اتتيلا، اكۆيلەيانىڭ الىنۋى جانە تاعدىرلى لايلەك قۇس 

4576
Adyrna.kz Telegram

«قازدار ءريمدى قۇتقارىپ قالعان» دەگەن ءافسانا بارشاعا بەلگىلى. بۇل تۋرالى تاريحشىلار زامانىمىزدىڭ باسىنان بەرى ايتىپ تا، جازىپ تا، ءتۇرلى داۋ-شار تاقىرىبى ەتىپ كەلەدى. سول اڭىزدىڭ جەلىسىنە سۇيەنسەك، قاتتى ىسىلداپ گالداردىڭ شابۋىلىنان حابار بەرىپ، ءريمدى قۇتقارىپ قالعان قۇستاردىڭ كەيىنگى بۋىندارى وسى قىزمەتتەرى ءۇشىن جىل سايىن ماراپاتتالىپ وتىرعان كورىنەدى. 

ال ەندى زامانىندا ءريمنىڭ باستى قورعان قالاسى بولعان اكۆيلەيانىڭ قۇلاۋىنا، ءسويتىپ اتتيلا - ەدىل ورداسىنىڭ ريم تۇبىنە كەلۋىنە، كەيىننەن ونىڭ كۇيرەۋىنە تىكەلەي بولماسا دا، جاناما تۇردە لايلەك قۇسى سەبەپشى بولدى دەسەك، سەنەر مە ەدىڭىز؟ ەڭ قىزىعى، بۇل قۇستى حالقىمىز ءالى كۇنگە وزىنە باسقا قۇستاردان جاقىن، تىلەۋلەس، جاقتاس سانايدى. 

 

ءبارىن باسىنان باستاساق... 

ب.ز. 451 جىلى كاتالۋن دالاسىندا بولىپ وتكەن ۇلى شايقاستا اتتيلا - ەدىلدىڭ عۇندارى مەن ۆاسسالدارى جانە ريم-فرانك وداعى ءبىر-ءبىرىن الا الماي، شەشۋشى سوعىس كەيىنگە قالدىرىلدى. قاعان ءوز ورداسىن دۋناي القابىنا قاراي الىپ كەتىپ، سوڭعى ۇرىستا كەمشىن تۇسكەن تۇستاردى زەرتتەپ زەردەلەپ، اسكەرىن قايتا قۇرا باستايدى. ول دالالىقتاردىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى ابدەن قالىپتاسقان سوعىسۋ مانەرىن ەندى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەپ، ساۋىت-سايمانىن ىڭعايلاستىرىپ، قارۋىن قايرادى. جاياۋ اسكەر مەن قالا الاتىن ساقپانشىلار قوسىندارى پايدا بولىپ، ستراتەگيا مەن تاكتيكاسى ريمدىك لەگيونداردان اسىپ تۇسەتىندەي جۇيەگە كەلتىرىلدى. ەڭ باستىسى، پاننونياداعى ەل استاناسىنىڭ قورعانىسى بەكىتىلىپ، بۇدان بىلاي جەڭىلگەن جاعدايدا شەگىنە سوعىسۋمەن سيپاتتالاتىن كوشپەندى اسكەري دوكترينا دا كۇشىن جويدى. ءدال وسى شاقتا، ياعني، ب.ز. 452 جىلى «ريم مەن پارسى پاتشالىعى وداق قۇرىپ جاتىر» دەگەن سىبىس كەلىپ، اسىعىس تۇردە قاعان ءوز الامانىمەن يتاليا شەكاراسىنا كىردى. باسىندا ريم يمپەراتورى ۆالەنتينيان مەن ونىڭ اكىمشىلىگى عۇنداردى كوزگە ىلمەي، سولتۇستىكتەگى قورعانىس قامالدارىنا سەنىم ارتتى. الايدا، ولار رەورگانيزاتسيادان وتكەن اسكەردىڭ ءبىر قامالدان ءبىر قامالعا دەيىنگى جەڭىمپاز مارشىنىڭ شاراسىز كۋاگەرلەرىنە اينالدى. بارىنەن دە ولاردىڭ ءۇمىتىن ۇكىلەگەن قورعانى مىعىم قالا – اكۆيلەيا قالاسى بولاتىن. ەگەر عۇن سىپايلارى ونى السا، الدارىنان توقتاتار كۇش شىقپاس ەدى. الا الماسا، كۇشى سارقىلىپ كەرى قايتار ەدى. قىسقاشا ايتقاندا، ونىڭ رۋحتىق-سيمۆولدىق تا ءمانى بولدى. ءدال وسىعان ۇقساس تاريحي جاعداي كەيىننەن نەمىستەردىڭ ستالينگراد تۇبىندەگى كۇرەسىندە قايتالاندى دەۋگە بولادى. الايدا، بۇعان قاتىستى دا ءتاڭىرىنىڭ ءوز قالاۋى، تاعدىر-فورتۋنانىڭ ءوز جوسپارى بار-تىن.

