ءبىر كەزدەرى ويشىل بابامىز عۇمار قاراش: «مال باعۋ ءۇشىن كەڭ-بايتاق جەر كەرەك»، – دەگەن ەكەن. اللاعا شۇكىر، التايدان اتىراۋعا دەيىن ۇشى-قيىرسىز سايىن دالا سوزىلىپ جاتىر. بىراق سول دالانى ءتورت تۇلىككە تولتىرىپ، ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ توگىپ، راحاتىن كورىپ وتىرعان قازاقتىڭ سانى از. سيىر مەن قويدى بىلاي قويايىق، تۇلپاردى تاڭداپ، سايگۇلىكتى ساندەپ مىنگەن قازاق قازىر جىلقى دەسە جۇگەنىن الا جۇگىرمەيتىن حالدە. الا جۇگىرمەك تۇگىل، ەر-تۇرمانىنىڭ قايدا قالعانىن دا ۇمىتتى.
ال ءوزىمىز وركەنيەتتى دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ العان باتىس ەلدەرىندە جىلقىعا قۇرمەت ەرەكشە. مىسالى، ۇلتاراقتاي جەرگە ءزارۋ قىتايدىڭ وزىندە 11 ملن جىلقى بار. اقش-تا 13 ملن جىلقى جايىلىستا ءجۇر. قازاقستاندا قانشا دەيسىز عوي؟ شامامەن 1 ملن 300 مىڭداي عانا. بۇل ات ۇستىنەن تۇسپەگەن كوشپەندىلەردىڭ، قالا بەردى، كەشەگى «ەرەۋىل اتقا ەر سالىپ، ەرلەردىڭ ءىسىن بىتىرگەن» ماحامبەت پەن يساتايداي باھادۇرلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنا ۇلكەن سىن. جىلقى بولماعاسىن، قازى-قارتانى كەرتىپ جەپ، قىمىزعا قىزارا بورتەتىن كۇندەر ەرتەگى سەكىلدى.
قازاقستانداعى 1 ميلليوننان ءسال اساتىن جىلقىنىڭ 120 مىڭى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. جالپى، «ەلىمىزدە وزگە تۇلىكتىڭ وسۋىنە زيان كەلتىرمەي، جىلقى سانىن 15 ميلليونعا دەيىن، سونىڭ ىشىندە جايىق وڭىرىندە 800 مىڭعا دەيىن كوبەيتۋگە بولادى» دەپ وتىر ماماندار. ارينە، زامانا كوشىنە ىلەسۋ ءۇشىن جاڭا تەحنولوگيالاردى دا پايدالانعان دۇرىس. قۇرىعىن سۇيرەتىپ، كۇنى-ءتۇنى جىلقى سوڭىندا جۇرەتىن، بيەنى قولمەن ساۋاتىن بەينەتى مول تىرلىكتەن قۇتقاراتىن تاسىلدەر بار قازىر. شەتەلدە كەڭ قولدانىلاتىن سولاردىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالايىق. ءبىرىنشىسى – جىلقىشىعا ارنالعان جىلجىمالى ۆاگون ءۇي. جازدا سالقىنداتقىش، قىستا جىلىتاتىن قۇرىلعى، تاماق پىسىرەتىن، جاتىن ورىندارى تازا ءارى ىڭعايلى. بۇل ءۇيدىڭ ەرەكشەلىگى – جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە جايىلعان مالدىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرەدى. ەكىنشىسى – ءبىر مەزگىلدە 120 بيەنى ساۋاتىن، كوشىپ جۇرۋگە ىڭعايلى جينالمالى قوندىرعى. مۇنىڭ ايىرماشىلىعى – بارلىق مالدارىگەرلىك جانە زووتەحنيكالىق تالاپتاردى ساقتاۋعا قولايلى.
