ۇلىدان ۇلاعات
ءاربىر جىلدى حايۋان اتىمەن اتايتىنىن كەز كەلگەن قازاق بىلەدى. ءسوز رەتى كەلىپ تۇرعاندا مارقۇم اتانىڭ نەمەرەسى ەرجانعا جىل اتاۋلارىن قالاي ۇيرەتكەنىن ايتا كەتەيىن. «تىشقان جىلى – تىنىشتىق; سيىر جىلى – سىيلىق; بارىس جىلى – بىرلىك; قويان جىلى – قامبالى; ۇلۋ جىلى – ۇلگىلى; جىلان جىلى – جايلى; جىلقى جىلى – جۇتسىز; قوي جىلى – قۇتتى; مەشىن جىلى – مەرەيلى; تاۋىق جىلى – تابىستى; يت جىلى – يگىلىك; دوڭىز جىلى – دۇنيەلى»، – دەپ ارقايسىسىنىڭ ماعىناسىن اشىپ ءتۇسىندىردى. تۇلا بويى قۇت-بەرەكە مولشىلىققا، بەيبىت تىنىشتىققا باعىشتالعان جىل اتاۋلارىن بالا تۇگىلى، ونىڭ اكە-شەشەسى – ءبىز ەستىمەگەن ەدىك. جىلدىڭ جامانى جوق ەكەن. ونى جاقسى ەتەتىن دە، بۇلدىرەتىن دە ادامداردىڭ نيەت-پيعىلى مەن ءىس-ارەكەتى ەكەنىن تۇسىندىك. اتا ارى قاراي تۇيە بويىنا سەنىپ تۇرعاندا تىشقان التىن نۇر – جىلدى ءبىرىنشى كورىپ، جىل باسى دارەجەسىنە يە بولعانى جايلى جالپى ەل بىلەتىن اڭىزدى ايتتى. سوندا نەمەرەسى: «تۇيە ماقتانشاق! تۇيە ماقتانشاق!» – دەپ بالالىعىنا باسىپ جىبەردى. اتاسى وعان: «ولاي دەمە، تۇيە – قاسيەتتى جانۋار. تۇيە جىلدىڭ باسى بولماعانىمەن ون ەكى جىلدى بويىنا سىيعىزىپ تۇر. تۇيەدە ون ەكى جىلدىڭ نۇسقاسى بار. قۇلاعى – تىشقان، باقايى – سيىر، تىرسەگى – بارىس، ەرىنى – قويان، توبەسى (قاراقۇسى) – جىلقى، ءتىسى – قوي، ءجۇنى – مەشىن، مويىنى – تاۋىق، شوككەنى – ۇلۋ، قاباعى – جىلان، تابانى – يت، قۇيرىعى – دوڭىز»، – دەگەندە تۇيەنىڭ سىرتقى جاراتىلىس پوشىمىن كوز الدىمىزعا كەلتىرىپ قايران قالىپ ەدىك…
(ب.مومىشۇلىنىڭ كەلىنى زەينەپ اپايدىڭ ەستەلىگىنەن)
ناۋرىز – شارۋا تويى، تابيعات مەرەكەسءى
– «ۇلكەننەن – ۇلگى، اعادان – ونەگە، اتادان – اقىل» دەيدى كونەلەر ءسوزى. مەنىڭ دە ازدى-كوپتى ايتىپ جۇرگەندەرىم – اق ساقالدى اتالار مەن اق شاشتى اجەلەردەن ەستىگەندەرىم مەن كوزبەن كورىپ، كوكەيگە تۇيگەندەرىم. قالاي دەسەك تە، قازىرگى بۇلدىرشىندەرگە قاراعاندا، ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىز، تاربيە العان ورتامىز باسقاشالاۋ بولدى. ءوز باسىم باسقا ۇلت ارالاسپاعان تۇكپىردەگى تازا قازاق اۋىلىندا ءوستىم. ول كەزدە تۋمىسىنان كوكىرەك كوزى اشىق اقىلگوي اتالار مەن ادەپ-يناباتتىڭ كەنىندەي تەكتى اجەلەر كوپ سەكىلدى ەدى. حالقىمىزدىڭ تالاي سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارى ۇكىسى قيسايماي، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە تابيعي تۇردە ءوز جونىمەن ءوتىپ جاتاتىن. «بالا جاسىنداعىسىن ۇمىتپايدى» دەمەكشى، بالاۋسا شاقتاعى كوپتەگەن كوركەم كورىنىستەر كوز الدىڭدا مونشاقتاي ءتىزىلىپ قالىپ قويادى ەكەن. بۇل كۇندە وزىمنەن كەيىنگى جاسى كىشى جاس ۇرپاققا الدىمدا ءوتىپ كەتكەن شەجىرە قاريالاردىڭ ۇلگى-ونەگەسىن، تىرشىلىك تۇجىرىمدارىن، دۇنيەتانىمىن ايتا ءجۇرۋدى وزىمە مىندەت سانايمىن. ەرتە كەزدە قازاقتار جىلدىڭ باسىن كوكەك ايىنان باستاعان. كوكەك كوكتەمنىڭ العاشقى ايى بولعاندىقتان شارۋا كۇيتتەگەن كوشپەندى ەل بۇل ايدى اسىعا كۇتكەن. «كوكەك كەلدى، كوكتەم كەلدى، كوكەك كەلسەڭ كوپتەن بەر، كوپتەن بەرسەڭ كوپكە بار» دەيتىن تىلەك سول كەزدەردەن قالعان. ال ناۋرىز – كوكەك ايىندا باستالاتىن بۇكىلحالىقتىق ۇلى مەرەكەنىڭ اتى. جاقسى ءسوزدى جارىم ىرىسقا بالايتىن ىرىمشىل حالقىمىز كوكەك دەيتىن قۇستىڭ ۇشقالاق، جەڭىلتەكتىگىن ۇناتپاي، ايدىڭ اتىن مەيرام اتىمەن اتاپ كەتكەن. ناۋرىز ءسوزى – پارسى تىلىندە «ناۆ» – جاڭا، «رۋز» – كۇن، ياعني «جاڭا كۇن» دەگەن ءسوز. ناۋرىز مەرەكەسىن، جىل باسى سالتاناتىن دۇنيەجۇزىنىڭ بىرقاتار ەلدەرى: ءۇندىستان، يران، اۋعانستان، كاۆكاز، ورتا ازيا حالىقتارى مەرەكە رەتىندە تويلايدى.
ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان تانىم-نانىمى، سالت-ءداستۇرى بولعاندىقتان، ناۋرىزدى قارسى الىپ تويلاۋدىڭ ءوز ۇلگىلەرى مەن قاعيدالارى قالىپتاسقان. سول سەكىلدى ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ دا باسقاعا ۇقسامايتىن سۇلۋ سالتى، جاراسىمدى ءجون-جورالعىسى بار.