 

ادام تۇسىنىگىنەن تىسقارى بولعان بەلگى

اعىلشىن زەرتتەۋشىسى ۋەسس روبەرتس «Leadership Secrets of Attila the Hun» (عۇن ەدىلدىڭ كوشباسشىلىق سىرلارى) اتتى كىتابىندا بۇل وقيعا تۋرالى بىلاي دەپ ەگجەي-تەگجەيلى جازادى: «اكۆيلەيا ادامدارعا ەرەكشە اسەر قالدىراتىن. بيىك بەلەستە ورىن تەپكەن، سۋ بوگەتتەرىمەن قورشالعان، بيىك، قالىڭ قابىرعالارى بار، قاقپاسى بەرىك قالا يتاليانىڭ بەكىنىسى بولدى. قالا جاۋگەرشىلىكتىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن. اكۆيلەيا قالاسىنىڭ حالقى كوپتەگەن جىلدار بويى گەرمان تايپالارىنان جانە ازيالىق جورىقشىلاردان ءساتتى قورعانىپ كەلدى. قالانىڭ ىشىندە ۇرىسقا دايىن ساربازدار بولدى. تاماق پەن ازىق-تۇلىك قورى دا ۇزاق ۋاقىت قورشاۋدا قالعان كەزدە دە جەتكىلىكتى بولاتىنداي مول ەدى. ادامدار ساۋدا مەن اۋىلشارۋاشىلىقتان تۇسكەن قازىنالارىن سوڭعى دەمدەرى شىققانشا قورعاۋعا ءازىر بولاتىن. سوعان قاراماستان اكۆيلەيا حالقى عۇنداردىڭ شابۋلىنا دايىن ەمەس ەدى. عۇندار جولىنداعى تالاي قالالار مەن ەلدى مەكەندەردى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، ۇلكەن قورقىنىش ۇيالاتتى. الامان كوپ ەدى. ولار تاسقىن سياقتى جولىنداعىلارىنىڭ ءبارىن جايپاپ وتىردى. قاتارىنان ەكى قالانى تەز باسىپ العان عۇندار اكۆيليانى دا قورشاۋعا الۋعا اسىقتى. بىراق اسكەردىڭ ازىق-تۇلىك قورى تەز تاۋسىلىپ قالدى. وردالىقتاردان مازا كەتە باستادى. ولار يتاليا جەرىن ءارى قاراي جاۋلاپ الماقشى ەدى. الايدا ەدىل ءۇشىن اكۆيليانى جاۋلاپ الۋدىڭ ۇلكەن تاكتيكالىق ءمانى بار ەدى. ويتكەنى، ول يمپەريانى قۇلاتقىسى كەلگەن. اسكەردىڭ كوڭىل-كۇيى تۇسە باستادى. كوسەمدەر ەدىلدىڭ بۇل قيمىلىن قۇپتامادى. ءمىنىس جىلقىلار جەلىنىپ، تاماق كۇننەن كۇنگە تاۋسىلا بەردى. عۇندار اسكەرى السىرەي باستادى. الايدا، بۇل بۇرىنعى وردالىقتار ەمەس ەدى. ەدىل ولاردىڭ قانعا سىڭگەن كوپ ادەتتەرىن وزگەرتكەن ەدى. قازىر ولار 40 جىل بويى ەلدىڭ شاشاۋىن شىعارماي ۇستاپ وتىرعان پاتشانىڭ ارتىنان ەرەتىن تارتىپكە باعىنعان اسكەر بولاتىن. كەشكە ەدىل بارلىق ساردارلاردى جيناپ الدى. ول اكۆيليانى الۋدىڭ تىم قىمباتقا تۇسكەلى وتىرعانىن جەتكىزىپ، تاڭەرتەڭگىسىن مانەۆر جاساپ، قالانى اينالىپ وتەتىنىن ايتتى. تاڭ شاپاعىمەن اسكەر مارشقا ازىرلەنۋى كەرەك» دەيدى.   

