Al «aziat» tūqymdy itter bes jüzden asady. Töbetterdıŋ de respublikalyq, älemdık bırınşılıkterı ötkızıledı eken. Būl jarystar – bügınde sänge ainalǧan, aqşa üşın töbelestıretın «Töbetter töbelesı» emes, arnaiy testılık tapsyrmalar arqyly anyqtalatyn üzdık töbetterdıŋ chempionaty. Chempionat demekşı, juyrda osy Oralbektıŋ «Tarzan» jäne «Qonaq» esımdı qazaqy töbetterı Mäskeude ötken älem bırınşılıgınde şirek finalǧa şyǧypty. Qazır qos töbet te aldaǧy säuırde Mäskeude ötetın finaldyq bäsekege äzırlık üstınde.
Rasynda da, Oral aǧanyŋ itterın körgen bız, şynymen de, osyndai töbetterdıŋ saqtalyp qalǧanyna quandyq. El basyna kün tuǧan ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldarynda Türıkmen, Auǧan jerıne asyp ketken ata-babalarymyz özderımen bırge qazaqy töbetterdı de ala ketken. Osylardy közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap, mal baǧyp, aŋ aulaǧan qazaqy töbetterdıŋ qaita oraluy, şynymen de, taŋǧalarlyq oqiǧa.
Oimaqtai oi
Qazaqy töbet – būl eŋ aldymen ūlttyq qūndylyqtarymyzdy, iaǧni tūtastai Alaş atyn älemge moiyndatatyn taǧy bır tamaşa mümkındık. Qytaidyŋ «Chau-chauy», türıkmenderdıŋ «Alabaiy», nemısterdıŋ «Doberman-fincherı» älemge tanyldy, al bız qazaqy töbettı qalai saqtap qalamyz dep bas qatyrudamyz. Ärkım öz qūndylyǧyn menşıktep, patenttep jatqan kezeŋde bız de adam tügıl, Alaştyŋ itıne deiın tügendei bıluımız qajet. Sondyqtan Daniiar, Oral siiaqty ardaqty ıspen ainalysatyn, sausaqpen sanarlyq jandarǧa Ükımet tarapynan qoldau körsetılse de artyq bolmas degen oidamyz…
Abzal ALPYSBAIŪLY, Kökşetau
