يزۆەستنىي كۋلتۋرولوگ ي لينگۆيست سەريك ەرگالي رازرابوتال سەنساتسيوننۋيۋ سيستەمۋ پيسما دليا كازاحسكوگو يازىكا، اداپتيروۆاننۋيۋ دليا اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ، تاكيح كاك تيۋركسكيە. پو ەگو منەنيۋ، سوۆرەمەننايا سيستەما پيسما يسكاجاەت پريرودۋ نەفلەكتيۆنوگو كازاحسكوگو يازىكا، چتو نا پروتياجەني پوسلەدنيح 100 لەت سوزداۆالو نەرەشەننىە پروتيۆورەچيا ۆ پيسمەننوستي. وب ەتوي پروبلەمە ۆ سۆوە ۆرەميا سپوريلي تاكيە ۆىدايۋششيەسيا ۋچەنىە، كاك احمەت بايتۋرسىنوۆ ي كۋدايبەرگەن جۋبانوۆ. ديسكۋسسيا پرودولجيلاس سرەدي كازاحسكيح لينگۆيستوۆ، ۆكليۋچايا سارسەنا امانجولوۆا، سمەتا كەنەسباەۆا، نۋرگەلدى ۋالي ي اليمحانا جۋنيسبەكوۆا.
سەريك ەرگالي پرەدلوجيل رەشەنيە داننوي پروبلەمى، وسنوۆىۆاياس نا تەورەتيچەسكوم ترۋدە لينگۆيستا اليمحانا جۋنيسبەكوۆا «سينگورمولوگيا يلي نەيزۆەستنىي سينگارمونيزم. زابلۋجدەنيا ۆەكا ۆ كازاحسكوم يازىكە» («ابزال-اي»، الماتى، 2020 گ.). لينگۆيست-يننوۆاتور زاۆەرشيل سۆويۋ رابوتۋ ۆ پروشلوم گودۋ ي وپۋبليكوۆال رەزۋلتاتى ۆ جۋرنالە «اقيقات».
ەتوت ترۋد بىل پوسۆياششەن 100-لەتيۋ ۆىدايۋششەيسيا رابوتى احمەتا بايتۋرسىنوۆا «نوۆايا ورفوگرافيا»، زالوجيۆشەي وسنوۆى كازاحسكوي لينگۆيستيكي.
كازاحسكايا ورفوگرافيا: الفاۆيت يلي سينگەۆيت؟
سەريك ەرگالي، لينگۆيست
استانا
پيسمەننايا سيستەما كازاحسكوگو يازىكا دو سيح پور وستاەتسيا پرەدمەتوم سپوروۆ، نە يزباۆيۆشيس وت نەپراۆيلنىح پراۆيل ي وشيبوچنىح مودەلەي پيسما. پروبلەما كروەتسيا ۆ فۋندامەنتالنىح پرەدستاۆلەنياح.
كازاحسكي يازىك پو سۆوەي پريرودە ياۆلياەتسيا اگگليۋتيناتيۆنىم يازىكوم، پودچينيايۋششيمسيا زاكونۋ گارموني گلاسنىح. ودناكو، ناچينايا س پروشلوگو ۆەكا، كوگدا ناۋكا كازاحسكوگو يازىكوزنانيا ناچالا فورميروۆاتسيا، سيستەما پيسما پودۆەرگالاس رازليچنىم ەكسپەريمەنتام. توچنەە گوۆوريا، يز-زا پوپىتوك پودچينيت اگگليۋتيناتيۆنىي كازاحسكي يازىك فلەكتيۆنومۋ پرينتسيپۋ، حاراكتەرنومۋ دليا رۋسسكوگو يازىكا، ۆوزنيكلي وپرەدەلەننىە ترۋدنوستي، وت كوتورىح نەۆوزموجنو يزباۆيتسيا.
كوگدا كازاحسكوە پيسمو بىلو اداپتيروۆانو پود پرينتسيپ «ودين زۆۋك — ودين زناك»، ونو ستالو يزبىتوچنىم ي نەەففەكتيۆنىم. دليا ۋپروششەنيا پيسما سوچەتانيا ىءي/ىي ي ءۇۋ/ۇۋ، ىءۋ/ىۋ ستالي وبەدينيات ۆ بۋكۆى ي ي ۋ، چتو پوروديلو منوجەستۆو ۆوپروسوۆ، ۆىحودياششيح زا رامكي پراۆيل. ەتو تاكجە سوزدالو سيستەماتيچەسكۋيۋ نەپوسلەدوۆاتەلنوست ۆ ورفوگرافي كازاحسكوگو يازىكا. بولەە توگو، گلاۆنىي پرينتسيپ گارموني گلاسنىح، ياۆليايۋششيسيا ۆاجنوي وسوبەننوستيۋ كازاحسكوگو يازىكا، بىل پرويگنوريروۆان.
ۆسە ەتي پروبلەمى نەۆوزموجنو رەشيت تولكو پەرەحودوم نا نوۆۋيۋ گرافيكۋ، ەتو پروبلەما ياۆلياەتسيا پەرۆووسنوۆوي. پوەتومۋ ترەبۋەتسيا راسسماتريۆات رەشەنيە پروبلەمى پودحوديا س درۋگوي ستورونى. ۆ داننوم سلۋچاە رەچ يدەت وب وتكازە وت نەسۆويستۆەننوي كازاحسكومۋ يازىكۋ فلەكتيۆنوي سيستەمى پيسما ي رازرابوتكە نوۆوي سيستەمى، سووتۆەتستۆۋيۋششەي اگگليۋتيناتيۆنوي پريرودە يازىكا. ۆ ەتوي سۆيازي ۆ ستاتە پرەدلاگاەتسيا ۆۆەستي نوۆۋيۋ سيستەمۋ ورفوگرافي — سينگەۆيت، كوتورايا نايبولەە سووتۆەتستۆۋەت كازاحسكومۋ يازىكۋ.