باتىستان ءبىز ۇيرەنەتىن تاعى ءبىر ءتاسىل – ەلەكترومالشى دەپ اتالادى. مۇنىڭ ەرەكشەلىگى – 15-20 گەكتار جەردى سىممەن قورشاپ، وعان 12 ۆولتتىق اككۋمۋلياتوردى قوسىپ قويادى. وسى قورشاۋدىڭ ىشىندەگى مال ءوز ەركىمەن ەشقايدا كەتە المايدى. ويتكەنى كەرنەۋى تومەن توق مالدى ولتىرمەيدى.
توق وتكىزىلگەن سىمعا دەنەسى جاناسقان مال تىتىركەنىپ، ۇركىپ، كەرى قايتادى. وسىلايشا، ءبىر عانا مالشى بىرنەشە مىڭداعان مالدى باقىلاپ وتىرا الادى. بۇل – جايىلىس القابىن ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ وزىق ۇلگىسى. تەك جاز ايىنىڭ وزىندە جايىلىستى بەس ايماققا ءبولىپ، بەس-التى كۇن سايىن اۋىستىرىپ وتىرسا، 20-25 كۇننەن كەيىن ءبىرىنشى ورىنعا اينالىپ كەلگەندە سول القاپتىڭ ءشوبى قايتا شىعىپ، كۇن ساۋلەسىنىڭ كۇشى ارقاسىندا جۇقپالى اۋرۋ قوزدىرعىشتارىنان دا تازارىپ تۇرماق. «وسىلايشا، جىل ون ەكى اي جايىلىس القاپتارىن ءتيىمدى پايدالانۋ ارقىلى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الىپ، كەز كەلگەن باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىن ەكولوگيالىق تازا تاعام وندىرە الامىز»، – دەيدى ساراپشىلار. دامىعان ەلدەردە مۇنىڭ سىرتىندا ءونىمدى قالدىقسىز ءوندىرۋ تەحنولوگياسىنا سايكەس، مال شارۋاشىلىعىنا ىڭعايلى، شاعىن ءجۇن، تەرى، سۇيەك وڭدەيتىن قۇرىلعىلاردى قوسا جاساپ بەرەدى. جەمشوپ دايىندايتىن تەحنيكالارىن دا 10-15 جىلعا ليزينگىگە ۇسىنادى. ەسەسىنە، ەكولوگيالىق تازا ءونىمدى وسى ءوندىرىس ورىندارىنان الىپ وتىرادى.
وكىنىشكە قاراي، باباسىنان مال باققان قازاق ازىرگە مول پايدانىڭ ءدامىن سەزەر ەمەس. قازاقستاندا مال جايىلاتىن القاپتىڭ 45 پايىزى ىستەن شىققان. ونىڭ سەبەبى – كەڭەس وكىمەتى كەزىندە وراسان زور جايىلىمدار ەشبىر عىلىمي ساراپتاماسىز جىرتىلىپ، ەگىس القاپتارىنا اينالدى.
ءدال وسىعان ۇقساس جاعداي 1970 جىلدارى كانادادا بولعان ەكەن. ونداعى جىرتىلعان جەرلەر جەل ەروزياسىنا ۇشىراپ، قۇنارسىزدانعان. كەيىن تەك كوپجىلدىق ەكپە شوپتەردىڭ ارقاسىندا عانا جايىلىس قالپىنا كەلتىرىلىپتى. ءۇيىرلى جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتقىمىز كەلسە، ءبىز دە تەزدەتىپ وسى تاجىريبەنى ەنگىزۋىمىز قاجەت-اق.
راس، بۇل باعىتتا العاشقى تالپىنىستار جوق ەمەس. باتىسقازاقستاندىق عالىم-اتبەگى التاي زەينۋللين – قازاقستاندا ءۇيىرلى جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن قولدانىسقا ەنگىزۋدى ۇدايى قوزعاپ جۇرگەن ساناۋلى مامانداردىڭ ءبىرى. رەسەيدىڭ ريازان قالاسىنداعى ايگىلى بۇكىلوداقتىق جىلقى شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن تامامداعان عالىم ءدال وسى سالادا تابان اۋدارماستان 34 جىل ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.