ناۋرىزدى اتاپ ءوتۋدىڭ ءمان-ماعىناسى
– قازاق سياقتى كوشپەندى جۇرتتىڭ ناۋرىز مەرەكەسىن قاستەرلەپ-قاسيەتتەپ اتاپ وتۋىندە ۇلكەن ءمان جاتىر. تىرشىلىك-تىنىسى مال شارۋا-شىلىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان، قىس بويى تار قىستاۋدا قىسىلىپ، سايدىڭ ساعاسىن، تاۋدىڭ ىعىن پانالاپ، مالىن جۇتتىن، جىرتقىش اڭنان امان-ساۋ الىپ شىعۋدىڭ ءوزى قانشاما كۇش-قايراتتى، توزىمدىلىكتى قاجەت ەتەدى دەسەڭىزشى! ناۋرىز كەلگەندە قىس قۇرساۋى بوساپ، جەر ارقاسى ءجىبىپ، جاڭا تىرشىلىك باستالىپ، تابيعات-انا تۇلەي باستايدى. جان-جانۋار مەن وسىمدىك الەمىنە جان كىرەدى. ودان ارى قاراي مال تولدەپ، ەلدىڭ اۋزى اققا ءتيىپ، ۋىزعا جاريدى. جىل قۇستارى كەلىپ، تىنىسى كەڭيدى، كوڭىلى سەرگيدى. ءتىرى جان يەسى كۇن شۋاعىنان كۇش الادى. ەلدىڭ ارداقتاپ اسىعا كۇتەتىن جىل مەرەكەسى، شارۋا تويى، تابيعات مەيرامى وسى ناۋرىز بولعاندىقتان، بۇل كۇنگە ءار وتباسى قىستان باستاپ دايىندىق جاساعان. قىسقى سوعىمنىڭ قادىرلى مۇشەلەرىنەن(شەكە، جامباس، جىلىك، قازى) ادەيى ارناپ ءسۇر ساقتايدى. «ناۋرىزدا اشامىن» دەپ اجەلەر قارىنداعى مايىن، جەنت، قۇرت، ىرىمشىك سەكىلدى تاعامدارىن الدىن الا ۇنەمدەپ، قامدانىپ جۇرەدى. ىسمەر انالار مەن اپالاردىڭ ءجون كورسەتۋىمەن قىز-كەلىنشەكتەر ويۋ ويىپ، كەستە تىگىپ، شاشاق ءتۇيىپ، قۇراق قۇراپ، تۇسكيىز، الاشا، سىرماق، توسەك جاپقىش سەكىلدى ءۇي بۇيىمدارىن جاسايدى. وتباسىنا كەم دەگەندە وسىنداي بىرەر زات قوسۋعا تىرىسادى. قىزدار اكەسىنە، اعالارىنا ارناپ تاقيا تىگىپ، بەتورامال كەستەلەيدى. ۇل بالالار اعاشتان وجاۋ، قاسىق، توستاعان، ساپتاياق، تەگەنە سەكىلدى اركىم ءوزىنىڭ قولىنان كەلگەنىن جاساپ، ۇيگە قاجەت دۇنيەنىڭ تولىعۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن بولعان.
قىز-كەلىنشەكتەر ءوز قولدارىنان شىققان ءساندى بۇيىمدارىن ناۋرىز كۇنى ءۇي ىشىنە جايناتىپ ءىلىپ تاستايدى. اۋىلداعى جاسى ۇلكەندەر ولاردى كورگەندە «پالەنشەنىڭ تۇسكيىزى كوز تارتارلىق»، «تۇگەنشەنىڭ سىرماعى ايشىقتى، ورنەگى قانىق، كەلىستى شىعىپتى» دەگەن سەكىلدى ماقتاۋلاردى باعىشتاپ، وزگەلەرگە ۇلگى ەتەدى. ءىس تىگۋشىلەر ونەرىنىڭ جۇرت الدىندا باعالانارىن بىلگەندىكتەن ارقايسىسى باسقاعا ۇقسامايتىن ءوز ورنەگى مەن ناقىشىن تابۋعا تىرىسقان. جاستاردىڭ شەبەرلىگى مەن ىسمەرلىگى وسىلاي شىڭدالا تۇسكەن.
