Bir kezderi oıshyl babamyz Ǵumar Qarash: «Mal baǵý úshin keń-baıtaq jer kerek», – degen eken. Allaǵa shúkir, Altaıdan Atyraýǵa deıin ushy-qıyrsyz saıyn dala sozylyp jatyr. Biraq sol dalany tórt túlikke toltyryp, úrip iship, shaıqap tógip, rahatyn kórip otyrǵan qazaqtyń sany az. Sıyr men qoıdy bylaı qoıaıyq, tulpardy tańdap, sáıgúlikti sándep mingen qazaq qazir jylqy dese júgenin ala júgirmeıtin halde. Ala júgirmek túgil, er-turmanynyń qaıda qalǵanyn da umytty.
Al ózimiz órkenıetti dep at qoıyp, aıdar taǵyp alǵan batys elderinde jylqyǵa qurmet erekshe. Mysaly, ultaraqtaı jerge zárý Qytaıdyń ózinde 11 mln jylqy bar. AQSh-ta 13 mln jylqy jaıylysta júr. Qazaqstanda qansha deısiz ǵoı? Shamamen 1 mln 300 myńdaı ǵana. Bul at ústinen túspegen kóshpendilerdiń, qala berdi, keshegi «ereýil atqa er salyp, erlerdiń isin bitirgen» Mahambet pen Isataıdaı bahadúrlerdiń búgingi urpaǵyna úlken syn. Jylqy bolmaǵasyn, qazy-qartany kertip jep, qymyzǵa qyzara bórtetin kúnder ertegi sekildi.
Qazaqstandaǵy 1 mıllıonnan sál asatyn jylqynyń 120 myńy Batys Qazaqstan oblysynyń úlesine tıedi. Jalpy, «elimizde ózge túliktiń ósýine zııan keltirmeı, jylqy sanyn 15 mıllıonǵa deıin, sonyń ishinde Jaıyq óńirinde 800 myńǵa deıin kóbeıtýge bolady» dep otyr mamandar. Árıne, zamana kóshine ilesý úshin jańa tehnologııalardy da paıdalanǵan durys. Quryǵyn súıretip, kúni-túni jylqy sońynda júretin, bıeni qolmen saýatyn beıneti mol tirlikten qutqaratyn tásilder bar qazir. Shetelde keń qoldanylatyn solardyń birnesheýine toqtalaıyq. Birinshisi – jylqyshyǵa arnalǵan jyljymaly vagon úı. Jazda salqyndatqysh, qysta jylytatyn qurylǵy, tamaq pisiretin, jatyn oryndary taza ári yńǵaıly. Bul úıdiń ereksheligi – jyldyń tórt mezgilinde jaıylǵan maldyń sońynan erip júredi. Ekinshisi – bir mezgilde 120 bıeni saýatyn, kóship júrýge yńǵaıly jınalmaly qondyrǵy. Munyń aıyrmashylyǵy – barlyq maldárigerlik jáne zootehnıkalyq talaptardy saqtaýǵa qolaıly.
Batystan biz úırenetin taǵy bir tásil – elektromalshy dep atalady. Munyń ereksheligi – 15-20 gektar jerdi symmen qorshap, oǵan 12 volttyq akkýmýlıatordy qosyp qoıady. Osy qorshaýdyń ishindegi mal óz erkimen eshqaıda kete almaıdy. Óıtkeni kerneýi tómen toq maldy óltirmeıdi.
