Jylqy dese jügenın ala jügıretın qazaq qazır er-tūrmannyŋ qaida qalǧanyn da ūmytty

Bır kezderı oişyl ba­ba­myz Ǧūmar Qaraş: «Mal baǧu üşın keŋ-baitaq jer ke­­rek», – de­gen eken. Allaǧa şü­kır, Altaidan Atyrauǧa deiın ūşy-qiyrsyz saiyn dala so­zylyp jatyr. Bıraq sol dalany tört tülıkke tol­ty­ryp, ürıp ışıp, şaiqap tö­gıp, rahatyn körıp otyrǧan qa­­zaqtyŋ sany az. Siyr men qoidy bylai qoiaiyq, tūl­par­dy taŋdap, säigülıktı sändep mıngen qazaq qazır jylqy dese jügenın ala jügırmeitın halde. Ala jügırmek tügıl, er-tūr­ma­ny­nyŋ qaida qalǧanyn da ūmyt­ty.
Al özımız örkeniettı dep at qoiyp, ai­­dar taǧyp alǧan batys elderınde jyl­qyǧa qūr­met erekşe. Mysaly, ūl­taraqtai jerge zäru Qytaidyŋ özınde 11 mln jylqy bar. AQŞ-ta 13 mln jyl­qy jaiylysta jür. Qazaq­stan­da qan­şa deisız ǧoi? Şamamen 1 mln 300 myŋdai ǧana. Būl at üstınen tüs­pe­­gen köşpendılerdıŋ, qala berdı, ke­şe­­gı «ere­uıl atqa er salyp, erlerdıŋ ısın bı­tır­gen» Mahambet pen İsataidai ba­ha­dür­lerdıŋ bügıngı ūrpaǧyna ülken syn. Jylqy bol­­maǧasyn, qazy-qar­ta­ny kertıp jep, qy­myz­ǧa qyzara bör­te­tın künder ertegı sekıldı.

Qazaqstandaǧy 1 millionnan säl asa­­tyn jylqynyŋ 120 myŋy Batys Qa­zaqstan ob­lysynyŋ ülesıne tiedı. Jalpy, «elımızde özge tülıktıŋ ösuıne ziian keltırmei, jylqy sa­nyn 15 mil­lionǧa deiın, sonyŋ ışınde Ja­­iyq öŋırınde 800 myŋǧa deiın köbeituge bo­­la­dy» dep otyr mamandar. Ärine, za­­ma­na köşıne ılesu üşın jaŋa teh­no­lo­giia­lardy da paidalanǧan dūrys. Qū­ryǧyn süiretıp, künı-tünı jylqy so­ŋynda jüretın, bienı qol­men sa­uatyn beinetı mol tırlıkten qūt­qa­ra­tyn täsılder bar qazır. Şetelde keŋ qol­danylatyn solardyŋ bırneşeuıne toq­talaiyq. Bırınşısı – jylqyşyǧa ar­­nal­ǧan jyljymaly vagon üi. Jaz­da salqyn­dat­qyş, qysta jylytatyn qū­rylǧy, tamaq pı­sıretın, jatyn oryn­dary taza ärı yŋ­ǧaily. Būl üidıŋ erek­şelıgı – jyldyŋ tört mez­gılınde jaiylǧan maldyŋ soŋynan erıp jü­redı. Ekınşısı – bır mezgılde 120 bienı sa­uatyn, köşıp jüruge yŋǧaily ji­nal­ma­ly qondyrǧy. Mūnyŋ aiyr­ma­şy­lyǧy – bar­lyq maldärıgerlık jäne zo­o­teh­ni­kalyq talaptardy saqtauǧa qolaily.

Batystan bız üirenetın taǧy bır tä­sıl – elektromalşy dep atalady. Mū­nyŋ erek­şe­­lıgı – 15-20 gektar jer­dı symmen qor­şap, oǧan 12 volttyq akkumuliatordy qo­­­­­syp qoiady. Osy qorşaudyŋ ışındegı mal öz erkımen eşqaida kete almaidy. Öitkenı ker­neuı tömen toq maldy öltırmeidı.