الايدا، زەرتتەۋشىنىڭ جازۋىنشا، كەلەسى كۇنى تاعى ءبىر ءساتى كەلگەندە جاۋلاپ الارمىن دەگەن ۇمىتپەن قالاعا سوڭعى رەت كوز تاستاعان ەدىل قالادان ۇشىپ شىققان لايلەكتى كورەدى. ونىڭ ارتىنان بالاپانى دا ۇشىپ شىعىپتى. بۇل بەلگى ەدى. عۇنباسى قاتتى شاتتىققا بولەنىپ ءسوز ۇستايدى. 

«ەدىل جانۋارلاردىڭ جاعدايدى ادامداردان بۇرىن سەزەتىنىن ايتتى. ول ءوز اسكەرىنە ادام تۇسىنىگىنەن تىسقارى بولعان بەلگىنى كورسەتتى. قالانى تاستاپ كەتۋ دەگەن رايىنان قايتقان ەدىل ەندى اسقان ىقىلاسپەن شابۋىلعا دايىندالدى. ساقپاندارى ساي، بيىك ساتىلى، عۇن ورداسىنىڭ اسكەرى شابۋىلدى مۇلتىكسىز ورىندادى. قامال قانشا قارسىلاسسا دا، اقىرى جەڭىلىس تاپتى. بۇل تەز كەلگەن جەڭىس بولدى. اكۆيلەيا وتقا ورانىپ، قازىنالارى عۇنداردىڭ اربالارىنا تيەلدى. تاعدىر سابىر ساقتاپ، دەر كەزىندە دايىن بولىپ، ارەكەت ەتەتىن ادامدارعا مۇمكىندىك بەرەدى» دەپ ءتامامدايدى ول بۇل تاراۋىن.

بۇدان ارىدە وقيعالار تىزبەگىنىڭ تەز وربىگەنى سونداي، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى عاني مەڭىلباەۆ اتاپ كورسەتكەندەي، ۆەرونا، مونتۋيا، بەرگاموند، پاتاۆيۋم (پادۋيا), بريكسيا (برەشيا) قالالارىن باسىپ الدى. ميلان قالاسى اتتيلاعا ءتىپتى ءوز ەركىمەن بەرىلدى. قالا باسشىسى قاقپانى ءوزى اشقاندىقتان، قولباسشى قالا حالقىنا تيمەي، شاھاردى جاي عانا تونايدى. ەندىگى كەزەك ريمدىكى ەدى. 