Toq ótkizilgen symǵa denesi janasqan mal titirkenip, úrkip, keri qaıtady. Osylaısha, bir ǵana malshy birneshe myńdaǵan maldy baqylap otyra alady. Bul – jaıylys alqabyn tıimdi paıdalanýdyń ozyq úlgisi. Tek jaz aıynyń ózinde jaıylysty bes aımaqqa bólip, bes-alty kún saıyn aýystyryp otyrsa, 20-25 kúnnen keıin birinshi orynǵa aınalyp kelgende sol alqaptyń shóbi qaıta shyǵyp, kún sáýlesiniń kúshi arqasynda juqpaly aýrý qozdyrǵyshtarynan da tazaryp turmaq. «Osylaısha, jyl on eki aı jaıylys alqaptaryn tıimdi paıdalaný arqyly juqpaly aýrýlardyń aldyn alyp, kez kelgen básekege tótep bere alatyn ekologııalyq taza taǵam óndire alamyz», – deıdi sarapshylar. Damyǵan elderde munyń syrtynda ónimdi qaldyqsyz óndirý tehnologııasyna sáıkes, mal sharýashylyǵyna yńǵaıly, shaǵyn jún, teri, súıek óńdeıtin qurylǵylardy qosa jasap beredi. Jemshóp daıyndaıtyn tehnıkalaryn da 10-15 jylǵa lızıngige usynady. Esesine, ekologııalyq taza ónimdi osy óndiris oryndarynan alyp otyrady.
Ókinishke qaraı, babasynan mal baqqan qazaq ázirge mol paıdanyń dámin sezer emes. Qazaqstanda mal jaıylatyn alqaptyń 45 paıyzy isten shyqqan. Onyń sebebi – Keńes ókimeti kezinde orasan zor jaıylymdar eshbir ǵylymı saraptamasyz jyrtylyp, egis alqaptaryna aınaldy.
Dál osyǵan uqsas jaǵdaı 1970 jyldary Kanadada bolǵan eken. Ondaǵy jyrtylǵan jerler jel erozııasyna ushyrap, qunarsyzdanǵan. Keıin tek kópjyldyq ekpe shópterdiń arqasynda ǵana jaıylys qalpyna keltirilipti. Úıirli jylqy sharýashylyǵyn damytqymyz kelse, biz de tezdetip osy tájirıbeni engizýimiz qajet-aq.
Ras, bul baǵytta alǵashqy talpynystar joq emes. Batysqazaqstandyq ǵalym-atbegi Altaı Zeınýllın – Qazaqstanda úıirli jylqy sharýashylyǵynyń jańa tehnologııasyn qoldanysqa engizýdi udaıy qozǵap júrgen sanaýly mamandardyń biri. Reseıdiń Rıazan qalasyndaǵy áıgili Búkilodaqtyq jylqy sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń aspırantýrasyn tamamdaǵan ǵalym dál osy salada taban aýdarmastan 34 jyl eńbek etip keledi.
Altaı ZEINÝLLIN, ǵalym-atbegi:
– Aldymen aıtarym, jylqy jyl on eki aı boıy basqa úı janýarlary bara almaıtyn jaıylys alqaptaryna baryp jaıyla alady. Iaǵnı tuıaǵy myqty túlik. Ony qýańshylyq nemese qatty qys bolǵanda 600-700 shaqyrymǵa deıin aıdap áketip, basyn aman saqtaýǵa bolady. Qys aılarynda jylqyǵa sý ishetin qudyq, yqtaıtyn qora kerek emes. Sosyn úıirli jylqy sharýashylyǵyn damytý arqyly jaıylys alqaptaryndaǵy shıpaly ósimdikterdiń joıylyp ketpeýin qamtamasyz etemiz. Basqasha aıtqanda, jylqy jaıylǵan kezde sol alqaptaǵy ósimdikten túsken dándi taptap, topyraq qabatyna engizedi. Mal jaıylǵan jerde sáıkesinshe tyńaıtqysh bolatyny da túsinikti. Úshinshiden, jaıylys alqaby jaqsy saqtalsa, sol dalany mekendegen jabaıy janýarlar men qustar da joıylmaıdy. Tórtinshiden, halyqty tabıǵı ónim – qymyzben qamtý arqyly 80 túrli aýrýdyń aldyn alýǵa jáne emdeýge múmkindigimiz bar. Osylaısha, ulttyq medıınany jańǵyrtyp, shetelderden keletin taǵamdar men dári-dármekke jumsalatyn mıllıardtaǵan qarjyny únemdeı alamyz. Besinshiden, turǵyndar turaqty jumyspen qamtylady. Máselen, bir ǵana qymyz fermasynyń ózine 25 adam kerek. Ulttyq at sportyn damytýǵa – 20 adam, atpen saıahat uıymdastyrýǵa – 12 adam, qymyzben emdeıtin shıpajaılarǵa 18 adamdy jumysqa tartýǵa bolady. Dana halqymyz «jylqy – tórt túliktiń patshasy» dep tegin aıtpaǵan ǵoı. Osy aıtqandarymyz júzege assa, biz óndiriske mal sharýashylyǵynyń qaldyqsyz tehnologııasyn naqty engizemiz. Iaǵnı et pen sútten basqa teri, jún, súıek óńdeıtin jáne halal standartymen mal soıý ehtaryn ashyp, taǵy da 40 adamdy turaqty jumyspen qamtı alamyz. Bul degenińiz – qazaqtyń ulttyq brendi bolyp esepteletin – jylqy sharýashylyǵyn joǵary deńgeıge kóterý degen sóz.