Toq öt­kızılgen symǧa denesı janasqan mal tıtır­kenıp, ürkıp, kerı qaitady. Osy­laişa, bır ǧa­na malşy bırneşe myŋdaǧan maldy ba­qy­lap otyra alady. Būl – ja­iylys al­qabyn tiımdı paidalanudyŋ ozyq ülgısı. Tek jaz aiynyŋ özınde jaiylysty bes ai­maq­qa bölıp, bes-alty kün saiyn auys­ty­ryp otyrsa, 20-25 künnen keiın bı­rın­şı orynǧa ainalyp kelgende sol al­qap­tyŋ şö­bı qaita şyǧyp, kün säulesınıŋ küşı ar­­qa­synda jūq­paly auru qozdyr­ǧyş­ta­ry­nan da ta­za­ryp tūrmaq. «Osylaişa, jyl on ekı ai ja­iy­lys alqaptaryn tiımdı pai­da­lanu ar­qyly jūq­paly aurulardyŋ al­dyn alyp, kez kel­gen bä­sekege tötep bere ala­tyn ekolo­giia­lyq ta­za taǧam öndıre ala­myz», – deidı sa­rap­şy­­lar. Damyǧan el­der­de mūnyŋ syr­tyn­da önım­dı  qaldyqsyz ön­dıru teh­no­lo­giiasyna säi­­kes, mal şarua­şy­­ly­ǧy­na yŋ­ǧai­ly, şa­ǧyn jün, terı, sü­iek öŋ­dei­tın qū­­rylǧy­lar­dy qosa jasap be­redı. Jemşöp daiyn­dai­tyn teh­ni­ka­laryn da 10-15 jyl­ǧa lizingıge ūsynady. Ese­sıne, eko­lo­giia­­lyq taza önımdı osy ön­dırıs oryn­da­ry­nan alyp otyrady.

Ökınışke qarai, babasynan mal baqqan qazaq äzırge mol paidanyŋ dämın sezer emes. Qazaqstanda mal jaiylatyn alqap­tyŋ 45 paiyzy ısten şyqqan. Onyŋ sebebı – Keŋes ökı­metı kezınde orasan zor ja­iy­lymdar eş­bır ǧylymi saraptamasyz jyr­tylyp, egıs al­qaptaryna ainaldy.

Däl osyǧan ūqsas jaǧdai 1970 jyl­dary Kanadada bolǧan eken. Ondaǧy jyr­tylǧan jerler jel eroziiasyna ūşyrap, qū­narsyzdanǧan. Keiın tek köpjyldyq ek­pe şöpterdıŋ arqasynda ǧana jaiylys qal­­pyna keltırılıptı. Üiırlı jylqy şar­ua­şy­lyǧyn damytqymyz kelse, bız de tez­detıp osy täjıribenı engızuımız qajet-aq.

Ras, būl baǧytta alǧaşqy talpynystar joq emes. Batysqazaqstandyq ǧalym-at­be­gı Altai Zeinullin – Qazaqstanda üiırlı jyl­qy şaruaşylyǧynyŋ jaŋa tehno­lo­giia­syn qoldanysqa engızudı ūdaiy qozǧap jür­gen sanauly mamandardyŋ bırı. Resei­dıŋ Riazan qalasyndaǧy äigılı Bükıl­odaq­tyq jylqy şaruaşylyǧy ǧylymi-zertteu institutynyŋ aspiranturasyn tamamdaǧan ǧalym däl osy salada taban audarmastan 34 jyl eŋbek etıp keledı.

Altai ZEINULLİN, ǧalym-atbegı:

– Aldymen aitarym, jylqy jyl on ekı ai boiy basqa üi januarlary bara al­maityn jaiylys alqaptaryna ba­ryp jaiyla alady. Iаǧni tūiaǧy myqty tü­lık. Ony quaŋşylyq nemese qatty qys bolǧanda 600-700 şaqyrymǧa de­i­ın aidap äketıp, basyn aman saqtauǧa bo­lady. Qys ailarynda jylqyǧa su ışe­­­tın qūdyq, yqtaityn qora kerek emes. Sosyn üiırlı jylqy şarua­şy­ly­­ǧyn damytu arqyly jaiylys alqap­ta­ryndaǧy şipaly ösımdıkterdıŋ jo­iy­lyp ketpeuın qamtamasyz etemız. Bas­­­qaşa aitqanda, jylqy jaiylǧan kez­­de sol alqaptaǧy ösımdıkten tüsken dän­dı taptap, topyraq qabatyna en­gı­ze­dı. Mal jaiylǧan jerde säikesınşe ty­ŋaitqyş bolatyny da tüsınıktı. Üşın­şı­den, jaiylys alqaby jaqsy saq­tal­sa, sol dalany mekendegen jabaiy jan­uarlar men qūstar da joiylmaidy. Tör­tınşıden, halyqty tabiǧi önım – qy­myz­ben qamtu arqyly 80 türlı aurudyŋ aldyn aluǧa jäne emdeuge mümkındıgımız bar. Osylaişa, ūlttyq medisinany jaŋ­ǧyrtyp, şetelderden keletın ta­ǧam­dar men därı-därmekke jūmsa­la­tyn milliardtaǧan qarjyny ünemdei ala­myz. Besınşıden, tūrǧyndar tūraqty jū­myspen qamtylady. Mäselen, bır ǧana qymyz fermasynyŋ özıne 25 adam kerek. Ūlttyq at sportyn damytuǧa – 20 adam, atpen saiahat ūiymdastyruǧa – 12 adam, qymyzben emdeitın şipa­jai­lar­ǧa 18 adamdy jūmysqa tartuǧa bo­la­dy.  Dana halqymyz «jylqy – tört tü­lıktıŋ patşasy» dep tegın aitpaǧan ǧoi. Osy aitqandarymyz jüzege assa, bız öndırıske mal şaruaşylyǧynyŋ qal­dyqsyz tehnologiiasyn naqty en­gı­ze­mız. Iаǧni et pen sütten basqa terı, jün, süiek öŋdeitın jäne halal stan­dar­tymen mal soiu sehtaryn aşyp, ta­ǧy da 40 adamdy tūraqty jūmyspen qam­ti alamyz. Būl degenıŋız – qazaqtyŋ ūlt­tyq brendı bolyp esepteletın – jyl­qy şaruaşylyǧyn joǧary deŋ­geige köteru degen söz.