فونوگرافيچەسكيە پروتيۆورەچيا ي نەسووتۆەتستۆيا سيستەمى پيسما
وسنوۆنايا پروبلەما ۆ توم، چتو منوگيە، كتو نەدوستاتوچنو وسۆەدوملەن و زاكونە گارموني گلاسنىح، پريسۋششەم كازاحسكومۋ يازىكۋ، ي و توم، چتو ون وتنوسيتسيا ك گرۋپپە اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ، موگۋت پوسچيتات رەشەنيە ۆوپروسا پروستىم. مى سامي چەرەز ەتو پروحوديلي. كازالوس بى، زاچەم نام بۋكۆا ي، ەسلي ۋجە ەست ي؟ ك تومۋ جە ۆ كازاحسكوم يازىكە نەت دولگوگو زۆۋكا ي، كوتورىي ەست، ناپريمەر، ۆ رۋسسكوم. توگدا زاچەم مى دوباۆلياەم ليشنيە بۋكۆى؟ نو ەسلي رازوبراتسيا، دەلو نە ۆ ەتوم، ا ۆ پوليتيكە — ەتو پەرۆوە. ەتا پوليتيكا بىلا ناپراۆلەنا نا تو، چتوبى سدەلات كازاحسكي يازىك زاۆيسيمىم وت رۋسسكوگو، نە داۆ ەمۋ ۆوزموجنوستي وبرەستي ورفوگرافيچەسكۋيۋ ساموستوياتەلنوست ي سوزدات سوبستۆەننىي الفاۆيت. مى دوشلي دو توگو، چتو داجە گورديليس ناليچيەم ۆ يازىكە 42 بۋكۆ!
ودناكو ەست كليۋچەۆوي مومەنت — ۆسيا پروبلەما كروەتسيا ۆ سكرىتوم ۆنۋتري يازىكا سينگارمونيزمە. مى نە وسوزناۆالي، چتو پوپىتكا "پروستوگو" رەشەنيا ۆوپروسوۆ، ناپريمەر، س ي ي ۋ، پريۆوديلا ك يزبىتوچنوستي ي نەەففەكتيۆنوستي پيسما. رانەە ەتو زامەتيلي ۆىدايۋششيەسيا ۋچەنىە ي لينگۆيستى، نا ارگۋمەنتى كوتورىح پريحوديتسيا پولاگاتسيا. ۆ پروتيۆنوم سلۋچاە، پوپروبۋيتە زاستاۆيت نوسيتەلەي يازىكا ۆمەستو پريۆىچنىح «سۋ»، «بۋ»، «بۋ» پيسات «سۇۋ»، «بۇۋ»، «بۇۋۇۋ» — وني ليبو پەرەستانۋت پيسات، ليبو ۆىبەرۋت درۋگوي يازىك.
ستوروننيكي پرينتسيپا «ودين زۆۋك — ودين زناك» سۋششەستۆوۆالي داۆنو. ۆ يح چيسلە بىلي ي مى. ودنيم يز تاكيح ستوروننيكوۆ بىل ۆيدنىي فونولوگ، سينگورمولوگ، نىنە پوكوينىي اليمحان جۋنيسبەك. ون ۋتۆەرجدال: «ەسلي سلوۆا «مىي»، «كىي»، «سۇۋ»، «تۇۋ» مى ۆنوۆ بۋدەم زاپيسىۆات كاك mi, ki, su, tu, رازرۋشايا وسنوۆۋ، سلوگ، مورفەمۋ ي زۆۋچانيە كازاحسكوگو يازىكا، تو لۋچشە ۆووبششە نە مەنيات الفاۆيت ي وستاتسيا نا رۋسسكوم پيسمە».
زدەس، كونەچنو، ا.جۋنيسبەك كاك فونولوگ، زاششيششال زۆۋچانيە يازىكا، پەرەجيۆايا زا تو، چتو يز-زا وشيبوك ۆ پيسمە نارۋشاەتسيا گارمونيا زۆۋكوۆ ي يسكاجاەتسيا ەگو زۆۋچانيە. نا ساموم دەلە تاك ي پرويحوديت.
ودناكو، ۆ ەتوم سلۋچاە نوۆايا ورفوگرافيا ستالكيۆاەتسيا س پرينتسيپوم "ودين زۆۋك — ودين زناك", چتو پريۆوديت ك يزبىتوچنوستي پيسما.
ەتو پروتيۆورەچيت پوزيتسي درۋگوگو يزۆەستنوگو ۋچەنوگو نۋرگەلدى ۋالي، كوتورىي پريدەرجيۆاەتسيا پروتيۆوپولوجنوگو پودحودا. راسسموتريم ەگو ارگۋمەنتى، پريۆەدەننىە ۆ ينتەرۆيۋ «ورفوگرافياعا وڭتايلى ءالىپبي كەرەك» («دليا ورفوگرافي نۋجەن ۋدوبنىي الفاۆيت»), نا كونكرەتنىح پريمەراح سلوۆ:
- ءبۇلىنۋ – ءبۇلۇنۇۋ
- ۇرىنۋ – ۇرۇنۇۋ
- سۋىنۋ – سۇۋۇنۇۋ
- جىلىنۋ – جىلىنۇۋ
- سۇرقيا – سۇرقىيا
- سۋسىلدىق – سۇۋسۇلداق
- قيۋلاستىرۋى – قىيۇۋلاستىرۇۋۇ
كاك ۆيدنو، ەسلي سلەدوۆات ەتومۋ پرينتسيپۋ، تو پيسمو ستانوۆيتسيا چرەزمەرنو گروموزدكيم. تاكيم وبرازوم، نەسموتريا نا پروتيۆوپولوجنىە ۆزگليادى دۆۋح ۋۆاجاەمىح ۋچەنىح — نۋرگەلدى ۋالي ي اليمحانا جۋنيسبەكا — يح پوزيتسي نە موگۋت بىت پريزنانى پولنوستيۋ ۋدوۆلەتۆوريتەلنىمي.
