قازاقستانداعى اەس قۇرىلىسىنا قاتىساتىن كومپانيالار اتالدى. ولار كىمدەر، نە بىتىرگەن، الەۋەتى نەگە جەتۋى مۇمكىن؟ ءتيىستى مينيسترلىك تاڭداۋ نەگە وسى كومپانيالارعا تۇسكەنىن جاريالامادى. اەس سالۋ رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانعان شەشىم بولعاندىقتان، قوعامعا ونىڭ قۇرىلىسى تۋرالى دا تولىق مالىمەت بەرىلۋى ءتيىس.
وتكەن اپتادا قازاقستان بيلىگى اەس قۇرىلىسىن سالۋعا الەۋەتتى مەردىگەرلەردىڭ سوڭعى ءتىزىمىن انىقتاعانى حابارلاندى.
«قازاقستان اتومدىق ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ءۇشىن تەحنولوگيا جەتكىزۋشىلەرىمەن جۇرگىزىلگەن باسەكەلەستىك ديالوگتى اياقتادى. «روساتوم» مەملەكەتتىك كورپوراتسياسى قازاقستانداعى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋعا ارنالعان تەحنولوگيالاردى جەتكىزۋشىلەردىڭ شورت-تىزىمىنە ەندى. سونداي-اق، وعان كورەيالىق KHNP كومپانياسى، قىتايلىق CNNC جانە فرانتسۋزدىق EDF كومپانيالارى كىردى»، - دەلىنگەن ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى تاراتقان رەسمي حابارلامادا.
قازاقستان قوعامىندا سانكتسياداعى رەسەي ەلىنىڭ مەملەكەتتىك «روساتوم» كومپانياسى تۋرالى جاعىمدى ايتىلمايدى. مينيسترلىك رەسمي حابارلامادا بۇل كومپانيانى ءبىرىنشى اتاپ وتىر. كومپانيا باسشىلىعىنىڭ مالىمدەمەلەرىنە قاراعاندا دا ماسەلە شەشىلىپ قويعانداي اسەر بەرەدى. بالكىم، بۇل كومپانيانىڭ پيار ارەكەتى شىعار. دەگەنمەن ەل ورتاسىندا «روساتوم» اتالسا، وعان قارسى جەتكىلىكتى ءۋاج ايتىلاتىنى انىق.
ەلدەگى اەس سالۋعا ىنتالى كومپانيالار كىمدەر، تاجىريبەسى قانداي، قانشالىقتى قارىمدى، بۇعان دەيىنگى الەۋەتى قانداي – وسى ورايدا قازاقستان بيلىگى اتاعان كومپانيالار تاريحى مەن پارمەنىنە ءۇڭىلىپ كورسەك.
Korea Hydro & Nuclear Power (KHNP) – وڭتۇستىك كورەياداعى ەڭ ءىرى ەلەكتر ەنەرگەتيكالىق كومپانياسى KEPCO-عا تولىقتاي تيەسىلى ەنشىلەس كومپانيا. ول كورەياداعى 21 اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن (اەس) جانە 27 سۋ ەلەكتر ستانتسياسىن (سەس) يەلەنىپ، باسقارادى.
KHNP – يادرولىق قۋات بويىنشا الەمدە 3-ورىندا. ونىڭ قىزمەتتەرى زاۋىتتىڭ جوباسىن جەتىلدىرۋ مەن تەحنيكالىق كومەك كورسەتۋدەن باستاپ، شەتەلدەگى كورەي اەس-تەرىن باسقارۋعا دەيىنگى كەڭ اۋقىمدى جۇمىستاردى قامتيدى. كومپانيادا شامامەن 7 600 قىزمەتكەر جۇمىس ىستەيدى.
KHNP كورەياداعى گەنەراتسيا وبەكتىلەرىنىڭ 25 پايىزىنا يەلىك ەتەدى جانە ەلدەگى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 34 پايىزدان استامىن وندىرەدى.
KHNP كومپانياسى 2009 جىلى بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندەگى ء(باا) باراكا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن (اەس) سالۋ بويىنشا كەلىسىمگە قول قويعان. بۇل كەلىسىم اياسىندا KHNP ءتورت ەنەرگوبلوكتىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزدى. ولاردىڭ ۇشەۋى قازىرگى ۋاقىتتا پايدالانۋعا بەرىلگەن. ءباا-دەگى 4 رەاكتورلى اەس قۇنى 25 ملرد دوللارعا باعالانعان. ءاربىر رەاكتوردىڭ قۇنى شامامەن 5-6 ملرد دوللاردى قۇرايدى. سونىمەن قاتار، پولشا، رۋمىنيا، سلوۆاكيا جانە چەحيا ەلدەرىندە دە اەس سالۋ تۋرالى كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزگەن.
