دونالد ترامپ اقش-تىڭ 47 پرەزيدەنتى رەتىندە قىزمەتىنە كىرىستى. ەسكى دە جاڭا پرەزيدەنتتىڭ ورتالىق ازيا ساياساتى قانداي بولماق جانە رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى سوعىسىن توقتاتا الا ما؟ ساراپشىلار پايىمى.
«اقش ورتالىق ازيامەن قاتىناسقا مۇددەلى»
ديپلومات قازىبەك بەيسەباەۆ ترامپتىڭ بيلىككە كەلۋى ورتالىق ازياعا ءتيىمدى ەكەنىن ايتادى. سونداي-اق ول ترامپ رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعىس سوعىستى بەيبىت شەشۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى.
- اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ماركو رۋبيو ورتالىق ازيامەن قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋ كەرەك دەپ ايتتى. ناقتىراق ايتسام، قازاقستان مەن امەريكانىڭ تۇراقتى ساۋدا بايلانىسىنا كەدەرگى بولىپ تۇرعان «دجەكسون-ۆەنيك تۇزەتۋىن» الىپ تاستاۋ كەرەك ەكەنىن مالىمدەدى. سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە ەنگەن «دجەكسون-ۆەنيك تۇزەتۋى» 1974 جىلدان بەرى ەركىن ساۋدا-ساتتىققا كەدەرگى بولىپ كەلگەن ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا اقش ورتالىق ازيامەن قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا مۇددەلى بولىپ وتىر. بۇل – ءبىر. ەكىنشى ماسەلە ترامپ رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستى توقتاتامىز دەپ وتىر. ءتىپتى ترامپ ۋكراينا ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن پۋتينمەن كەزدەسۋگە ءازىر. اقش پەن رەسەيدىڭ قارىم-قاتىناسى كەرەمەت بولىپ كەتپەسە دە وڭ وزگەرىستەر باستالىپ جاتىر. قوس ەلدىڭ ءوزارا ءتىل تابىسىپ، كەلىسىمگە كەلگەنى بىزگە وتە جاقسى. ءبىزدىڭ رەسەيمەن دە، امەريكامەن دە قارىم-قاتىناسىمىز جاقسى. ايتسە دە ءبىز رەسەيمەن ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداققا مۇشە مەملەكەت بولعاننان كەيىن سوعىستان قينالىپ قالدىق. ەكى الىپ مەملەكەت تاتۋ بولسا بىزگە جاقسى بولادى، - دەيدى ول.
«رەسەيدىڭ «جەڭىسى» ورتالىق ازياعا قىمباتقا تۇسەدى»
وسى رەتتە «ترامپ رەسەيدىڭ مۇددەسىنە ۋكراينانىڭ جەرىن تارتىپ اپەرسە، وندا ءپۋتيننىڭ ورتالىق ازياعا دەگەن اگرەسسياسى كۇشەيىپ كەتپەي مە؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ساراپشى رەسەي ءوزى باسىپ العان جەرلەردى ۋكرايناعا بەرمەيتىنىن ايتادى.
- كەلىسىم رەسەيدىڭ مۇددەسىنە شەشىلەتىن بولسا، كرەمل كۇشەيە تۇسەدى. بۇل، ارينە، ورتالىق ازياعا ءوز سالقىنىن تيگىزەدى. رەسەيدىڭ «جەڭىسى» ورتالىق ازياعا قىمباتقا تۇسەدى. بىراق تا ترامپ ءوز مالىمدەمەلەرىندە حالىقارالىق ماسەلەلەردى كوتەرگەن جوق. ءارى كەتسە مەكسيكا، پاناما ارالدارىنىڭ ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ ترامپتىڭ ەڭ ءبىرىنشى ماقساتى امەريكانىڭ ىشىندەگى كۇرمەۋى قيىن ماسەلەلەردى شەشۋ بولىپ وتىر. ول سايلاۋ كەزىندە «بيلىككە كەلسەم، حالىقارالىق كومەكتى توقتاتامىن» دەپ مالىمدەگەن. ترامپ بيزنەسمەن بولعاندىقتان ول ءۇشىن ۋكراينا ماسەلەسى ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان جوق. ءتىپتى حالىقارالىق ماسەلەنى شەشۋ ترامپتىڭ ويىندا دا جوق، - دەيدى قازىبەك بەيسەباەۆ..