جالپى، ەدىلدىڭ بۇكىل ۆارۆارلىق الەمدى بىرىكتىرۋدەگى باستى ماقساتى، وسى – ءريمدى الىپ، ريم ءتارتىبىن جويۋ بولاتىن. ونىڭ عۇن ۇلتىن قالىپتاستىرۋداعى حالىققا ۇسىنعان ۇلتتىق يدەياسىنىڭ ءبىر مىندەتى، وسى – «ماڭگىلىك قالانى» گەوساياسي ويىنشى ساپىنان شىعارىپ، عۇن بيلىگىن ورناتۋ. الايدا، قالانىڭ شەگىنە ات باسىن تىرەگەن ونىڭ الدىنان كەلىسسوزگە ريم پاپاسى I لەۆ شىعىپ، كوپ اسىل قازىنالار تارتۋ ەتىپ، وزدەرىنە قايىرىمدىلىق جاساۋىن سۇرادى. كۇتپەگەن جەردەن اتتيلا - ەدىل كەلىسىم بەردى دە. بۇل ەندى سوڭعى ءبىر جارىم مىڭ جىل بويى ادامزات بالاسىنىڭ قيالىن تەربەپ كەلە جاتقان تاريح جۇمباعىنىڭ ءبىرى. ءالى كۇنگە ونىڭ بۇل شەشىمىن، ول كەزدەسۋدە نە ايتىلعانىن ەشكىم ەشقانداي نەگىزدەمەمەن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. بىراق، بۇل ريم قۇلدىراۋىنىڭ باسى ەدى. كەيىننەن وسىلايشى قورعانىسى ءبىر رەت سىر بەرگەن يمپەريانى گەرماندىق ۆاندالدار بارىبىر 455 جىلعا قاراي باسىپ الدى. قۇر عانا باسىپ الماي، قالانى اياماي توناپ، مادەني قۇندىلىقتاردى تالقانداپ، ورتەپ، حالقىن قانعا بوكتىرىپ، مىڭداعان ادامدارىن قۇلدىق پەن كۇڭدىككە الىپ كەتتى. ەش اقىلعا سىيمايتىن وسى قيراتۋشىلىق ۋاقىت وتە كەلە «ۆانداليزم» دەگەن نەگاتيۆتى ۇعىمعا اينالدى. سول شاقتاعى جىلناماشىلار وكىنە جازعانداي، ۆاندالداردىڭ ويرانىنان سوڭ «الەم كىندىگى» اتانعان ريم سالتاناتى قيراعان توبەشىكتەرگە اينالدى جانە دە ولاردىڭ دەنى ەدىلدىڭ كەزىندە شاھارعا كورسەتكەن كەڭشىلىگىن ساعىنا ەسكە الىستى. بالكىم ۇلى قاعان سوڭعى ساتتە ابدەن ءىرىپ-شىرىسە دە، سول زامانداعى وركەنيەت وشاعى بولىپ وتىرعان ورتالىقتىڭ جويىلۋىن قالاماعان بولار. نە دەسە دە، ول بۇگىنگى ۆەنگرلەر مەن تۇركى حالىقتارىن ەسسىز ويرانداۋشىلار ۇرپاعى اتاعىنان قۇتقارىپ قالدى. ايتپەگەن، جاعدايدا تىلدىك قولدانىستا «عۇنيزم» دەگەن تەرىس تەرمين دە جۇرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟!

 

بابالارىمىز تابيعات ءتىلىن بىلگەن

قۇس ەكەش قۇستان دەسەك تە كىشكەنتاي دەتال، بىراق، بۇل ەدىلدەي بابالارىمىزدىڭ كورەگەن قاسيەتىن، تابيعاتپەن ەتەنەلىگىن كورسەتەدى. كوشپەندى وركەنيەت وكىلى بولماسا، ءدال مۇنداي ەلەۋسىز نارسەگە باسقا ەشكىم دە نازار اۋدارماس ەدى. سولاي، قۇستىڭ ۇشۋىنان، اڭنىڭ قاشۋىنان-اق بار جايدى بولجاعان اتالارىمىزدى سۇڭعىلا دەمەي كور. «سۋعا باتاتىن كەمەدەن تىشقاندار قاشادى» دەگەندەي، جەر سىلكىنىسىن جانە تاعى دا باسقا اپاتتاردى جان-جانۋارلار جازباي تانيدى عوي. «ەجەلگى عۇن-تۇركىلەر تابيعاتتىڭ سىرىن، اڭ-قۇستىڭ ءتىلىن بىلگەن» دەگەندەگى مەڭزەيتىنىمىز وسى بولسا كەرەكتى. الىسقا بارماي-اق، اۋليەاتا وڭىرىندە مازارى قالعان ەسەپشى اتانى دا جۇرت جورتقان اڭ، ۇشقان قۇستىڭ ءتىلىن بىلگەن دەمەيدى مە؟ اۋليە كەزىندە قۇستاردىڭ جەر باۋىرلاي ۇشقانىنا، سۋىر مەن سارشۇناقتىڭ ىننەن-ىنگە تىعىلعانىنا قاراپ، ەرتەڭگىنى بولجاي ءبىلىپتى. ال بۇل بەرگىدە جاساعان قازاقتىڭ قاسيەتى-ءدۇر. قانمەن بەرىلەتىن كورەگەندىك ساباقتاستىعى ەمەس دەي الامىز با مۇنان سوڭ. قوش...