اتالمىش كومپانيا قازاقستانداعى قۇرىلىس ءۇشىن امەريكالىق تەحنولوگيامەن APR-1400 ەكى كونتۋرلى يادرولىق رەاكتور سالۋدى ۇسىنۋدا. كومپانيا قازاقستاندىق مامانداردى اتوم ەنەرگەتيكاسىن يگەرۋدى ۇيرەتۋگە ۋادە بەرۋدە. KHNP باس مەنەدجەرى چە وپ كيمنىڭ ايتۋىنشا، ولار الەم ەلدەرىندە سالعان 26 يادرولىق رەاكتور جۇمىس ىستەپ تۇر، تاعى بىرنەشەۋىنىڭ قۇرىلىسى ءالى ءجۇرىپ جاتىر.
China National Nuclear Corporation (CNNC) – قىتايدىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى جانە يادرولىق قارۋ جاساۋ سالاسىنداعى ەڭ ءىرى كومپانياسى. ونىڭ قىزمەتىنە ۋران كەن ورىندارىن گەولوگيالىق زەرتتەۋ، ۋران ءوندىرۋ جانە بايىتۋ، يادرولىق وتىن ءوندىرۋ، اتوم ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ، قىتايدا جانە شەتەلدە اەس جوبالاۋ جانە سالۋ، يادرولىق رەاكتورلار مەن ءارتۇرلى ەنەرگەتيكالىق جابدىقتاردى ازىرلەۋ، يادرولىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ جانە جويۋ، سونداي-اق يادرولىق فيزيكا سالاسىنداعى عىلىمي زەرتتەۋلەر كىرەدى.
كومپانيانى باسقارۋ قحر مەملەكەتتىك كەڭەسىنە تىكەلەي باعىنادى. شتاب-پاتەرى پەكيندە ورنالاسقان.
1955 جىلى قىتايدا اتوم ونەركاسىبى مينيسترلىگى قۇرىلىپ، ەكىنشى ماشينا جاساۋ مينيسترلىگى دەپ اتالعان. 1988 جىلدىڭ كۇزىندە قىتاي ۇكىمەتى ەلدىڭ اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەنىن جاڭارتۋ جانە حالىقارالىق نارىققا شىعۋ ماقساتىندا بۇل مينيسترلىكتى قايتا ۇيىمداستىرىپ، ونى قىتاي ۇلتتىق يادرولىق كورپوراتسياسى (CNNC) دەپ وزگەرتتى.
2014 جىلعا قاراي CNNC 9 رەاكتورى بار 4 اەس-ءتى باسقارىپ، قوسىمشا 12 رەاكتوردىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزدى. كومپانيانىڭ قۇرامىندا 110 ەنشىلەس كاسىپورىن جۇمىس ىستەدى، ال قىزمەتكەرلەر سانى 100 مىڭ ادامعا جەتتى.
CNNC پاكىستاندا چاشما اەس-ءىنىڭ بىرنەشە ەنەرگوبلوگىن سالعان. چاشما اەس-ءىنىڭ ءبىرىنشى ەنەرگوبلوگى 2000 جىلى پايدالانۋعا بەرىلسە، ەكىنشى ەنەرگوبلوگى 2011 جىلى ىسكە قوسىلدى. ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى ەنەرگوبلوكتار 2016 جانە 2017 جىلدارى پايدالانۋعا بەرىلگەن.
CNNC كومپانياسى تيانۆان اەس-ءىنىڭ 5 جانە 6-بلوكتارىن تۇرعىزعان. ال ونىڭ العاشقى ءتورت بلوگىن رەسەيدىڭ "روساتوم" قۇرامىنداعى "اتومسترويەكسپورت" كومپانياسى سالعان.
CNNC قازاقستاننىڭ «قازاتومونەركاسىپ» كومپانياسىمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەيدى. مىسالى، 2024 جىلى CNNC-ءتىڭ ەنشىلەس كومپانياسى قازاقستان شەكاراسىنا جاقىن الاشانكوۋ قالاسىندا ۋران قويماسىن سالۋدى جوسپارلاعان.
EDF – فرانتسيانىڭ مەملەكەتتىك ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ جانە جەتكىزۋ كومپانياسى. كومپانيا 67 اتومدىق رەاكتوردى باسقارادى. ولاردىڭ 56-سى فرانتسيادا، 9-ى ۇلىبريتانيادا، 2-ءى قىتايدا ورنالاسقان (الەمدەگى بارلىق اەس-تەردىڭ جالپى قۋاتىنىڭ شامامەن 18 پايىزى). كومپانيا فرانتسيادا تاعى 14 رەاكتور سالۋدى جوسپارلاپ وتىر.