«اقش قازاقستاننان تۇساۋدى الىپ تاستاۋى مۇمكىن»
حالىقارالىق ساراپشى جانات مومىنقۇلوۆ ترامپتىڭ ورتالىق ازياعا وڭ كوزقاراسپەن قارايتىنىن ايتادى.
- نەگىزى رەسپۋبليكالىق پارتيانىڭ بيلىككە كەلۋى اقورداعا ءتيىمدى دەگەن ءسوز بار. ترامپ الەمدىك ساياساتقا ۇلكەن وزگەرىس الىپ كەلەدى. سەبەبى ول «مەنىڭ كەزىمدە سوعىس بولمايدى» دەپ وتىر. كەشە عانا تاياۋ شىعىستاعى «حاماس» پەن يزرايلدىڭ اراسىندا كەلىسىم بولدى. بۇل جەردە ترامپتىڭ دا ۇلەسى بار. سونىمەن قاتار ول «بۇدان دا باسقا سيۋرپريزدەر بولادى» دەپ وتىر. اقش پرەزيدەنتى ۋكرايناعا بايلانىستى ۇلكەن وپتيميزم كورسەتتى. بىراق شىنايى جاعدايعا كەلگەن كەزدە پرەزيدەنتتىڭ ۋادەسى ءاپ-ءساتتى ورىندالمايتىنىن كورىپ وتىرمىز. ەندى ول ونى ءبىراز ۋاقىت سوزىپ بارىپ شەشۋى مۇمكىن. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتىڭ ىشىندە ماسەلەنى جۇمسارتىپ، كەلىسسوزدەرگە الىپ كەلۋى مۇمكىن، - دەيدى ساراپشى.
ايتۋىنا قاراعاندا، امەريكا ورتالىق ازيادا نەگىزىنەن قاۋىپسىزدىك پەن ەكونوميكاعا ەرەكشە كوڭىل بولەتىن بولادى. ترامپ الداعى جىلدارى، بالكىم وسى جىلى «دجەكسون-ۆەنيك» زاڭىن وزگەرتۋى مۇمكىن. اتالعان زاڭ بويىنشا كەڭەس ۇكىمەتىنەن شىققان ەۆرەيلەردىڭ امەريكاعا بارۋىنا تىيىم سالىنعان.
- بۇل زاڭ قازاق ەلىنەن باستاپ، وزبەكستان، ازەربايجان سەكىلدى ەلدەرگە كەدەرگى بولىپ كەلدى. ءبىزدىڭ امەريكامەن تولىققاندى ساۋدا بايلانىستارىمىزدى دامىتۋعا كەدەرگى بولدى. اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ماركو رۋبيو ورتالىق ازيانىڭ ماڭىزىن ايتا كەلىپ، قازاقستاننان وسى تۇساۋدى الىپ تاستاۋدى سۇراپ وتىر، - دەيدى ول.
«ترامپتىڭ بيلىككە كەلۋى رەسەيگە وڭ اسەر ەتۋى مۇمكىن»
ءماجىلىستىڭ حالىقارالىق ىستەر، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەربولات ساۋرىقوۆ رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستىڭ اياقتالعانى وتە ماڭىزدى ەكەنىن ايتادى.
- ترامپ بيلىككە كەلسە سالا بايدەننىڭ كەزىندە قابىلداعان شەشىمدەردىڭ كۇشىن جويىپ، نورماتيۆتىك قۇجاتتارعا قول قويىپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە ەڭ باستى قۇجات – 90 كۇنگە دەيىن امەريكا تاراپىنان شەتەلگە قارجى بەرۋگە موراتوري جاريالاۋ بولىپ وتىر. اقش پرەزيدەنتى نەلىكتەن مۇنداي موراتوري ەنگىزگەنىن «ءبىز قاي ەلگە قانداي كومەك بەرىپ جاتىرمىز؟ ونىڭ امەريكا ءۇشىن قانشالىقتى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ماڭىزى بار ەكەنىن انىقتاپ العانشا كومەك كورسەتۋ ءۇش ايعا دەيىن توقتاتىلادى» دەپ ءتۇسىندىردى.