Ǵalymdardyń esepteýinshe, úıirli jylqy sharýashylyǵy tehnologııasy durys jolǵa qoıylsa, oǵan jumsalatyn shyǵyn túliktiń basqa túrlerimen salystyrǵanda anaǵurlym az eken. Mysaly, shoshqa sharýashylyǵynan – 18-20 ese, iri-qara sharýashylyǵynan – 12-13 ese, qoı sharýashylyǵynan – 4,5-5 ese, qus sharýashylyǵynan 2,5-3 ese ekonomıkalyq jaǵynan tıimdi. Osylardyń bári júzege asqanda bizdiń utarymyz ne? Aldymen aýyldyń jáne dalanyń ekologııalyq ahýalyn túzetemiz. Odan bólek, búkil álemdik standart básekesine tótep beretin ekologııalyq taza taǵamdar men óndiriske qajetti shıkizattardy óndire alamyz. Sondaı-aq ónimderimizdi eksportqa shyǵara alamyz.
Ol úshin Altaı Zeınýllın ýaqyt ozdyrmaı, «Qambar ata» qaýymdastyǵyn qurýdy usynyp otyr. Ondaǵy maqsat – batys óńirine beıimdelgen qazaqtyń jaby, kóshim, muǵaljar, adaı tuqymdy jylqylarynyń genefondyn saqtaý jáne asyldandyrý júıesin jolǵa qoıý. Sosyn jylqy sharýashylyǵyna qajetti mamandar daıarlaıtyn mektep ashý kerek. Sebebi búkil elimiz boıynsha jylqy men túıe sharýashylyǵyna, ulttyq at sportyna, atpen saıahattaý mamandyǵyna oqytatyn birde-bir oqý orny joq. «Bul – ultymyz úshin úlken syn» deıdi belgili atbegi.
– Jýyrda osy másele boıynsha oblys ákimi Nurlan Noǵaevtyń qabyldaýynda boldym. Ákim óz kezeginde osy jobany qoldaıtynyn, sol úshin Jáńgir han atyndaǵy BQATÝ janynan joǵaryda aıtylǵan mamandar daıarlaıtyn mektep ashýǵa kómektesetinin aıtty. Bul baǵyttaǵy naqty qadamdardy jasaý úshin bıznes-josparymdy «Innovaııalyq tehnologııalardy engizý jáne ınvestıııa tartý» ortalyǵyna tabystadym. Bul – bir kúnniń aıasyndaǵy emes, uzaqmerzimdi baǵdarlama. Sondaı-aq isker azamattardyń arasynan da osy jobany qoldaıtyndar tabylýda. Mysaly, Oraldaǵy kirpish zaýytynyń dırektory Muhambetjan Kenjeǵulov ózimiz belgilegen jerlerden qymyz, shubatpen emdeıtin shıpajaı salyp berýge belsendilik tanytyp otyr. Tipti shıpajaılardyń qurylys jobalaryn jasaýǵa kirisip te ketti, – deıdi Altaı Zeınýllın.
Qalaı desek te, jylqy – qazaqtyń tól túligi. Olaı bolsa, tól túlikke ógeı kózqarastan arylyp, ulttyq baılyǵymyzdy alaqanǵa salyp aıalar kún tezirek týsa eken.
Toqtar KENJEǴALIEV, Oral, «Alash aınasy».