ناۋرىز جاقىنداپ قالعاندا ءۇيدىڭ اينالاسىن كۇل-قوقىستان تازارتىپ، تەكەمەت-سىرماقتاردى شاڭ-توزاڭنان ارىلتىپ، كىر نارسە قالدىرماي جۋىپ، ءار وتباسى مەرەكەگە دايىندالعان. ەرلەر جاعى شاشتارىن الىپ، ساقال-مۇرتتارىن باسىپ دەگەندەي، ايەلدەر بولسا بالالارىن جۋىندىرىپ، تىرناق-شاشتارىن العىزىپ، بۇرىم-كەكىلدەرىن ساندەپ، قاراپايىم بولسا دا ءبىر جاڭا كيىمدەرىن ازىرلەپ، وزدەرى كيمەشەك، ورامال-شارشىلارىن اعارتىپ، ايتەۋىر ءبىر ادەمى ابىر-سابىر، قۋانىشتى قاربالاس تىرشىلىككە كىرىسىپ كەتەدى. ويتكەنى جاڭا جىلدى – قاسيەتتى ناۋرىز كۇنىن كىرشىكسىز تازالىقپەن، اق نيەت شىنايى پەيىلمەن قارسى السا، جىل بويى جاقسىلىق بولادى، اۋرۋ-سىرقاۋ اۋلاق جۇرەدى دەپ تۇسىنگەن.
«ءاز بولماي، ءماز بولمايدى…»
– ەرتەڭ ناۋرىز دەگەن ءتۇنى ءاربىر شاڭىراق ءۇيىنىڭ تورىنە شىراق جاعىپ، قىزىر بابا ءتۇنىن كۇزەتىپ، تىلەك تىلەگەن. بۇل ءتۇنى وتى مازداپ، جارىعى جانىپ تۇرعان ۇيگە قىزىر بابانىڭ مەيىرى تۇسەدى، كوز قىرىن سالادى، نازارىنان تىس قالدىرماي، سول ۇيگە قۇت-بەرەكە قونادى دەپ سەنىم بىلدىرگەن. سانالى ادام جىل بويى ىستەگەن ىستەرىنە، تىرشىلىگىنە ءوز ارىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرىپ، بىلمەي جاساعان، ءبىلىپ جاساعان قاتەلىكتەرى ءۇشىن جاراتقاننان كەشىرىم سۇراپ سىيىنادى. سەنىم دەگەن – ۇلى كۇش. ول ادامعا رۋحاني قۋات پەن جىگەر بەرەدى. تابىنۋ، سىيىنۋ پەندەنىڭ ىشكى بولمىسىنىڭ تازارۋىنا جول اشادى. ادامگەرشىلىك پەن مەيىرباندىق سەزىمىن وياتادى. حالقىمىزدىڭ ەرتەدەگى تانىم-نانىمى بويىنشا كۇن مەن ءتۇن تەپە-تەڭدىككە جەتكەن كەزدە اسپاندى جارىپ ءبىر عاجايىپ گۋىل ەستىلەدى. سول ءۇندى «ءاز» دەيدى. ءاز وتكەندە بۇكىل جان-جانۋار، كۇللى وسىمدىك دۇنيەسى، جالپى تىرشىلىك الەمى قايتا تۇلەپ جاڭارادى، ەسكىنىڭ اۋىرلىعى كەتەدى. ناۋرىز ءبىزدىڭ ساعات ۋاقىتىمەن ايتساق، تۇنگى ۇشتە كەلەدى. ناۋرىزدىڭ تاڭ شاپاعىن، كوكجيەكتەن كوتەرىلگەن كۇننىڭ قىزىلىن كورۋدى اتا-انالارىمىز ءبىر عانيبەت ساناۋشى ەدى. ناۋرىز كۇنى كۇننىڭ العاشقى ساۋلەسىنە ماڭداي توسىپ، شۇعىلاسىنا بولەنسە، ادامنىڭ بويىنا كۇش-قۋات تارايدى دەيدى.