ەگەر اقش ۋكرايناعا بەرىپ وتىرعان قارجىلىق نەمەسە گۋمانيتارلىق كومەگىن ءۇش ايعا توقتاتاتىن بولسا، وندا رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستا وزگەرىستەر بولاتىنى انىق بولىپ تۇر. بۇل دەگەنىمىز – رەسەيدىڭ ەكونوميكاسىنا تىكەلەي قاتىستى دۇنيە. رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالاردىڭ سالقىنى بىزگە دە ءتيىپ وتىر. سوندىقتان ترامپتىڭ بۇل ويى ۇلكەن دەرجاۆا سانالاتىن رەسەي جانە ونىمەن ەڭ جاقىن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە اسەر ەتەتىن سياقتى. ياعني ترامپتىڭ بيلىككە كەلۋى رەسەي ەكونوميكاسىنا وڭ اسەر ەتۋى مۇمكىن. اقش پرەزيدەنتىنىڭ «پۋتينمەن تەز ارادا جولىعۋىم كەرەك» دەگەنى دە كوپ جايدى اڭعارتادى، - دەيدى ول.
«الەم ءۇشىن سوعىستىڭ اياقتالعانى ماڭىزدى»
سونداي-اق ءماجىلىس دەپۋتاتى ەربولات ساۋرىقوۆ ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيدىڭ دە سوعىستى توقتاتۋعا مۇددەلى ەكەنىن ايتتى.
- ەگەر وسى مالىمدەمەلەرگە سەنەتىن بولساق، بۇل سوعىستىڭ دا توقتايتىن اۋىلى الىس ەمەس سياقتى. ەگەر قوس مەملەكەتتىڭ اراسىندا سوعىس اياقتالاتىن بولسا، وندا ول ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ىقپال ەتەدى. ياعني، سانكتسيالار الىنىپ، امەريكا مەن ەۋروپا ەلدەرىمەن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس نىعاياتىن بولسا، وڭ پروگرەسس باستالادى، - دەيدى دەپۋتات.
ايتۋىنشا، ترامپتىڭ ايتقانىنان ەشقانداي ناتيجە بولماي، گەوساياسي جاعداي ودان ءارى شيەلەنىسە بەرەتىن بولسا، وندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ دە ەكونوميكاسىندا ايتارلىقتاي وزگەرىس بولا قويمايدى.
- ورتالىق ازيانى بىلاي قويعاندا الەم ءۇشىن بۇل سوعىستىڭ اياقتالعانى ماڭىزدى بولىپ وتىر، - دەيدى دەپۋتات ساۋرىقوۆ.
«ترامپ استاناعا كەلۋى مۇمكىن»
جانات مومىنقۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا، الەمنىڭ الپاۋىت مەملەكەتتەرىنىڭ ورتالىق ازياعا نازارى اۋىپ وتىر.
- ورتالىق ازيا س+5 فورماتىندا امەريكا، قىتاي، فرانتسيا جانە گەرمانيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسۋ ءوتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ورتالىق ازيا الەمدىك ساحنادا بىرتە-بىرتە ماڭىزدى بولىپ كەلە جاتىر. سەبەبى ءبىزدىڭ جەر ءۇستى، جەر استى بايلاعىمىز بار، - دەيدى ساراپشى.
امەريكا باسشىلارى ازىرگە ورتالىق ازياعا كەلگەن ەمەس.
- 2023 جىلى بايدەن ورتالىق ازيا باسشىلارىنىڭ باسىن ءبىرىنشى رەت قوسىپ، اقش-تا كەزدەسۋ وتكىزدى. اتالعان سامميتتە ول ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ بىرىنە باراتىنىن ايتىپ ەدى. مەنىڭ ويىمشا، ترامپ ەكس-پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىن جالعاستىرىپ ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بىرىنە كەلۋى مۇمكىن. سەبەبى قىتاي مەن رەسەيدىڭ ورتاسىندا جاتقان ايماقتىڭ ماڭىزى ارتىپ كەلە جاتىر. وڭتۇستىگىمىزدە ءۇندىستان مەن يران سەكىلدى يسلام مەملەكەتى بار. سول سەبەپتى ترامپ ورتالىق ازياعا كەلەتىن بولسا، ول كەزدەسۋ استانادا ءوتۋى مۇمكىن. جەر كولەمى ۇلكەن ءارى رەسەي مەن قىتايدىڭ ورتاسىندا ورنالاسقاننان كەيىن ترامپتىڭ تاڭداۋى استاناعا ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن، - دەيدى ول.