كورەن پروبلەمى زاكليۋچاەتسيا ۆ پروتسەسسە گارموني، ۆوزنيكايۋششەم يز-زا سوچەتانيا رەدۋتسيروۆاننىح گلاسنىح (ىء/ى، ءۇ/ۇ) س سوگلاسنىمي.
مى دو سيح پور نە وسوزناەم ي نە پريزناەم پوتەنتسيال ەتوگو ياۆلەنيا.
يدەالنايا ورفوگرافيا دولجنا، پرەجدە ۆسەگو، بىت سوگلاسوۆانا س گارمونيەي يازىكا، ۋچيتىۆات اگگليۋتيناتيۆنۋيۋ پريرودۋ پيسما ي سلۋجيت كاك دليا ورفوگرافي، تاك ي دليا ورفوەپي. بولەە توگو، نەوبحوديمو پونيات، چتو پرينتسيپ «ودين زۆۋك — ودين زناك» ابسوليۋتنو نەپريەملەم دليا كازاحسكوگو يازىكا. ۆاجنو ۋچيتىۆات، چتو الفاۆيتنايا سيستەما پيسما يزناچالنو پرەدنازناچەنا دليا فلەكتيۆنىح يازىكوۆ.
ەسلي راسسموترەت زۆۋكي، وبوزناچاەمىە بۋكۆامي ي ي ۋ، تو مى ستالكيۆاەمسيا س گارمونيچەسكيمي سوچەتانيامي ىءي/ىي، ءۇي/ۇي، ىءۋ/ىۋ، ءۇۋ/ۇۋ. ەسلي بى مى رانەە وبراتيلي ۆنيمانيە نا اگگليۋتيناتيۆنىي حاراكتەر كازاحسكوگو يازىكا ي ەگو گارمونيۋ گلاسنىح، ۆوزموجنو، رەشەنيە ۆىشەۋكازاننىح پروبلەم بىلو بى نايدەنو گورازدو رانشە.
الفاۆيت - پيسمەننايا سيستەما، نەپودحودياششايا كازاحسكومۋ يازىكۋ
سينگەۆيت — ەتو سوۆەرشەننو نوۆىي تەرمين، كوتورىي ۆپەرۆىە ۆۆوديتسيا ۆ لينگۆيستيكۋ كاك سيستەما ورفوگرافي، پرەدنازناچەننايا دليا اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ. پريمەرنو ستو لەت نازاد احمەت بايتۋرسىنۋلى، زالوجيۆ وسنوۆى كازاحسكوي لينگۆيستيكي، ينتۋيتيۆنو، بەز چەتكوي سيستەمى، پرودەمونستريروۆال فونوگرافيچەسكۋيۋ مودەل، پودحودياششۋيۋ دليا اگگليۋتيناتيۆنوگو يازىكا. ودناكو، پو ناشەمۋ منەنيۋ، رازۆيتيە ەتوي يدەي زاترۋدنيالوس وريەنتاتسيەي كازاحسكيح ۋچەنىح نا فلەكتيۆنىە سيستەمى.
چتو ۋ ناس ەست دليا ۋدوۆلەتۆورەنيا وبەيح پوزيتسي ي پرينتسيپوۆ؟
ەست لي ۋ ناس ۆوزموجنوست ۆنەدريت پيسمەننۋيۋ سيستەمۋ، سووتۆەتستۆۋيۋششۋيۋ اگگليۋتيناتيۆنوي پريرودە يازىكا؟ نام نەوبحوديمو نايتي تاكۋيۋ سيستەمۋ! ەتو بۋدەت راۆنوسيلنو رەۆوليۋتسي ۆ كازاحسكوي پيسمەننوستي. درۋگوگو پۋتي نەت. يتاك، چتو ەتو زا سيستەما؟
نا ساموم دەلە، ترەبۋەتسيا رەفورما، كوتورايا سمەلو اداپتيروۆالا بى تەوريۋ كازاحسكوي ورفوگرافي ك سينگارمونيچەسكوي پريرودە يازىكا. ەتا رەفورما وپيراەتسيا نا نوۆوە مىشلەنيە. ۆ ەتوم وتنوشەني ترۋد يزۆەستنوگو ۋچەنوگو اليمحانا جۋنيسبەكا «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى» («ابزال-اي. الماتى. 2018گ») دەلاەت ەتۋ يدەيۋ ەششيو بولەە اكتۋالنوي. ۆ نيوم گوۆوريتسيا ( پەرەۆەدەن نا رۋسسكي يازىك منويۋ – س.ە.):
«يتاك:
- مەتود اناليزا زۆۋكوۆ نا وسنوۆە اكتسەنتۋاتسي، حاراكتەرنىي دليا فلەكتيۆنىح يندوەۆروپەيسكيح يازىكوۆ (ناپريمەر، رۋسسكوگو) — ەتو اكتسەنتولوگيا.
- مەتود اناليزا زۆۋكوۆ، وسنوۆاننىي نا ينتوناتسي، حاراكتەرنىي دليا يۋجنوازياتسكيح يازىكوۆ (ناپريمەر، كيتايسكوگو) — ەتو تونولوگيا.