ناۋرىز مەيرامىنا ارناپ مال سويىلمايدى، قۇران وقىلىپ، ۋاعىز ايتىلمايدى
– ناۋرىز كۇنى تۋعان سابيلەردى «ۇلىس كۇنى دۇنيەگە كەلدى، قۇدايدىڭ وڭداپ، قىزىردىڭ قولداعانى» دەپ ايرىقشا ارداقتايتىن بولعان. بالا تۇرماق ناۋرىز ايىندا تۋعان – بوتا، بۇزاۋ، قۇلىن مەن قوزى-لاقتى «ناۋرىز ءتولى» دەپ جاڭا جىل ءتولىنىڭ باسى رەتىندە باعالايدى. «ءناۋرىزتولدى» كۇتىمگە الىپ، جاقسىلاپ باعادى. ونى ساتۋعا بولمايدى، سىيعا بەرمەيدى. ناۋرىز مەيرامىندا مال سويمايدى، جالپى قان شىعارمايدى. وسەر تولگە، كوبەيەر مالعا كەسىرى تيەدى، مال باسى كەميدى دەگەن تىيىم بار. سونىمەن بىرگە ناۋرىز كۇنى شاش، تىرناق المايدى. ويتكەنى ادامنىڭ قارا تىرناعىنان باستاپ، شاشىنا دەيىن جاڭارىپ تۇلەيدى. ناۋرىزدىڭ ءبىرىنشى كۇنى، ياعني ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى كىر جۋمايدى، جولعا شىقپايدى، قۇرىلىس باستامايدى، ءىس تىكپەيدى، مىلتىق اتپايدى، قاقپان قۇرمايدى، تۇزاق سالمايدى.
بۇل كۇن – تىرشىلىك الەمىنىڭ تويى. تەگىندە ناۋرىز مەيرامىندا اتام زاماننان كەلە جاتقان ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتار، يسلام دىنىنەن بۇرىنعى تانىم-نانىمدار كەڭىنەن كورىنىس الادى. سوندىقتان بولار، يسلام دىنىنە قاتىستى ەشقانداي عيبادات وتەلمەيدى. قازىرگى كەزدە ءدىن مەن ناۋرىزدى ۇشتاستىرىپ، بايلانىستىرىپ ۇلىس كۇنى قوي سويىپ، قۇران وقىپ، شاريعاتتان ۋاعىز ايتاتىن بولدى. ال شىنداپ كەلگەندە، ناۋرىز – جىل باسى، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى. كۇن مەن ءتۇننىڭ، ىستىق پەن سۋىقتىڭ، قىس پەن جازدىڭ، قاراڭعى مەن جارىقتىڭ تەڭەلەتىن، جەر ارقاسى كەڭىپ، كۇللى تىرشىلىك الەمى قايتا تۇلەيتىن تابيعات مەرەكەسى; ناۋرىز – ادامداردىڭ قىس قىسپاعىنان، جۇت اپاتىنان امان قالىپ، مالى تولدەپ، اۋزى اققا جاريتىن شارۋا مەرەكەسى; ناۋرىز – ءاربىر شاڭىراققا شىراق جاعىلىپ، «قىزىر ءتۇنىن» كۇتىپ، جاقسىلىق، قۇت-بەرەكە تىلەپ، ەرتەڭگى كۇنگە زور ۇمىتپەن قارايتىن سەنىم مەرەكەسى; ناۋرىز – جەتى دامنەن ناۋرىزكوجە جاساپ، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە ءدام تاتقىزىپ، داستارقان باسىندا بىرگە وتىراتىن ىنتىماق-بىرلىك مەرەكەسى; ناۋرىز – جىل بويى وتكەن-كەتكەن رەنىشتى كەدەرگىسىز كەشىرىپ، ءان-كۇيمەن، ويىن-ساۋىقپەن جاندى جادىراتىپ، سانانى سەرپىلتەتىن كوڭىل مەرەكەسى.