التاي زەينۋللين، عالىم-اتبەگى:
– الدىمەن ايتارىم، جىلقى جىل ون ەكى اي بويى باسقا ءۇي جانۋارلارى بارا المايتىن جايىلىس القاپتارىنا بارىپ جايىلا الادى. ياعني تۇياعى مىقتى تۇلىك. ونى قۋاڭشىلىق نەمەسە قاتتى قىس بولعاندا 600-700 شاقىرىمعا دەيىن ايداپ اكەتىپ، باسىن امان ساقتاۋعا بولادى. قىس ايلارىندا جىلقىعا سۋ ىشەتىن قۇدىق، ىقتايتىن قورا كەرەك ەمەس. سوسىن ءۇيىرلى جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ارقىلى جايىلىس القاپتارىنداعى شيپالى وسىمدىكتەردىڭ جويىلىپ كەتپەۋىن قامتاماسىز ەتەمىز. باسقاشا ايتقاندا، جىلقى جايىلعان كەزدە سول القاپتاعى وسىمدىكتەن تۇسكەن ءداندى تاپتاپ، توپىراق قاباتىنا ەنگىزەدى. مال جايىلعان جەردە سايكەسىنشە تىڭايتقىش بولاتىنى دا تۇسىنىكتى. ۇشىنشىدەن، جايىلىس القابى جاقسى ساقتالسا، سول دالانى مەكەندەگەن جابايى جانۋارلار مەن قۇستار دا جويىلمايدى. تورتىنشىدەن، حالىقتى تابيعي ءونىم – قىمىزبەن قامتۋ ارقىلى 80 ءتۇرلى اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا جانە ەمدەۋگە مۇمكىندىگىمىز بار. وسىلايشا، ۇلتتىق مەديتسينانى جاڭعىرتىپ، شەتەلدەردەن كەلەتىن تاعامدار مەن ءدارى-دارمەككە جۇمسالاتىن ميللياردتاعان قارجىنى ۇنەمدەي الامىز. بەسىنشىدەن، تۇرعىندار تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىلادى. ماسەلەن، ءبىر عانا قىمىز فەرماسىنىڭ وزىنە 25 ادام كەرەك. ۇلتتىق ات سپورتىن دامىتۋعا – 20 ادام، اتپەن ساياحات ۇيىمداستىرۋعا – 12 ادام، قىمىزبەن ەمدەيتىن شيپاجايلارعا 18 ادامدى جۇمىسقا تارتۋعا بولادى. دانا حالقىمىز «جىلقى – ءتورت تۇلىكتىڭ پاتشاسى» دەپ تەگىن ايتپاعان عوي. وسى ايتقاندارىمىز جۇزەگە اسسا، ءبىز وندىرىسكە مال شارۋاشىلىعىنىڭ قالدىقسىز تەحنولوگياسىن ناقتى ەنگىزەمىز. ياعني ەت پەن سۇتتەن باسقا تەرى، ءجۇن، سۇيەك وڭدەيتىن جانە حالال ستاندارتىمەن مال سويۋ تسەحتارىن اشىپ، تاعى دا 40 ادامدى تۇراقتى جۇمىسپەن قامتي الامىز. بۇل دەگەنىڭىز – قازاقتىڭ ۇلتتىق برەندى بولىپ ەسەپتەلەتىن – جىلقى شارۋاشىلىعىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ دەگەن ءسوز.
عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ءۇيىرلى جىلقى شارۋاشىلىعى تەحنولوگياسى دۇرىس جولعا قويىلسا، وعان جۇمسالاتىن شىعىن تۇلىكتىڭ باسقا تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم از ەكەن. مىسالى، شوشقا شارۋاشىلىعىنان – 18-20 ەسە، ءىرى-قارا شارۋاشىلىعىنان – 12-13 ەسە، قوي شارۋاشىلىعىنان – 4,5-5 ەسە، قۇس شارۋاشىلىعىنان 2,5-3 ەسە ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى. وسىلاردىڭ ءبارى جۇزەگە اسقاندا ءبىزدىڭ ۇتارىمىز نە؟ الدىمەن اۋىلدىڭ جانە دالانىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن تۇزەتەمىز. ودان بولەك، بۇكىل الەمدىك ستاندارت باسەكەسىنە توتەپ بەرەتىن ەكولوگيالىق تازا تاعامدار مەن وندىرىسكە قاجەتتى شيكىزاتتاردى وندىرە الامىز. سونداي-اق ونىمدەرىمىزدى ەكسپورتقا شىعارا الامىز.
ول ءۇشىن التاي زەينۋللين ۋاقىت وزدىرماي، «قامبار اتا» قاۋىمداستىعىن قۇرۋدى ۇسىنىپ وتىر. ونداعى ماقسات – باتىس وڭىرىنە بەيىمدەلگەن قازاقتىڭ جابى، كوشىم، مۇعالجار، اداي تۇقىمدى جىلقىلارىنىڭ گەنەفوندىن ساقتاۋ جانە اسىلداندىرۋ جۇيەسىن جولعا قويۋ. سوسىن جىلقى شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى ماماندار دايارلايتىن مەكتەپ اشۋ كەرەك. سەبەبى بۇكىل ەلىمىز بويىنشا جىلقى مەن تۇيە شارۋاشىلىعىنا، ۇلتتىق ات سپورتىنا، اتپەن ساياحاتتاۋ ماماندىعىنا وقىتاتىن بىردە-ءبىر وقۋ ورنى جوق. «بۇل – ۇلتىمىز ءۇشىن ۇلكەن سىن» دەيدى بەلگىلى اتبەگى.
– جۋىردا وسى ماسەلە بويىنشا وبلىس اكىمى نۇرلان نوعاەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولدىم. اكىم ءوز كەزەگىندە وسى جوبانى قولدايتىنىن، سول ءۇشىن جاڭگىر حان اتىنداعى بقاتۋ جانىنان جوعارىدا ايتىلعان ماماندار دايارلايتىن مەكتەپ اشۋعا كومەكتەسەتىنىن ايتتى. بۇل باعىتتاعى ناقتى قادامداردى جاساۋ ءۇشىن بيزنەس-جوسپارىمدى «يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ جانە ينۆەستيتسيا تارتۋ» ورتالىعىنا تابىستادىم. بۇل – ءبىر كۇننىڭ اياسىنداعى ەمەس، ۇزاقمەرزىمدى باعدارلاما. سونداي-اق ىسكەر ازاماتتاردىڭ اراسىنان دا وسى جوبانى قولدايتىندار تابىلۋدا. مىسالى، ورالداعى كىرپىش زاۋىتىنىڭ ديرەكتورى مۇحامبەتجان كەنجەعۇلوۆ ءوزىمىز بەلگىلەگەن جەرلەردەن قىمىز، شۇباتپەن ەمدەيتىن شيپاجاي سالىپ بەرۋگە بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىر. ءتىپتى شيپاجايلاردىڭ قۇرىلىس جوبالارىن جاساۋعا كىرىسىپ تە كەتتى، – دەيدى التاي زەينۋللين.
قالاي دەسەك تە، جىلقى – قازاقتىڭ ءتول تۇلىگى. ولاي بولسا، ءتول تۇلىككە وگەي كوزقاراستان ارىلىپ، ۇلتتىق بايلىعىمىزدى الاقانعا سالىپ ايالار كۇن تەزىرەك تۋسا ەكەن.
توقتار كەنجەعاليەۆ، ورال، «الاش ايناسى».