- مەتود اناليزا زۆۋكوۆ، وسنوۆاننىي نا گارموني، حاراكتەرنىي دليا اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ ۋرالو-التايسكوي سەمي (ناپريمەر، كازاحسكوگو) — ەتو سينگورمولوگيا».
دالەە ون دوباۆلياەت: «سينگورمولوگيا دولجنا ۆوسپرينيماتسيا ي پرينيماتسيا س ەتوي توچكي زرەنيا. ۆ رەزۋلتاتە تاكيح يزمەنەني يز اپپاراتا يسسلەدوۆانيا كازاحسكوي (تيۋركسكوي) فونەتيكي يسكليۋچايۋتسيا تەرمينى فونولوگيا، فونەما، اللوفون، ا ۆمەستو نيح ۆۆودياتسيا پونياتيا سينگەمولوگيا، سينگەما (گارمونيچنىە زۆۋكي), اللوسينگەما (گارمونيچەسكيە وتتەنكي زۆۋكوۆ)».
ەتوت وسنوۆوپولاگايۋششي ترۋد پرەدوستاۆلياەت وريەنتير دليا سوزدانيا نوۆوي ورفوگرافي ي فونوگرافي كازاحسكوگو يازىكا، كوتورايا پرەدپولاگاەت يسپولزوۆانيە سينگەم دليا وبوزناچەنيا اللوسينگەم. سينگەما — ەتو نە وتدەلنىي زۆۋك، ا سوۆوكۋپنوست گارمونيچەسكي سوگلاسوۆاننىح زۆۋكوۆ.
تاكوي پودحود پرەدلاگاەت وتكازاتسيا وت تراديتسيوننوگو الفاۆيتا فلەكتيۆنىح يازىكوۆ ي پەرەيتي ك سيستەمە، پرەدنازناچەننوي يسكليۋچيتەلنو دليا اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ، كوتورايا پوزۆولياەت تسەلوستنو وبوزناچات اللوسينگەمى. ەتا سيستەما فونوگرافيچەسكوگو پيسما زاسلۋجيۆاەت نازۆانيا «سينگەۆيت».
سراۆنەنيە الفاۆيتا ي سينگەۆيتا
چتوبى لۋچشە پونيات رازليچيا مەجدۋ ەتيمي دۆۋميا سيستەمامي، راسسموتريم يح سراۆنيتەلنىە حاراكتەريستيكي.
ەتوت پەرەحود پوترەبۋەت زناچيتەلنىح ۋسيلي ي پەرەوسمىسلەنيا، نو ون وبەششاەت سوزدات پيسمەننۋيۋ سيستەمۋ، كوتورايا بۋدەت پولنوستيۋ سووتۆەتستۆوۆات پريرودە كازاحسكوگو يازىكا.
سراۆنيۆايا سيستەمۋ زاپيسي زۆۋكوۆ دۆۋح رازليچنىح يازىكوۆ، مى ۆيديم، چتو فلەكتيۆنايا سيستەما پيسما سوۆەرشەننو نە سوۆپاداەت س اگگليۋتيناتيۆنوي سيستەموي، ي تاكجە چتو نەۆوزموجنو زاپيسىۆات اگگليۋتيناتيۆنىي يازىك س پوموششيۋ الفاۆيتا، كاك پوكازالي ۆىشەۋكازاننىە پروبلەمى. يتاك، چتوبى نوۆايا فونوگرافيچەسكايا سيستەما ستالا بولەە پونياتنوي، سراۆنيم فلەكتيۆنىي الفاۆيت/ازبۋكۋ ي اگگليۋتيناتيۆنىي سينگەۆيت:
كازاحسكي الفاۆيت
(پو فلەكتيۆنوي سيستەمە پيسما)
كازاحسكي سينگەۆيت
(پو اگگليۋتيناتيۆنوي سيستەمە پيسما)
چيسلو سوگلاسنىح اللوسينگەم ۋ ا. جۇنىسبەكا — 66, مى دوباۆيلي ك نيم 56 گلاسنىح، وبششەە چيسلو سوگلاسنىح گارمونيچەسكيح زۆۋكوۆىح ەلەمەنتوۆ ستالو— 122; دوباۆيۆ گلاسنىە، وبششەە كوليچەستۆو اللوسينگەم دوستيگاەت 131. ەتي زۆۋكي موجنو زاپيسات س يسپولزوۆانيەم 28 سينگوزناكوۆ.
تابليتسۋ اللوسينگەم نە نۋجنو زنات نايزۋست، ونا وتراباتىۆاەتسيا ي وسۋششەستۆلياەتسيا اۆتوماتيچەسكي پري ۋستنوي رەچي ي پيسمەننوستي.
نوۆايا پيسمەننايا سيستەما دليا كازاحسكوگو يازىكا، وسنوۆاننايا نا اگگليۋتيناتيۆنوستي، ۆكليۋچاەت 9 گلاسنىح اللوسينگەم (3 سينگەمى) ي 122 سوگلاسنىح اللوسينگەم (17 سينگەم), ي ياۆلياەتسيا پەرۆوي فونوگرافيچەسكوي سيستەموي سرەدي يازىكوۆ، وتنوسياششيحسيا ك اگگليۋتيناتيۆنىم يازىكام. مى نازىۆاەم ەتۋ سيستەمۋ نە الفاۆيتوم، ا سينگەۆيتوم. پوتومۋ چتو ۆ ەتوي سيستەمە ەدينيتسەي زاپيسي ياۆليايۋتسيا نە بۋكۆى، ا سينتامگي يلي سينگوسيمۆولى. تاكيم وبرازوم، مى موجەم ۆەرنۋت تيۋركسكيە رۋنى دليا سوۆرەمەننوگو پيسما.