بۇل كۇنى ادامدار كەشىرىمدى بولۋى كەرەك
– ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قۋانبايتىن، سەرپىلمەيتىن، مەيىرلەنبەيتىن ادام وتە سيرەك بولعان. ناۋرىز كۇنى ادامدار ءبىرىن-ءبىرى رەنجىتپەۋى كەرەك. بەيبەرەكەت سويلەۋ، كەلەڭسىز ءىس ىستەۋ، بىرەۋگە ءتىل تيگىزۋ، قول جۇمساۋ سەكىلدى جاعىمسىز ارەكەتتەردى جاساعان ادام كۇناعا باتادى دەيدى. اعايىن-تۋىس، قۇدا-جەكجات، كورشى-قولاڭ، ابىسىن-اجىن اراسىندا ءبىر جىلدان بەرى سوزىلىپ كەلە جاتقان، ساقتالىپ قالعان رەنىش، وكپە-ارازدىق بولسا، ناۋرىز كۇنى سوزگە كەلمەي تاتۋلاساتىن بولعان. بىرەۋدىڭ اراعا دانەكەر بولۋىن كۇتپەي-اق قۇشاق ايقاستىرىپ، وتكەن-كەتكەن كوڭىل كىرىن وزدەرى جۋىپ-شايىپ جىبەرگەن. ءتىپتى رۋ مەن رۋدىڭ اراسىنداعى شيەلەنىسكەن داۋ-دامايدى ەل اعالارى «ۇلىس كۇنى الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ قۇنىن كەش»، «تاتۋلىق – تاپتىرماس باقىت»، «بىرلىگى جوق ەل توزادى، بىرلىگى كۇشتى ەل وزادى»، «شىن جاقسىنىڭ اشۋى بار دا، كەگى جوق» دەگەن سياقتى دانا ۇعىمداردى العا توسا وتىرىپ، ىنتىماق پەن بۇتىندىككە شاقىرادى. ءبىر-بىرىنەن ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، اتتارىن بولەك بايلاپ جۇرگەن ەكى جاقتىڭ رەنجىسكەن ادامدارىن اقىلگوي اتالارىمىز ءبىر دستارقان باسىنان ءدام تاتقىزىپ، تاتۋلاستىرىپ، ەلدىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا كۇش سالعان. اسا ءبىر باسى – ەلگە، اياعى جەرگە سىيمايتىن پارىقسىز پەندە بولماسا، قاسيەتتى ناۋرىز كۇنى بىتىمگە كەلمەيتىن ادام كەمدە-كەم بولعان ەكەن. ناۋرىز مەرەكەسىندە «سامارقاننىڭ كوك تاسى ەريدى» دەيدى ەكەن. قازاق حالقى بۇرىن جەتىمىن تەنتىرەتپەگەن، جەسىرىن جىلاتپاعان، كەدەيىن كەۋدەگە يتەرمەگەن. «جەتىم مەن جەسىرگە بۇلاق بول، جوق-جىتىككە شىراق بول» دەپ ۇلىس كۇنى جەتىم-جەسىرگە، جارلى-جۇدەۋلەرگە ەل بولىپ قايىرىم-كومەك كورسەتىپ، قولتىعىنان سۇيەپ جىبەرەتىن بولعان. بۇل دا – قازاقتىڭ زاماننىن زامان وزدىرعان اتا ءداستۇرى.
