جىلقى دەسە جۇگەنىن الا جۇگىرەتىن قازاق قازىر ەر-تۇرماننىڭ قايدا قالعانىن دا ۇمىتتى

5490
Adyrna.kz Telegram

ءبىر كەزدەرى ويشىل با­با­مىز عۇمار قاراش: «مال باعۋ ءۇشىن كەڭ-بايتاق جەر كە­­رەك»، – دە­گەن ەكەن. اللاعا شۇ­كىر، التايدان اتىراۋعا دەيىن ۇشى-قيىرسىز سايىن دالا سو­زىلىپ جاتىر. بىراق سول دالانى ءتورت تۇلىككە تول­تى­رىپ، ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ تو­گىپ، راحاتىن كورىپ وتىرعان قا­­زاقتىڭ سانى از. سيىر مەن قويدى بىلاي قويايىق، تۇل­پار­دى تاڭداپ، سايگۇلىكتى ساندەپ مىنگەن قازاق قازىر جىلقى دەسە جۇگەنىن الا جۇگىرمەيتىن حالدە. الا جۇگىرمەك تۇگىل، ەر-تۇر­ما­نى­نىڭ قايدا قالعانىن دا ۇمىت­تى.
ال ءوزىمىز وركەنيەتتى دەپ ات قويىپ، اي­­دار تاعىپ العان باتىس ەلدەرىندە جىل­قىعا قۇر­مەت ەرەكشە. مىسالى، ۇل­تاراقتاي جەرگە ءزارۋ قىتايدىڭ وزىندە 11 ملن جىلقى بار. اقش-تا 13 ملن جىل­قى جايىلىستا ءجۇر. قازاق­ستان­دا قان­شا دەيسىز عوي؟ شامامەن 1 ملن 300 مىڭداي عانا. بۇل ات ۇستىنەن تۇس­پە­­گەن كوشپەندىلەردىڭ، قالا بەردى، كە­شە­­گى «ەرە­ۋىل اتقا ەر سالىپ، ەرلەردىڭ ءىسىن بى­تىر­گەن» ماحامبەت پەن يساتايداي با­ھا­دۇر­لەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنا ۇلكەن سىن. جىلقى بول­­ماعاسىن، قازى-قار­تا­نى كەرتىپ جەپ، قى­مىز­عا قىزارا بور­تە­تىن كۇندەر ەرتەگى سەكىلدى.

قازاقستانداعى 1 ميلليوننان ءسال اسا­­تىن جىلقىنىڭ 120 مىڭى باتىس قا­زاقستان وب­لىسىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. جالپى، «ەلىمىزدە وزگە تۇلىكتىڭ وسۋىنە زيان كەلتىرمەي، جىلقى سا­نىن 15 ميل­ليونعا دەيىن، سونىڭ ىشىندە جا­­يىق وڭىرىندە 800 مىڭعا دەيىن كوبەيتۋگە بو­­لا­دى» دەپ وتىر ماماندار. ارينە، زا­­ما­نا كوشىنە ىلەسۋ ءۇشىن جاڭا تەح­نو­لو­گيا­لاردى دا پايدالانعان دۇرىس. قۇ­رىعىن سۇيرەتىپ، كۇنى-ءتۇنى جىلقى سو­ڭىندا جۇرەتىن، بيەنى قول­مەن سا­ۋاتىن بەينەتى مول تىرلىكتەن قۇت­قا­را­تىن تاسىلدەر بار قازىر. شەتەلدە كەڭ قول­دانىلاتىن سولاردىڭ بىرنەشەۋىنە توق­تالايىق. ءبىرىنشىسى – جىلقىشىعا ار­­نال­عان جىلجىمالى ۆاگون ءۇي. جاز­دا سالقىن­دات­قىش، قىستا جىلىتاتىن قۇ­رىلعى، تاماق پى­سىرەتىن، جاتىن ورىن­دارى تازا ءارى ىڭ­عايلى. بۇل ءۇيدىڭ ەرەك­شەلىگى – جىلدىڭ ءتورت مەز­گىلىندە جايىلعان مالدىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇ­رەدى. ەكىنشىسى – ءبىر مەزگىلدە 120 بيەنى سا­ۋاتىن، كوشىپ جۇرۋگە ىڭعايلى جي­نال­ما­لى قوندىرعى. مۇنىڭ ايىر­ما­شى­لىعى – بار­لىق مالدارىگەرلىك جانە زو­و­تەح­ني­كالىق تالاپتاردى ساقتاۋعا قولايلى.