سوۆرەمەننايا كيريلليتسا، يسپولزۋەمايا كاك كازاحسكي الفاۆيت، ۆ پولنوي مەرە نە وحۆاتىۆاەت وسوبەننوستي كازاحسكوگو يازىكا، تاك كاك ونا ياۆلياەتسيا فلەكتيۆنوي سيستەموي پيسما. پوەتومۋ ۆ نەە بىلي چاستيچنو ۆكليۋچەنى اگگليۋتيناتيۆنىە ەلەمەنتى. يز-زا ەتوگو بۋكۆى ي ي ۋ ۆىپولنيايۋت رول سينگوزناكوۆ، وبوزناچايا سووتۆەتستۆەننو 6 اللوسينگەم، تاكيح كاك ىي، ءىي، ۇي، ءۇي، ۇۋ، ءۇۋ. يمەننو پوەتومۋ كازاحسكايا سيستەما پيسما، پرودولجاۆشاياسيا نا پروتياجەني ۆەكا، دو سيح پور نە ناحوديت سەبيا ي نە موجەت نايتي پراۆيلنوگو رەشەنيا. تاكيم وبرازوم، يز-زا ناسيلستۆەننوگو ۆنەدرەنيا فلەكتيۆنوي سيستەمى پيسما، سوۆرەمەننىي كازاحسكي الفاۆيت، سوستوياششي يز 42 بۋكۆ، نا ساموم دەلە ياۆلياەتسيا وبششيم الفاۆيتوم دليا رۋسسكوگو ي كازاحسكوگو يازىكوۆ، چتو بىلو توچنو وتراجەنو ۆ ناشەي ستاتە «قازاقتىڭ ءالىپبيى قالاي-قالاي؟» ("كاكوي تولكو نە بىل كازاحسكي الفاۆيت؟") 1998 گودا، ا پوتوم ەششە وپۋبليكوۆاننوگو ۆ 2004 گودۋ «الىپبيلىك رەفورما قاجەت» (نۋجنا رەفورما الفاۆيتا): «…سوۆرەمەننىي كازاحسكي الفاۆيت — ەتو وبششي الفاۆيت دۆۋح يازىكوۆ، ۆ كوتوروم پولنوستيۋ ۋچتەنى ۆوزموجنوستي ناپيسانيا نا رۋسسكوم يازىكە. ودناكو ەتا سيتۋاتسيا سوزدانا نە دليا كازاحسكوگو يازىكا، ا ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد دليا رۋسسكوگو، ا كازاحسكي يازىك سلۋجيت كاك «پودسوبنىم حوزيايستۆوم» دليا رۋسسكوگو يازىكا». لينگۆيست-سينگەۆيست ا.جۋنيسبەك ۆ 2013 گودۋ تاكجە پريزنال: «نىنەشني الفاۆيت نەلزيا نازىۆات «كازاحسكيم الفاۆيتوم». ەتو نە كازاحسكي الفاۆيت، ا «كازاحسكو-رۋسسكي الفاۆيت»، ا ەسلي بىت توچنىم، تو ەگو موجنو نازۆات داجە «رۋسسكو-كازاحسكيم» الفاۆيتوم».
XX ۆەك سلەدۋەت پريزنات كاك پەريود، كوگدا كازاحسكي يازىك نە سموگ يزباۆيتسيا وت فلەكتيۆنوي سيستەمى پيسما، مۋچاياس ي نە نايديا سوبستۆەنوگو پۋتي.
تەم نە مەنەە، تەورەتيك اليمحان جۋنيسبەك، نەسموتريا نا تو چتو حوروشو راسكرىل تەورەتيچەسكۋيۋ ستورونۋ ۆوپروسا، تاك ي نە سۋمەل ۆىرابوتات سووتۆەتستۆۋيۋششەە پراۆيلو ورفوگرافي ي نە سموگ وتكازاتسيا وت فلەكتيۆنوي فونوگرافي. ۆ كونەچنوم يتوگە كازاحسكايا ورفوگرافيا، كاك مى ۋجە پوكازالي، نە سموگلا نايتي پۋتي وسۆوبوجدەنيا وت زاكونومەرنوستەي فلەكتيۆنىح يازىكوۆ ي نە يزبەجالا تەح پروبلەم، كوتورىە بىلي سۆيازانى س «ەۆروتسەنتريچنىم اناليزوم»، نا كوتورىي ون سام وپيرالسيا. تاك، كازاحسكي سينگورمولوگ وپۋبليكوۆال سومنيتەلنۋيۋ اكسيومۋ «كازاحسكايا (تيۋركسكايا) ترانسكريپتسيا: ورفوگرافيا راۆنا ورفوەپي ي ناوبوروت». نا ساموم دەلە ەتو نە اكسيوما، ا لينگۆيستيچەسكايا تەورەما، ترەبۋيۋششايا دوكازاتەلستۆا. پوسكولكۋ پراۆيلنوست ەتوي اكسيومى زاۆيسيت وت توگو، كاكوي اناليز ورفوگرافي ۆىبرات. ەسلي كازاحسكۋيۋ ورفوگرافيۋ پودچينيت فلەكتيۆنومۋ اناليزۋ، تو راۆەنستۆو ورفوگرافيا = ورفوەپيا بۋدەت سپراۆەدليۆىم، نو توگدا ي ناپيسانيە يازىكا، ي تاك ۋجە تياجەلو چيتاەموە، بۋدەت يزليشنە ۋسلوجنەنو، ۆوت تاك:
ەسلي مى ۆوزميوم "حرەبەت" ناشەگو يازىكا — سينگارمونيزم — كاك ينسترۋمەنت، تو ۆسە ۆوپروسى بۋدۋت رەشاتسيا سامي سوبوي، ي دليا ۆسەح پروبلەم پيسمەننوستي نايدۋتسيا رەشەنيا. كاك تولكو مى ناچنيوم ەتو پريمەنيات، ناشە پيسمو ۋپروستيتسيا، ي ناشا سيستەما مىشلەنيا بۋدەت پودچينياتسيا ەستەستۆەننىم زاكونام ناشەگو يازىكا; وبيوم زاپۋتاننوگو پيسما ۋمەنشيتسيا نا 20-25%.