فرانتسيانىڭ EDF (Electricité de France) كومپانياسى 1946 جىلى قۇرىلعان. 2024 جىلدىڭ شىلدە ايىندا كومپانياسنىڭ باس ديرەكتورى بولىپ ليۋك رەمون تاعايىندالدى.
EDF كومپانياسى الەمنىڭ بىرنەشە ەلدەرىندە اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋ جانە باسقارۋ جوبالارىنا قاتىسقان. مىسالى، 1970 جىلدارى EDF كومپانياسى وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىندا كوبەرگ اەس-ءىنىڭ جوبالاۋ كەزەڭىندە كەڭەسشى قىزمەتىن اتقارعان. بۇل – وسى ەلدەگى العاشقى جانە جالعىز اتوم ەلەكتر ستانتسياسى. ءبىرىنشى بلوك – 1984 جىلى، ال ەكىنشى بلوك 1985 جىلى ىسكە قوسىلعان.
2007 جىلى EDF كومپانياسى فرانتسيادا «فلامانۆيل 3» اتوم رەاكتورىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ ءۇشىن كەلىسىم جاساسقان. الايدا قۇرىلىس جۇمىستارى بىرنەشە رەت توقتاتىلىپ، كەيىن قايتا جالعاستى. 2024 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا «فلامانۆيل 3» رەاكتورى ۇلتتىق ەلەكتر جەلىسىنە قوسىلدى. بۇل جوبا باستاپقىدا جوسپارلانعان ۋاقىتتان 12 جىل كەشىكتىرىلىپ، شىعىندار ءتورت ەسەگە ارتقان. قۇرىلىس بارىسىندا قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ ساپاسى مەن قاۋىپسىزدىك ستاندارتتارىنا ساي بولماۋى سياقتى ماسەلەلەر تۋىنداعان. 2022 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا EDF ءۇشىنشى بلوكتى ىسكە قوسۋدىڭ كەيىنگە قالدىرىلعانىن جاريالادى. جاڭا كەستە بويىنشا جۇمىس باستالۋى باستاپقى جوسپاردان 6 اي كەيىن، 2024 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىنا اۋىستىرىلعان. تيىسىنشە، قۇرىلىستىڭ سوڭعى قۇنى 13,2 ميلليارد ەۋروعا دەيىن نەمەسە بۇرىن بولجانعاننان 500 ميلليون ەۋروعا قىمباتتايدى. اۋىستىرۋدىڭ سەبەبى باستاپقىدا ويلاعاننان دا كۇردەلى بولىپ شىققان قوسىمشا جۇمىستاردىڭ قاجەتتىلىگى دەپ ايتىلدى.
«روساتوم» مەملەكەتتىك اتوم ەنەرگياسى كورپوراتسياسى — رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اتوم ونەركاسىبىندەگى 400-دەن استام كاسىپورىندى بىرىكتىرەتىن مەملەكەتتىك حولدينگ. ۋران قورى جانە ءوندىرۋ كولەمى بويىنشا الەمدە بەسىنشى ورىندا، اتوم ەنەرگياسىن ءوندىرۋ بويىنشا الەمدە ءتورتىنشى ورىندا، ۋراندى بايىتۋ بويىنشا قىزمەتتەردىڭ الەمدىك نارىعىنىڭ پايىزىن جانە يادرولىق وتىن نارىعىنىڭ 16,3 پايىزىن باقىلايدى. «روساتوم» 2007 جىلى قۇرىلعان. قازىرگى ۋاقىتتا كورپوراتسيانى الەكسەي ليحاچەۆ باسقارادى.
«روساتوم» ءۇندىستاننىڭ تاميلناد شتاتىنداعى كۋدانكۋلام اەس-ءىنىڭ قۇرىلىسىن جۇزەگە اسىرۋدا. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ەنەرگوبلوكتار 2013 جانە 2016 جىلدارى ىسكە قوسىلدى. ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى بلوكتاردىڭ قۇرىلىسى جالعاسۋدا.
2010 جىلى رەسەي مەن تۇركيا اراسىندا اككۋيۋ اەس-ءىن سالۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلعان. قۇرىلىس 2018 جىلى باستالعان. 2025 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا تۇركيانىڭ مەرسين پروۆينتسياسىندا ورنالاسقان اككۋيۋ اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ ءبىرىنشى ەنەرگوبلوكى ىسكە قوسىلدى. بۇل – تۇركيانىڭ العاشقى اتوم ەلەكتر ستانتسياسى.
2015 جىلى رەسەي مەن ەگيپەت ەل-داباا اەس-ءىن سالۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. قۇرىلىس 2022 جىلى باستالىپ، ءبىرىنشى ەنەرگوبلوكتى 2028 جىلى ىسكە قوسۋ جوسپارلانعان.