باتىستان ءبىز ۇيرەنەتىن تاعى ءبىر ءتا­سىل – ەلەكترومالشى دەپ اتالادى. مۇ­نىڭ ەرەك­شە­­لىگى – 15-20 گەكتار جەر­دى سىممەن قور­شاپ، وعان 12 ۆولتتىق اككۋمۋلياتوردى قو­­­­­سىپ قويادى. وسى قورشاۋدىڭ ىشىندەگى مال ءوز ەركىمەن ەشقايدا كەتە المايدى. ويتكەنى كەر­نەۋى تومەن توق مالدى ولتىرمەيدى.

توق وت­كىزىلگەن سىمعا دەنەسى جاناسقان مال تىتىر­كەنىپ، ۇركىپ، كەرى قايتادى. وسى­لايشا، ءبىر عا­نا مالشى بىرنەشە مىڭداعان مالدى با­قى­لاپ وتىرا الادى. بۇل – جا­يىلىس ال­قابىن ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ وزىق ۇلگىسى. تەك جاز ايىنىڭ وزىندە جايىلىستى بەس اي­ماق­قا ءبولىپ، بەس-التى كۇن سايىن اۋىس­تى­رىپ وتىرسا، 20-25 كۇننەن كەيىن ءبى­رىن­شى ورىنعا اينالىپ كەلگەندە سول ال­قاپ­تىڭ ءشو­بى قايتا شىعىپ، كۇن ساۋلەسىنىڭ كۇشى ار­­قا­سىندا جۇق­پالى اۋرۋ قوزدىر­عىش­تا­رى­نان دا تا­زا­رىپ تۇرماق. «وسىلايشا، جىل ون ەكى اي جا­يى­لىس القاپتارىن ءتيىمدى پاي­دا­لانۋ ار­قىلى جۇق­پالى اۋرۋلاردىڭ ال­دىن الىپ، كەز كەل­گەن با­سەكەگە توتەپ بەرە الا­تىن ەكولو­گيا­لىق تا­زا تاعام وندىرە الا­مىز»، – دەيدى سا­راپ­شى­­لار. دامىعان ەل­دەر­دە مۇنىڭ سىر­تىن­دا ءونىم­دى  قالدىقسىز ءون­دىرۋ تەح­نو­لو­گياسىنا ساي­­كەس، مال شارۋا­شى­­لى­عى­نا ىڭ­عاي­لى، شا­عىن ءجۇن، تەرى، سۇ­يەك وڭ­دەي­تىن قۇ­­رىلعى­لار­دى قوسا جاساپ بە­رەدى. جەمشوپ دايىن­داي­تىن تەح­ني­كا­لارىن دا 10-15 جىل­عا ليزينگىگە ۇسىنادى. ەسە­سىنە، ەكو­لو­گيا­­لىق تازا ءونىمدى وسى ءون­دىرىس ورىن­دا­رى­نان الىپ وتىرادى.

وكىنىشكە قاراي، باباسىنان مال باققان قازاق ازىرگە مول پايدانىڭ ءدامىن سەزەر ەمەس. قازاقستاندا مال جايىلاتىن القاپ­تىڭ 45 پايىزى ىستەن شىققان. ونىڭ سەبەبى – كەڭەس وكى­مەتى كەزىندە وراسان زور جا­يى­لىمدار ەش­بىر عىلىمي ساراپتاماسىز جىر­تىلىپ، ەگىس ال­قاپتارىنا اينالدى.

ءدال وسىعان ۇقساس جاعداي 1970 جىل­دارى كانادادا بولعان ەكەن. ونداعى جىر­تىلعان جەرلەر جەل ەروزياسىنا ۇشىراپ، قۇ­نارسىزدانعان. كەيىن تەك كوپجىلدىق ەك­پە شوپتەردىڭ ارقاسىندا عانا جايىلىس قال­­پىنا كەلتىرىلىپتى. ءۇيىرلى جىلقى شار­ۋا­شى­لىعىن دامىتقىمىز كەلسە، ءبىز دە تەز­دەتىپ وسى تاجىريبەنى ەنگىزۋىمىز قاجەت-اق.