سوۆرەمەننىە پروياۆلەنيا پيسما پو سينگەۆيتۋ ۆ ورفوگرافي
وبراتيم ۆنيمانيە نا پريمەرى يز تەكۋششەگو كيريلليچەسكوگو الفاۆيتا، گدە چاستيچنو بىلي ۆۆەدەنى اگگليۋتيناتيۆنىە ترەبوۆانيا:
- وبوزناچەنيە زۆۋكوۆ ىءي/ىي, تو ەست يح اللوسينگەم (تەرمين، پرەدلوجەننىي ا.جۇنيسبەكوم دليا يزمەنەنيا زۆۋكوۆ، حاراكتەرنىح دليا اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ), بۋكۆوي ي: مىي – مي, ىينە – ينە ي ت.د.
- وبوزناچەنيە زۆۋكوۆ ءۇۋ/ۇۋ، ىءۋ/ىۋ بۋكۆوي ۋ: سۇۋ – سۋ, بۇۋ – بۋ, ءبۇرۇۋ – ءبۇرۋ, ءجۇرۇۋ – ءجۇرۋ ي ت.د.
- وبوزناچەنيە زۆۋكوۆ ىءر/ىر بۋكۆامي ىء/ى: ىراس – راس, ىلاق – لاق, ىرەت – رەت, اۋلىم – اۋىلىم, داۋسى – داۋىسى ي ت.د.
- وبوزناچەنيە زۆۋكوۆ ىيۋ/ىيۋ، ءىيا/ىيا بۋكۆامي يۋ/يا: ءۇيۋ – ءۇيۋ, قويۋ – قويۋ, ۇيا – ۇيا, ۇيۋ – ۇيۋ, ءىيا – يا, قىيا – قيا ي ت.د.
تەم نە مەنەە، ەتي ياۆلەنيا وستايۋتسيا نەرازۆيتىمي ۆ سوۆرەمەننوي تەوري يازىكا ي نە يمەيۋت چەتكو وپرەدەليوننىح پراۆيل، نە وسنوۆاننىح نا كاكيح-ليبو پرينتسيپاح. وني بىلي ينتۋيتيۆنو ۆۆەدەنى، بەز وفيتسيالنوي نورماليزاتسي يلي ۋستانوۆلەنيا زاكونومەرنوستەي. پوەتومۋ پريحوديتسيا راسسماتريۆات يح كاك نورمى، ۆۆەديوننىە بەز كاكوگو-ليبو وسنوۆانيا. ەتو وبياسنياەت، پوچەمۋ سيستەما ناپيسانيا پريۆەلا ك پۋتانيتسە، پوسكولكۋ نوسيتەلي يازىكا نە موگۋت پولۋچيت چيوتكيە وتۆەتى وت لينگۆيستوۆ نا ۆوپروس، پوچەمۋ پيشەم يمەننو تاك. بولەە توگو، يز پريۆەديوننىح پريمەروۆ ۆيدنو، چتو سۋششەستۆۋەت پارادوكس ۆ سيستەمە ورفوگرافي: سوۆرەمەننىي الفاۆيت ۆكليۋچاەت ەلەمەنتى كاك فلەكتيۆنوي, تاك ي اگگليۋتيناتيۆنوي سيستەم. ەتۋ سيستەمۋ پيسما كازاحسكوگو يازىكا نەلزيا سچيتات پوسلەدوۆاتەلنوي ي پولنوتسەننوي ورفوگرافيچەسكوي سيستەموي. منوجەستۆو ۆوپروسوۆ وستايۋتسيا نەرەشيوننىمي، چتو پرينوسيت نەۋدوبستۆا ۋجە بولەە ۆەكا.
تەپەر وبراتيم ۆنيمانيە نا پريمەر، ۆ كوتوروم سوۆرەمەننايا فلەكتيۆنايا ورفوگرافيا ستاۆيت ورفوگرافيۋ ي ورفوەپيۋ ۆ پروتيۆورەچيە:
تاكيە پروتيۆورەچيا موجنو ۆسترەتيت ۆ سوۆرەمەننوي ورفوگرافي بۋكۆالنو پوۆسەمەستنو. ۆ راسسموترەننوي تابليتسە ء[ۇ]/[ۇ], پرويزنوسيمىە كاك سينگەمى، زاپيسىۆايۋتسيا كاك -ى/-ءى، ي ستانوۆيتسيا وچەۆيدنىم، چتو ي پيشۋششي، ي چيتاتەل ۆىنۋجدەنى يسكاجات زاكون گارموني گلاسنىح پري چتەني. ەتو جە يسكۋسستۆەننو سوزداننوە پروتيۆورەچيە دليا اگگليۋتيناتيۆنوگو يازىكا: پودوبنايا پروتيۆورەچيۆايا ورفوگرافيا زاستاۆلياەت چيتاتەليا نارۋشات زاكون گارموني گلاسنىح ي، نە يسپولزۋيا ەففەكتيۆنوە پريمەنەنيە زاكونا سينگارمونيزما ۆ سيستەمە پيسما، مى ۆىنۋجدەنى ستولكنۋتسيا س نەۋكليۋجەي ورفوگرافيچەسكوي سيستەموي.
