«Qazdar Rımdi qutqaryp qalǵan» degen áfsana barshaǵa belgili. Bul týraly tarıhshylar zamanymyzdyń basynan beri aıtyp ta, jazyp ta, túrli daý-shar taqyryby etip keledi. Sol ańyzdyń jelisine súıensek, qatty ysyldap galdardyń shabýylynan habar berip, Rımdi qutqaryp qalǵan qustardyń keıingi býyndary osy qyzmetteri úshin jyl saıyn marapattalyp otyrǵan kórinedi.
Al endi zamanynda Rımniń basty qorǵan qalasy bolǵan Akvıleıanyń qulaýyna, sóıtip Attıla - Edil ordasynyń Rım túbine kelýine, keıinnen onyń kúıreýine tikeleı bolmasa da, janama túrde láılek qusy sebepshi boldy desek, sener me edińiz? Eń qyzyǵy, bul qusty halqymyz áli kúnge ózine basqa qustardan jaqyn, tileýles, jaqtas sanaıdy.
Bárin basynan bastasaq...
B.z. 451 jyly Katalýn dalasynda bolyp ótken uly shaıqasta Attıla - Edildiń ǵundary men vassaldary jáne Rım-frank odaǵy bir-birin ala almaı, sheshýshi soǵys keıinge qaldyryldy. Qaǵan óz ordasyn Dýnaı alqabyna qaraı alyp ketip, sońǵy urysta kemshin túsken tustardy zerttep zerdelep, áskerin qaıta qura bastaıdy. Ol dalalyqtardyń júzdegen jyldar boıy ábden qalyptasqan soǵysý mánerin endi jańa jaǵdaıǵa beıimdep, saýyt-saımanyn yńǵaılastyryp, qarýyn qaırady. Jaıaý ásker men qala alatyn saqpanshylar qosyndary paıda bolyp, strategııa men taktıkasy rımdik legıondardan asyp túsetindeı júıege keltirildi. Eń bastysy, Pannonııadaǵy el astanasynyń qorǵanysy bekitilip, budan bylaı jeńilgen jaǵdaıda shegine soǵysýmen sıpattalatyn kóshpendi áskerı doktrına da kúshin joıdy. Dál osy shaqta, ıaǵnı, b.z. 452 jyly «Rım men Parsy patshalyǵy odaq quryp jatyr» degen sybys kelip, asyǵys túrde qaǵan óz alamanymen Italııa shekarasyna kirdi. Basynda Rım ımperatory Valentınıan men onyń ákimshiligi ǵundardy kózge ilmeı, soltústiktegi qorǵanys qamaldaryna senim artty. Alaıda, olar reorganızaııadan ótken áskerdiń bir qamaldan bir qamalǵa deıingi jeńimpaz marshynyń sharasyz kýágerlerine aınaldy. Bárinen de olardyń úmitin úkilegen qorǵany myǵym qala – Akvıleıa qalasy bolatyn. Eger ǵun sypaılary ony alsa, aldarynan toqtatar kúsh shyqpas edi. Ala almasa, kúshi sarqylyp keri qaıtar edi. Qysqasha aıtqanda, onyń rýhtyq-sımvoldyq ta máni boldy. Dál osyǵan uqsas tarıhı jaǵdaı keıinnen nemisterdiń Stalıngrad túbindegi kúresinde qaıtalandy deýge bolady. Alaıda, buǵan qatysty da Táńiriniń óz qalaýy, taǵdyr-fortýnanyń óz jospary bar-tyn.