اۋا رايىن دا الدىن الا بولجاپ بىلگەن
– مۇنىڭ بارلىعى تابيعاتپەن، جاراتىلىسپەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. بۇل – كەزدەيسوق ەمەس، وتە ەرتەدەن قالىپتاسقان اتا-بابالارىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى. ولار تابيعاتقا تابىنا ءجۇرىپ، تابيعاتتى ءوزىنىڭ ءومىرىن ساقتاۋشى كيە تۇتقان، تىرشىلىگىنىڭ ءمانى مەن ءسانى رەتىندە ارداقتاعان. بابالارىمىز اسپان الەمىن، اسپان دەنەلەرىنىڭ قوزعالىسىن، وزگەرىسىن باقىلاپ، ونى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە پايدالانا بىلگەن. ناۋرىز كۇنى قار نەمەسە جاۋىن جاۋسا، «قۇدايدىڭ نۇرى جاۋدى، قۇت-بەرەكەلى جىل بولادى» دەپ ەل قۋانعان. ناۋرىزدا جاۋعان قاردى «اقشا قار»، «ناۋرىزشا» دەيدى. مۇنىڭ قىستاعى جاۋعان قاردان وزگەشەلىگى اق ۇكىنىڭ جۇنىندەي ەرەكشە ۇلپىلدەك بولادى. بايقاساڭىز، اپپاق ادەمى قىزداردى «ناۋرىزدىڭ اقشا قارىنداي ەكەن…» دەپ تەڭەيتىن ءسوز بار. بابالارىمىز تابيعاتتىڭ تىنىسىن تىڭداپ، ءۇنىن ەستۋگە، ونى قۇدىرەتتى كۇشىمەن قات-قابات قۇپيا سىرلارىن ۇعىنۋعا تىرىسىپ، ءوزىن قورشاعان جاراتىلىس دۇنيەسى جانە ونىڭ الۋان ءتۇرلى قۇبىلىستارى جونىندە وي تولعاعان. قاريالاردىڭ ناۋرىزداعى اۋا رايىنىڭ وزگەرىستەرىنە قاراپ جاساعان بولجامدارى ءدال كەلەدى. مىسالى، ناۋرىز ايىنىڭ باس جاعىندا كۇن جىلىنىپ، قار بوساپ، تورعاي تۇمسىعى مالىناتىنداي ەرىسە، جاز ەرتە شىعادى دەپ ەسەپتەيدى. ال كۇن قاباعىن ءتۇيىپ سۇرلانىپ تۇرىپ السا، اۋا رايى وزگەرىپ، جاۋىندى-شاشىندى، مال-جانعا مازاسىز بولادى دەيدى. ايتسە دە قانشا قۇبىلعانىمەن ناۋرىز كەلگەن سوڭ-اق قىستىڭ قاھارى قالمايدى.
ناۋرىز كەلىپ، قار كەتتى،
اق قار، كوك مۇز جۇتاتقان،
شارۋا ەلىنەن زار كەتتى.
ناۋرىز كەلىپ، جاز كىردى،
جاز حابارشى «ءاز» كىردى.
كۇنگە توسىپ ارقاسىن،
جان بىتكەنگە ناز كىردى، – دەپ ناۋرىز جىرىندا ايتىلعانىنداي ەندىگى جەردە كۇننىڭ جازعا قاراي اۋىسارىن انىق بىلگەن.
ناۋرىزكوجە قالاي دايىندالعان؟
– مەرەكەدە ءاربىر ءۇي كەزەكپەن ناۋرىزكوجە جاسايدى. بۇعان سۋ مەن تۇزدان باسقا(قازاقتا توعىز سانى دا قاسيەتتى) جەتى ءتۇرلى ءدام سالىنادى ءارى «تەك مىنا ءدام سالىنۋى كەرەك» دەپ شەكتەۋ قويماعان. اركىم قولىنداعى بار ازىق-تۇلىگىنە قارايدى. تەك مىندەتتى تۇردە ءدام سانى جەتەۋ بولعان. ءسويتىپ، ناۋرىز كۇنى قازاندار كوجەگە تولادى. اۋىل اقساقالدارى باستاعان كىسىلەر كوجە سالعان ۇيلەرگە كەزەگىمەن كىرىپ، قوناق بولادى. ادەتتە ايەلدەر مەن بالالار ىدىس