Ǧalymdardyŋ esepteuınşe, üiırlı jylqy şaruaşylyǧy tehnologiiasy dūrys jolǧa qoiylsa, oǧan jūmsalatyn şyǧyn tülıktıŋ basqa türlerımen salystyrǧanda ana­ǧūrlym az eken. Mysaly, şoşqa şa­rua­­şylyǧynan – 18-20 ese, ırı-qara şar­ua­şy­lyǧynan – 12-13 ese, qoi şarua­şy­ly­ǧynan – 4,5-5 ese, qūs şaruaşylyǧynan 2,5-3 ese ekonomikalyq jaǧynan tiımdı. Osy­lardyŋ bärı jüzege asqanda bızdıŋ ūta­rymyz ne? Aldymen auyldyŋ jäne da­lanyŋ ekologiialyq ahualyn tüzetemız. Odan bölek, bükıl älemdık standart bä­se­ke­sıne tötep beretın ekologiialyq taza ta­ǧam­dar men öndırıske qajettı şikızattardy ön­dıre alamyz. Sondai-aq önımderımızdı eksportqa şyǧara alamyz.

Ol üşın Altai Zeinullin uaqyt oz­dyrmai, «Qambar ata» qauymdastyǧyn qū­rudy ūsynyp otyr. Ondaǧy maqsat – ba­tys öŋırıne beiımdelgen qazaqtyŋ jaby, kö­şım, mūǧaljar, adai tūqymdy jyl­qy­la­rynyŋ genefondyn saqtau jäne asyl­dan­dyru jüiesın jolǧa qoiu. Sosyn jylqy şaruaşylyǧyna qajettı mamandar daiarlaityn mektep aşu kerek. Sebebı bükıl elımız boiynşa jylqy men tüie şarua­şy­lyǧyna, ūlttyq at sportyna, atpen saia­hattau mamandyǧyna oqytatyn bırde-bır oqu orny joq. «Būl – ūltymyz üşın ülken syn» deidı belgılı atbegı.

– Juyrda osy mäsele boiynşa oblys äkımı Nūrlan Noǧaevtyŋ qabyldauynda boldym. Äkım öz kezegınde osy jobany qol­daitynyn, sol üşın Jäŋgır han atyn­daǧy BQATU janynan joǧaryda aitylǧan ma­mandar daiarlaityn mektep aşuǧa kö­mektesetının aitty. Būl baǧyttaǧy naqty qa­damdardy jasau üşın biznes-jos­pa­rymdy «İnnovasiialyq tehnologiialardy en­gızu jäne investisiia tartu» ortalyǧyna ta­bystadym. Būl – bır künnıŋ aiasyndaǧy emes, ūzaqmerzımdı baǧdarlama. Sondai-aq ısker azamattardyŋ arasynan da osy jo­bany qoldaityndar tabyluda. Mysaly, Oral­daǧy kırpış zauytynyŋ direktory Mū­hambetjan Kenjeǧūlov özımız belgılegen jer­lerden qymyz, şūbatpen emdeitın şi­pa­jai salyp beruge belsendılık tanytyp otyr. Tıptı şipajailardyŋ qūrylys jo­ba­laryn jasauǧa kırısıp te kettı, – deidı Altai Zeinullin.

Qalai desek te, jylqy – qazaqtyŋ töl tü­lıgı. Olai bolsa, töl tülıkke ögei köz­qa­ras­tan arylyp, ūlttyq bailyǧymyzdy ala­qanǧa salyp aialar kün  tezırek tusa eken.

Toqtar KENJEǦALİEV, Oral, «Alaş ainasy».