Adam túsiniginen tysqary bolǵan belgi
Aǵylshyn zertteýshisi Ýess Roberts «Leadership Secrets of Attila the Hun» (Ǵun Edildiń kóshbasshylyq syrlary) atty kitabynda bul oqıǵa týraly bylaı dep egjeı-tegjeıli jazady: «Akvıleıa adamdarǵa erekshe áser qaldyratyn. Bıik beleste oryn tepken, sý bógetterimen qorshalǵan, bıik, qalyń qabyrǵalary bar, qaqpasy berik qala Italııanyń bekinisi boldy. Qala jaýgershiliktiń ne ekenin biletin. Akvıleıa qalasynyń halqy kóptegen jyldar boıy german taıpalarynan jáne azııalyq joryqshylardan sátti qorǵanyp keldi. Qalanyń ishinde urysqa daıyn sarbazdar boldy. Tamaq pen azyq-túlik qory da uzaq ýaqyt qorshaýda qalǵan kezde de jetkilikti bolatyndaı mol edi. Adamdar saýda men aýylsharýashylyqtan túsken qazynalaryn sońǵy demderi shyqqansha qorǵaýǵa ázir bolatyn. Soǵan qaramastan Akvıleıa halqy ǵundardyń shabýlyna daıyn emes edi. Ǵundar jolyndaǵy talaı qalalar men eldi mekenderdi jermen-jeksen etip, úlken qorqynysh uıalatty. Alaman kóp edi. Olar tasqyn sııaqty jolyndaǵylarynyń bárin jaıpap otyrdy. Qatarynan eki qalany tez basyp alǵan ǵundar Akvılııany da qorshaýǵa alýǵa asyqty. Biraq áskerdiń azyq-túlik qory tez taýsylyp qaldy. Ordalyqtardan maza kete bastady. Olar Italııa jerin ári qaraı jaýlap almaqshy edi. Alaıda Edil úshin Akvılııany jaýlap alýdyń úlken taktıkalyq máni bar edi. Óıtkeni, ol ımperııany qulatqysy kelgen. Áskerdiń kóńil-kúıi túse bastady. Kósemder Edildiń bul qımylyn quptamady. Minis jylqylar jelinip, tamaq kúnnen kúnge taýsyla berdi. Ǵundar áskeri álsireı bastady. Alaıda, bul burynǵy ordalyqtar emes edi. Edil olardyń qanǵa sińgen kóp ádetterin ózgertken edi. Qazir olar 40 jyl boıy eldiń shashaýyn shyǵarmaı ustap otyrǵan patshanyń artynan eretin tártipke baǵynǵan ásker bolatyn. Keshke Edil barlyq sardarlardy jınap aldy. Ol Akvılııany alýdyń tym qymbatqa túskeli otyrǵanyn jetkizip, tańerteńgisin manevr jasap, qalany aınalyp ótetinin aıtty. Tań shapaǵymen ásker marshqa ázirlenýi kerek» deıdi.
Alaıda, zertteýshiniń jazýynsha, kelesi kúni taǵy bir sáti kelgende jaýlap alarmyn degen úmitpen qalaǵa sońǵy ret kóz tastaǵan Edil qaladan ushyp shyqqan láılekti kóredi. Onyń artynan balapany da ushyp shyǵypty. Bul belgi edi. Ǵunbasy qatty shattyqqa bólenip sóz ustaıdy.
«Edil janýarlardyń jaǵdaıdy adamdardan buryn sezetinin aıtty. Ol óz áskerine adam túsiniginen tysqary bolǵan belgini kórsetti. Qalany tastap ketý degen raıynan qaıtqan Edil endi asqan yqylaspen shabýylǵa daıyndaldy. Saqpandary saı, bıik satyly, ǵun ordasynyń áskeri shabýyldy múltiksiz oryndady. Qamal qansha qarsylassa da, aqyry jeńilis tapty. Bul tez kelgen jeńis boldy. Akvıleıa otqa oranyp, qazynalary ǵundardyń arbalaryna tıeldi. Taǵdyr sabyr saqtap, der kezinde daıyn bolyp, áreket etetin adamdarǵa múmkindik beredi» dep támamdaıdy ol bul taraýyn.
Budan áride oqıǵalar tizbeginiń tez órbigeni sondaı, tarıh ǵylymynyń kandıdaty Ǵanı Meńilbaev atap kórsetkendeı, Verona, Montýıa, Bergamond, Patavıým (Padýıa), Brıksııa (Breshıa) qalalaryn basyp aldy. Mılan qalasy Attılaǵa tipti óz erkimen berildi. Qala basshysy qaqpany ózi ashqandyqtan, qolbasshy qala halqyna tımeı, shahardy jaı ǵana tonaıdy. Endigi kezek Rımdiki edi.
Jalpy, Edildiń búkil varvarlyq álemdi biriktirýdegi basty maqsaty, osy – Rımdi alyp, Rım tártibin joıý bolatyn. Onyń ǵun ultyn qalyptastyrýdaǵy halyqqa usynǵan ulttyq ıdeıasynyń bir mindeti, osy – «máńgilik qalany» geosaıası oıynshy sapynan shyǵaryp, ǵun bıligin ornatý. Alaıda, qalanyń shegine at basyn tiregen onyń aldynan kelissózge Rım papasy I Lev shyǵyp, kóp asyl qazynalar tartý etip, ózderine qaıyrymdylyq jasaýyn surady. Kútpegen jerden Attıla - Edil kelisim berdi de. Bul endi sońǵy bir jarym myń jyl boıy adamzat balasynyń qııalyn terbep kele jatqan tarıh jumbaǵynyń biri. Áli kúnge onyń bul sheshimin, ol kezdesýde ne aıtylǵanyn eshkim eshqandaı negizdememen túsindirip bere almaıdy. Biraq, bul Rım quldyraýynyń basy edi. Keıinnen osylaıshy qorǵanysy bir ret syr bergen ımperııany germandyq vandaldar báribir 455 jylǵa qaraı basyp aldy. Qur ǵana basyp almaı, qalany aıamaı tonap, mádenı qundylyqtardy talqandap, órtep, halqyn qanǵa bóktirip, myńdaǵan adamdaryn quldyq pen kúńdikke alyp ketti. Esh aqylǵa syımaıtyn osy qıratýshylyq ýaqyt óte kele «vandalızm» degen negatıvti uǵymǵa aınaldy. Sol shaqtaǵy jylnamashylar ókine jazǵandaı, vandaldardyń oıranynan soń «álem kindigi» atanǵan Rım saltanaty qıraǵan tóbeshikterge aınaldy jáne de olardyń deni Edildiń kezinde shaharǵa kórsetken keńshiligin saǵyna eske alysty. Bálkim uly qaǵan sońǵy sátte ábden irip-shirise de, sol zamandaǵy órkenıet oshaǵy bolyp otyrǵan ortalyqtyń joıylýyn qalamaǵan bolar. Ne dese de, ol búgingi vengrler men túrki halyqtaryn essiz oırandaýshylar urpaǵy ataǵynan qutqaryp qaldy. Áıtpegen, jaǵdaıda tildik qoldanysta «ǵunızm» degen teris termın de júrer me edi, kim bilsin?!