ورىسشا «ايست»، اعىلشىنشا «stork»، لاتىنشا «ciconia ciconia»دەگەلەكتەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن ءىرى، اق قۇس. ۇلتىمىز ونى «لايلەك» دەپ ادەمى ايدارلاعانىمەن، كوبىنە «دەگەلەك» دەپ تە اتايدى. ولارعا بايلانىستى اڭىز-ءافسانا، ماقال-ماتەل، جىر-ولەڭدەر وتە كوپ. ول قۇستاردىڭ قازاق فولكلورىنا جاقىندىعى دا سول، «جىلقىنىڭ جاۋى – بوگەلەك، جىلاننىڭ جاۋى – دەگەلەك»، «دەگەلەك كەلدى، شىق جىلان»، «دەگەلەك كەلدى جاز بولدى، بالا-شاعا ءماز بولدى»، «پايعامباردىڭ دەمىنەن دەگەلەك كەلدى، شىق جىلدام!» دەگەن تامسىلدەردىڭ ءالى دە ايتىلۋى. سونداي-اق، جۇرتىمىز ءۇشىن كيەلى قۇس ەسەپتەلەدى. اققۋ تاعى دا باسقا قاستەرلى قۇستارمەن قاتار، دەگەلەكتەردىڭ ۇياسىن بۇزىپ، جۇمىرتقاسىن الۋعا، اتىپ-شابۋعا مۇلدە رۇقسات جوق. مۇمكىن، ونى قادىر تۇتۋ سول اتتيلا - ەدىلدىڭ زامانىندا باستالدى ما ەكەن؟ بۇل جاعىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. نە دەسە دە، كينوعا سۇرانىپ تۇرعان سيۋجەت ەكەندىگى داۋسىز. مۇنى ەرتەڭىنەن زور ءۇمىت كۇتتىرەتىن الماتىلىق جاس رەجيسسەر-ستسەناريست ەلزات ەسكەندىرگە قۇس وقيعاسىن ايتقانىمىزدا، «ارنايى كينو ءتۇسىرۋ كەرەك» دەپ، بولاشاق جوبالارىنىڭ قاتارىنا قوسقانى بار. كۇتەمىز. 

ءيا، قازدار ريم تاڭىنىڭ اتۋىنىڭ، وركەندەپ قانات جايۋىن باستاسا، اق دەگەلەك - لايلەك قۇس كۇنىنىڭ باتۋى، كۇيرەۋىنىڭ باسى بولدى جانە عۇن مەرەيىنىڭ قاناتقاقتىسى بولىپ كورىندى. بۇعان اركىم ءارتۇرلى داۋ ايتار. تۇنىپ تۇرعان نىشاندار ەمەس پە؟! بىراق، ءسيمۆوليزمدى جوققا شىعارا المايتىنىمىز انىق. دۇنيەتانىم ولشەمىمەن كەلسەك، لايلەك ءوزىمىزدىڭ قۇس!

                                                                                            ەربولات مامىرايحان

پىكىرلەر