راس، بۇل باعىتتا العاشقى تالپىنىستار جوق ەمەس. باتىسقازاقستاندىق عالىم-ات­بە­گى التاي زەينۋللين – قازاقستاندا ءۇيىرلى جىل­قى شارۋاشىلىعىنىڭ جاڭا تەحنو­لو­گيا­سىن قولدانىسقا ەنگىزۋدى ۇدايى قوزعاپ جۇر­گەن ساناۋلى مامانداردىڭ ءبىرى. رەسەي­دىڭ ريازان قالاسىنداعى ايگىلى بۇكىل­وداق­تىق جىلقى شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن تامامداعان عالىم ءدال وسى سالادا تابان اۋدارماستان 34 جىل ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.

التاي زەينۋللين، عالىم-اتبەگى:

– الدىمەن ايتارىم، جىلقى جىل ون ەكى اي بويى باسقا ءۇي جانۋارلارى بارا ال­مايتىن جايىلىس القاپتارىنا با­رىپ جايىلا الادى. ياعني تۇياعى مىقتى تۇ­لىك. ونى قۋاڭشىلىق نەمەسە قاتتى قىس بولعاندا 600-700 شاقىرىمعا دە­ي­ىن ايداپ اكەتىپ، باسىن امان ساقتاۋعا بو­لادى. قىس ايلارىندا جىلقىعا سۋ ىشە­­­تىن قۇدىق، ىقتايتىن قورا كەرەك ەمەس. سوسىن ءۇيىرلى جىلقى شارۋا­شى­لى­­عىن دامىتۋ ارقىلى جايىلىس القاپ­تا­رىنداعى شيپالى وسىمدىكتەردىڭ جو­يى­لىپ كەتپەۋىن قامتاماسىز ەتەمىز. باس­­­قاشا ايتقاندا، جىلقى جايىلعان كەز­­دە سول القاپتاعى وسىمدىكتەن تۇسكەن ءدان­دى تاپتاپ، توپىراق قاباتىنا ەن­گى­زە­دى. مال جايىلعان جەردە سايكەسىنشە تى­ڭايتقىش بولاتىنى دا تۇسىنىكتى. ۇشىن­شى­دەن، جايىلىس القابى جاقسى ساق­تال­سا، سول دالانى مەكەندەگەن جابايى جان­ۋارلار مەن قۇستار دا جويىلمايدى. تور­تىنشىدەن، حالىقتى تابيعي ءونىم – قى­مىز­بەن قامتۋ ارقىلى 80 ءتۇرلى اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا جانە ەمدەۋگە مۇمكىندىگىمىز بار. وسىلايشا، ۇلتتىق مەديتسينانى جاڭ­عىرتىپ، شەتەلدەردەن كەلەتىن تا­عام­دار مەن ءدارى-دارمەككە جۇمسا­لا­تىن ميللياردتاعان قارجىنى ۇنەمدەي الا­مىز. بەسىنشىدەن، تۇرعىندار تۇراقتى جۇ­مىسپەن قامتىلادى. ماسەلەن، ءبىر عانا قىمىز فەرماسىنىڭ وزىنە 25 ادام كەرەك. ۇلتتىق ات سپورتىن دامىتۋعا – 20 ادام، اتپەن ساياحات ۇيىمداستىرۋعا – 12 ادام، قىمىزبەن ەمدەيتىن شيپا­جاي­لار­عا 18 ادامدى جۇمىسقا تارتۋعا بو­لا­دى.  دانا حالقىمىز «جىلقى – ءتورت تۇ­لىكتىڭ پاتشاسى» دەپ تەگىن ايتپاعان عوي. وسى ايتقاندارىمىز جۇزەگە اسسا، ءبىز وندىرىسكە مال شارۋاشىلىعىنىڭ قال­دىقسىز تەحنولوگياسىن ناقتى ەن­گى­زە­مىز. ياعني ەت پەن سۇتتەن باسقا تەرى، ءجۇن، سۇيەك وڭدەيتىن جانە حالال ستان­دار­تىمەن مال سويۋ تسەحتارىن اشىپ، تا­عى دا 40 ادامدى تۇراقتى جۇمىسپەن قام­تي الامىز. بۇل دەگەنىڭىز – قازاقتىڭ ۇلت­تىق برەندى بولىپ ەسەپتەلەتىن – جىل­قى شارۋاشىلىعىن جوعارى دەڭ­گەيگە كوتەرۋ دەگەن ءسوز.

عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ءۇيىرلى جىلقى شارۋاشىلىعى تەحنولوگياسى دۇرىس جولعا قويىلسا، وعان جۇمسالاتىن شىعىن تۇلىكتىڭ باسقا تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا انا­عۇرلىم از ەكەن. مىسالى، شوشقا شا­رۋا­­شىلىعىنان – 18-20 ەسە، ءىرى-قارا شار­ۋا­شى­لىعىنان – 12-13 ەسە، قوي شارۋا­شى­لى­عىنان – 4,5-5 ەسە، قۇس شارۋاشىلىعىنان 2,5-3 ەسە ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى. وسى­لاردىڭ ءبارى جۇزەگە اسقاندا ءبىزدىڭ ۇتا­رىمىز نە؟ الدىمەن اۋىلدىڭ جانە دا­لانىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن تۇزەتەمىز. ودان بولەك، بۇكىل الەمدىك ستاندارت با­سە­كە­سىنە توتەپ بەرەتىن ەكولوگيالىق تازا تا­عام­دار مەن وندىرىسكە قاجەتتى شيكىزاتتاردى ون­دىرە الامىز. سونداي-اق ونىمدەرىمىزدى ەكسپورتقا شىعارا الامىز.

ول ءۇشىن التاي زەينۋللين ۋاقىت وز­دىرماي، «قامبار اتا» قاۋىمداستىعىن قۇ­رۋدى ۇسىنىپ وتىر. ونداعى ماقسات – با­تىس وڭىرىنە بەيىمدەلگەن قازاقتىڭ جابى، كو­شىم، مۇعالجار، اداي تۇقىمدى جىل­قى­لا­رىنىڭ گەنەفوندىن ساقتاۋ جانە اسىل­دان­دىرۋ جۇيەسىن جولعا قويۋ. سوسىن جىلقى شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى ماماندار دايارلايتىن مەكتەپ اشۋ كەرەك. سەبەبى بۇكىل ەلىمىز بويىنشا جىلقى مەن تۇيە شارۋا­شى­لىعىنا، ۇلتتىق ات سپورتىنا، اتپەن سايا­حاتتاۋ ماماندىعىنا وقىتاتىن بىردە-ءبىر وقۋ ورنى جوق. «بۇل – ۇلتىمىز ءۇشىن ۇلكەن سىن» دەيدى بەلگىلى اتبەگى.

– جۋىردا وسى ماسەلە بويىنشا وبلىس اكىمى نۇرلان نوعاەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولدىم. اكىم ءوز كەزەگىندە وسى جوبانى قول­دايتىنىن، سول ءۇشىن جاڭگىر حان اتىن­داعى بقاتۋ جانىنان جوعارىدا ايتىلعان ما­ماندار دايارلايتىن مەكتەپ اشۋعا كو­مەكتەسەتىنىن ايتتى. بۇل باعىتتاعى ناقتى قا­دامداردى جاساۋ ءۇشىن بيزنەس-جوس­پا­رىمدى «يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى ەن­گىزۋ جانە ينۆەستيتسيا تارتۋ» ورتالىعىنا تا­بىستادىم. بۇل – ءبىر كۇننىڭ اياسىنداعى ەمەس، ۇزاقمەرزىمدى باعدارلاما. سونداي-اق ىسكەر ازاماتتاردىڭ اراسىنان دا وسى جو­بانى قولدايتىندار تابىلۋدا. مىسالى، ورال­داعى كىرپىش زاۋىتىنىڭ ديرەكتورى مۇ­حامبەتجان كەنجەعۇلوۆ ءوزىمىز بەلگىلەگەن جەر­لەردەن قىمىز، شۇباتپەن ەمدەيتىن شي­پا­جاي سالىپ بەرۋگە بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىر. ءتىپتى شيپاجايلاردىڭ قۇرىلىس جو­با­لارىن جاساۋعا كىرىسىپ تە كەتتى، – دەيدى التاي زەينۋللين.

قالاي دەسەك تە، جىلقى – قازاقتىڭ ءتول تۇ­لىگى. ولاي بولسا، ءتول تۇلىككە وگەي كوز­قا­راس­تان ارىلىپ، ۇلتتىق بايلىعىمىزدى الا­قانعا سالىپ ايالار كۇن  تەزىرەك تۋسا ەكەن.


توقتار كەنجەعاليەۆ، ورال، «الاش ايناسى».

پىكىرلەر