Babalarymyz tabıǵat tilin bilgen
Qus ekesh qustan desek te kishkentaı detal, biraq, bul Edildeı babalarymyzdyń kóregen qasıetin, tabıǵatpen eteneligin kórsetedi. Kóshpendi órkenıet ókili bolmasa, dál mundaı eleýsiz nársege basqa eshkim de nazar aýdarmas edi. Solaı, qustyń ushýynan, ańnyń qashýynan-aq bar jaıdy boljaǵan atalarymyzdy suńǵyla demeı kór. «Sýǵa batatyn kemeden tyshqandar qashady» degendeı, jer silkinisin jáne taǵy da basqa apattardy jan-janýarlar jazbaı tanıdy ǵoı. «Ejelgi ǵun-túrkiler tabıǵattyń syryn, ań-qustyń tilin bilgen» degendegi meńzeıtinimiz osy bolsa kerekti. Alysqa barmaı-aq, Áýlıeata óńirinde mazary qalǵan Esepshi atany da jurt jortqan ań, ushqan qustyń tilin bilgen demeıdi me? Áýlıe kezinde qustardyń jer baýyrlaı ushqanyna, sýyr men sarshunaqtyń innen-inge tyǵylǵanyna qarap, erteńgini boljaı bilipti. Al bul bergide jasaǵan qazaqtyń qasıeti-dúr. Qanmen beriletin kóregendik sabaqtastyǵy emes deı alamyz ba munan soń. Qosh...
Oryssha «aıst», aǵylshynsha «stork», latynsha «ciconia ciconia» – degelekter tuqymdasyna jatatyn iri, aq qus. Ultymyz ony «láılek» dep ádemi aıdarlaǵanymen, kóbine «degelek» dep te ataıdy. Olarǵa baılanysty ańyz-áfsana, maqal-mátel, jyr-óleńder óte kóp. Ol qustardyń qazaq folkloryna jaqyndyǵy da sol, «Jylqynyń jaýy – bógelek, jylannyń jaýy – degelek», «Degelek keldi, shyq jylan», «Degelek keldi jaz boldy, bala-shaǵa máz boldy», «Paıǵambardyń deminen degelek keldi, shyq jyldam!» degen támsilderdiń áli de aıtylýy. Sondaı-aq, jurtymyz úshin kıeli qus esepteledi. Aqqý taǵy da basqa qasterli qustarmen qatar, degelekterdiń uıasyn buzyp, jumyrtqasyn alýǵa, atyp-shabýǵa múlde ruqsat joq. Múmkin, ony qadir tutý sol Attıla - Edildiń zamanynda bastaldy ma eken? Bul jaǵyn tap basyp aıtý qıyn. Ne dese de, kınoǵa suranyp turǵan sıýjet ekendigi daýsyz. Muny erteńinen zor úmit kúttiretin almatylyq jas rejısser-senarıst Elzat Eskendirge qus oqıǵasyn aıtqanymyzda, «arnaıy kıno túsirý kerek» dep, bolashaq jobalarynyń qataryna qosqany bar. Kútemiz.
Iá, qazdar Rım tańynyń atýynyń, órkendep qanat jaıýyn bastasa, aq degelek - láılek qus kúniniń batýy, kúıreýiniń basy boldy jáne ǵun mereıiniń qanatqaqtysy bolyp kórindi. Buǵan árkim ártúrli daý aıtar. Tunyp turǵan nyshandar emes pe?! Biraq, sımvolızmdi joqqa shyǵara almaıtynymyz anyq. Dúnıetanym ólshemimen kelsek, láılek ózimizdiń qus!
Erbolat Mamyraıhan