تەپەر داۆايتە زاپيشەم ۆىشەۋكازاننۋيۋ تابليتسۋ، وپيراياس نا زاكون گارموني گلاسنىح:
سۋسلداق – سوگلاسنو زاكونۋ گارموني گلاسنىح، يز-زا وكرۋگلەننوستي پوسلەدنەگو سلوگا، ۆسە پرەدىدۋششيە سلوگي دولجنى بىت وبيازاتەلنو وكرۋگلەننىمي، ي سينگەما ۋ تاكجە زۆۋچيت كاك وكرۋگلەننايا اللوسينگەما ۆ فورمە ۋ – ەتو نەۆوزموجنو ۆ درۋگوم ۆيدە. تاكيم وبرازوم، ۆتوروي سلوگ [سۇل] تاكجە وكرۋگلياەتسيا – [سۇۋسۇلداق]. ناپريمەر، فلەكتيۆنوە ناپيسانيە تيپا كاز+ىر، قاد+ىر ياۆنو نارۋشاەت گارمونيۋ گلاسنىح ۆ كازاحسكوم يازىكە، ەسلي بى ەتو بىلو ناپيسانو ۆ ۆيدە سينگەۆيت كازر، قادر، تو يح پرويزنوشەنيە بىلو بى: [قازىر]، [قادىر].
ءبۇلنۋ – پەرۆىي سلوگ ء[بۇل] ياۆلياەتسيا ۋزكيم، پوەتومۋ سلەدۋيۋششي سلوگ بۋدەت نە تولكو وستاۆاتسيا ۋزكيم، نو ي پود ۆوزدەيستۆيەم سينگەمى ءۇ، سلەدۋيۋششي سلوگ بۋدەت زۆۋچات كاك اللوسينگەما ء[ۇن]، كوتورايا ۆلياەت نا پوسلەدنيۋيۋ سينگەمۋ ي دەلاەت ەيو تاكجە ۋزكوي: ء[ۇۋ]، ۆ كونەچنوم يتوگە ۆسيو سلوۆو بۋدەت پرويزنوسيتسيا كاك ء[بۇلۇنۇۋ]. ا مى ەتۋ زاكونومەرنوست زابلوكيروۆالي، ناپيساۆ فلەكتيۆ ء(بۇلىنۋ) پو ستارومۋ.
ۇرنۋ – پود ۆوزدەيستۆيەم پەرۆوي اللوسينگەمى ۇر سينگەما ن پرەۆراششاەتسيا ۆ اللوسينگەمۋ [ۇن]، زاتەم سينگەما ۋ پرەۆراششاەتسيا ۆ [ۇۋ] – [ۇرۇنۇۋ].
ۆ سلوۆاح تيپا سۇۋنۋ يلي كورنۋ ناچالنىي سلوگ وپرەدەلياەت گارمونيۋ گلاسنىح وستالنىح سلوگوۆ، ي تاك كاك وني سلەدۋيۋت زاكونۋ گارموني، نەت نەوبحوديموستي پيسات كراتكيە گلاسنىە زۆۋكي، پوتومۋ چتو وني ياۆليايۋتسيا اللوسينگەمامي، تو ەست گلاسنىمي، سوگلاسۋيۋششيميسيا، ي بۋدۋت پرويزنوسيتسيا ۆ سووتۆەتستۆي س ۆىبراننوي سينگەموي: سۇۋۇنۇۋ ي كورۇنۇۋ.
تاكيم وبرازوم، ناپيسانيە درۋگيح سلوۆ سوكراششاەتسيا نە پو پرينتسيپۋ «ودين زۆۋك – ودين زناك»، ا سوگلاسنو پراۆيلۋ «ودنا اللوسينگەما/گارمونيا گلاسنىح (دۆا زۆۋكا/سوگلاسوۆاننىي دۆا زۆۋكا) — ودين زناك». سوكراششەنيە يلي وپتيميزاتسيا ناپيسانيا اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ نە پرويسحوديت س تسەليۋ ەكونومي، ا ياۆلياەتسيا رەزۋلتاتوم پريمەنەنيا سيستەمى زاپيسي، سووتۆەتستۆۋيۋششەي ترەبوۆانيام اگگليۋتيناتيۆنوگو يازىكا ي زاكونا گارموني گلاسنىح. ەتو نەوبحوديمو پريزنات. نازۆانيە «سوكراششەننايا ورفوگرافيا» — نەۆەرنو، پراۆيلنەە بىلو بى نازۆات ەتو «ورفوگرافيا گارموني كازاحسكوگو يازىكا/گارمونيا ناپيسانيا».
سينگەۆيتنايا ورفوگرافيا نە پوياۆيلاس نيوتكۋدا، ونا ۆسەگدا پروياۆليالاس كاك «پريزراك». يازىكوۆەد ەرمۇحامەت مارالبەك، ۆ سۆوەي ستاتە «يستوريا فورميروۆانيا پراۆيل كازاحسكوگو ورفوگرافيچەسكوگو پيسما» («قازاق ەملە ەرەجەلەرىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى». «ءتىل جانە قوعام» جۋرنالى №2, 2021) س ۆاجنىم زامەچانيەم، چتو «تەكست ياۆلياەتسيا ورفوگرافيچەسكيم پراۆيلوم، ي دليا توچنوگو وتراجەنيا پراۆيل ورفوگرافي بىلا ۆىپولنەنا توچنايا ترانسكريپتسيا وريگينالا»، پريۆوديت پەرەچەن سلوۆ، ناپيساننىح ليچنو ا. بايتۋرسىنۋلى ۆ ناچالە حح ۆەكا، ۆىگلياديت پيسما نا سينگەۆيتە:
- داۋستى – داۋىستى
- نوقاتسز – نوقاتسىز
- قويىلب – قويىلىپ
- بۇۋندا – بۋىندا
- جازلمايدى – جازىلمايدى
- بۇۋن – بۋىن
- اشق – اشىق
- ءسوزدڭ – ءسوزدىڭ
- سوڭندا – سوڭىندا
- استندا – استىندا
- بولماعاندقتان – بولماعاندىقتان
- ازرگە – ازىرگە
- ۇترلى - ۇتىرلى
- تك – تىك
- الپبىيىنەن – الىپبيىنەن
- مۇنڭ – مۇنىڭ
- ۇشكل – ۇشكىل
- قالبتى – قالىپتى
- بۇۋىنندا – بۋىنىندا.
ەتا سيستەما، پرەدنازناچەننايا دليا اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ، يمەەت بولشيە پەرسپەكتيۆى ۆ وسۆوبوجدەني منوجەستۆا اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ، زاسترياۆشيح ۆ رامكاح سوۆرەمەننوي فلەكتيۆنوي ورفوگرافي، ي ەتو زاداچا بليجايشەگو بۋدۋششەگو. ودناكو وچەۆيدنو، چتو سوزدانيە ي سوۆەرشەنستۆوۆانيە سينگەۆيتنوي ورفوگرافي دليا كازاحسكوگو يازىكا نە موجەت بىت رەزۋلتاتوم ودنوي ستاتي. ناشا تسەل – نا داننىي مومەنت ليش وتكرىت دۆەر ك ەتوي فۋندامەنتالنوي ۆوزموجنوستي.
زاكليۋچەنيە
پروبلەما نەسوۆەرشەنستۆا سيستەمى پيسما، كوتورايا ياۆلياەتسيا ۆاجنوي ي اكتۋالنوي دليا كازاحسكوگو يازىكا، نە تولكو سۆيازانا س نەسوۆەرشەنستۆوم، نو ي وبۋسلوۆلەنا وسوبەننوستيامي فونوگرافي، حاراكتەرنىمي دليا فلەكتيۆنىح يازىكوۆ. كاك پوكازانو ۆ داننوي ستاتە، ۆوپروس و توم، چتو اگگليۋتيناتيۆنايا پريرودا كازاحسكوگو يازىكا نە سووتۆەتستۆۋەت ەتوي سيستەمە، دەمونستريرۋەت زرەلوست پروبلەمى. كرومە توگو، پرەدلوجەننايا نوۆايا سيستەما پيسما، نازۆاننايا «سينگەۆيت», ياۆلياەتسيا ەففەكتيۆنىم ي وپتيمالنىم رەشەنيەم ۆسەح ۆوپروسوۆ، سۆيازاننىح س ورفوگرافيەي كازاحسكوگو يازىكا. سلەدۋيۋششيە فاكتى پودتۆەرجدايۋت ەتو:
- پروبلەمى، سۆيازاننىە س پولنىم نەپونيمانيەم پريرودى زۆۋكوۆ ي ي ۋ ي وتسۋتستۆيەم رەشەنيا پو يح زاپيسي، پرودولجايۋتسيا بولەە ستا لەت; زۆۋكي ۋ ي ي ياۆليايۋتسيا «سينگارمونيچەسكيمي زۆۋكامي»، تو ەست سينگەمامي، چتو زاپيسىۆايۋتسيا چەرەز 6 اللوسينگەم (ىي، ءىي، ۇي، ءۇي، ۇۋ، ءۇۋ);
- مەجدۋ 1913 ي 1934 گودامي ودنو ي تو جە سلوۆو «وقۋ» پودۆەرگالوس چەتىرەم رازليچنىم سپوسوبام زاپيسي: وقۋ، وقۇۋ، وقىۋ ي سنوۆا وقۇۋ;
- ۆ رەزۋلتاتە كازاحسكوگو پراۆوپيسانيا ۋ لينگۆيستوۆ سفورميروۆاليس دۆا پوليۋسا ورفوگرافيچەسكوگو سپورا، ك كوتورىم بىلي ۆىنۋجدەنى وبراششاتسيا ي ۆكليۋچيتسيا ۋچەنىە ي نوسيتەلي يازىكا;
- رەشەنيە پروبلەمى يسحوديلو يز تەوري سينگارموني، پرەدلوجەننوي ۋچەنىم-سينگەۆيتوم ا. جۇنيسبەكوم، ترەبۋيۋششەي سينگارمو-الفاۆيتا دليا اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ;
- سيستەما الفاۆيتا، حاراكتەرنايا دليا فلەكتيۆنىح يازىكوۆ، نە ياۆلياەتسيا وپتيمالنوي دليا اگگليۋتيناتيۆنىح يازىكوۆ، بولەە توگو، ونا پولنوستيۋ پروتيۆورەچيت زاكونۋ گارموني گلاسنىح، چتو پريۆوديت ك ورفوەپيچەسكومۋ ابسۋردۋ ي فلەكتيۆنوي ديكتاتۋرە ۆ ورفوگرافي;
- ۆ پروتسەسسە فورميروۆانيا سيستەمى پيسما كازاحسكوگو يازىكا يستوريچەسكي يمەل مەستو ي پراكتيچەسكي وپىت پريمەنەنيا سينگەۆيتنوي ورفوگرافي;
- ەدينستۆەننوي ەففەكتيۆنوي مودەليۋ پيسما دليا كازاحسكوگو يازىكا، زاۆيسيموگو وت سينگارمونيچەسكوگو زاكونا، ياۆلياەتسيا سيستەما سينگەۆيت، كوتورايا ۋسوۆەرشەنستۆۋەت ي وپتيميزيرۋەت سوۆرەمەننوي كازاحسكوي پيسمەننوستي.