الا جۇرەدى. ويتكەنى ۇيدەگى كەلمەي قالعانداردىڭ سىباعاسىن بەرىپ جىبەرىپ وتىراتىن بولعان. وسىلايشا ءار ۇيدەن قۇيىپ اكەلگەن كوجەنى ءوز ءۇيىنىڭ قازانىندا قالعان كوجەگە قوسقان. بۇل ءدام-تۇزىمىز ارالاسىپ، ىنتىماق-بىرلىگىمىز نىعايسىن، كوجە سەكىلدى ميداي ارالاسىپ، كوجەدەي ءدامدى قاتىناستا بولايىق، ءبىرىمىزدىڭ ىرىسىمىز بىرىمىزگە جۇعىستى بولسىن دەگەن ۇلكەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، كوجەنى ىدىسقا تولتىرىپ قۇيادى، بۇل – «جاڭا كەلگەن جىلدان نەسىبەسى ورتايماسىن» دەگەندىك. ءارى سول قۇيىلعان كوجەنى تاۋىسىپ ءىشۋ كەرەك، ايتپەسە ىرزىعى كەم بولادى دەيدى. ناۋرىزدا قاريالار وزدەرى رۇقسات ەتىپ، جينالعان توپتى بولمەسە، ءوز بەتىنشە ەشكىم بۇرا تارتىپ، بولەك كەتىپ سىباعا جەپ، كوجە ىشۋگە بارمايدى. بۇل ىنتىماق پەن بىرلىكتى بۇزادى دەپ ىرىمدايدى. ۇلىس كۇنى جىگىت-جەلەڭ، ءجاسوسپىرىم بالالار ۇلكەن كىسىلەرمەن بىرگە ءجۇرىپ، قارتتارعا قىزمەت ەتەدى. قولىنا سۋ قۇيىپ، ورامال ۇسىنىپ، ەسىك اشىپ، تاباق تارتىپ، كوجە ۇسىنىپ دەگەندەي، قالايدا قاريالاردىڭ ىقىلاسىنا ىلىنۋگە تىرىسادى. ناۋرىز كۇنى ۇلكەندەردەن باتا الۋ ۇلكەن مارتەبە سانالعان. وڭ تىزەسىن بۇگىپ، ەكى قولدى جوعارى كوتەرىپ الاقان جايا باتا سۇراعان جىگىتتەر مەن بالالارعا اقساقالدى اتالار كۇن نۇرىنداي ساۋلەلى، جانىڭدى جادىراتاتىن ماعىنالى دا ءماندى باتا بەرەدى. كوجە ءپىسىرىپ قازان-وشاق باسىندا جۇرگەن كەلىندەردى شاقىرىپ اقساقال اتالار:
كوجە ىستەگەن كەلىندەر،
كوپكە جاققان ەلشىل بول!
بوزتورعايداي ءتولشىل بول!
ور قويانداي كوزدى بول!
شەشەن ءتىلدى ءسوزدى بول!
وركەندى بول، ويلى بول،
ءوز قۇربىڭنىڭ الدى بول! – دەپ دارقان كوڭىلمەن ريزاشىلىقتارىن بىلدىرگەن. ارينە، ناۋرىزدا ايتىلاتىن اق العىستى، تەرەڭ ماعىنالى باتا ءتۇرى كوپ قوي… ناۋرىز تاماشاسى قىدىرىپ كوجە ىشۋمەن شەكتەلمەيدى. بالۋان كۇرەسى، ارقان تارتۋ سياقتى سايىستار وتكىزىلىپ، ءانشى-كۇيشىلەر، اقىندار ونەرىن ورتاعا سالادى. كوپتىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، تويدى قىزدىرادى.
«بالا جاسىنداعىسىن ۇمىتپايدى»
– جىل قۇستارى كەلە باستاعان كەزدى قازاقتار «ىلگەرى سالىم كۇندەرگە جەتتىك» دەپ قۋانادى. كوكتەم كۇندەرى ەرەكشە كۇتەتىن قۇستىڭ ءبىرى – «ناۋرىزكوك» دەپ اتالاتىن كىپ-كىشكەنتاي قۇس. بالا كەزىمىزدە انامىز: «ناۋرىزكوكتى كورگەندە شوشىتىپ قۋماڭدار، «ناۋرىزكوگىم، كەلدىڭ بە» دەپ شاقىرىپ، جەم شاشىڭدار»، – دەۋشى ەدى. وسى قۇستىڭ كەلۋىمەن قارايلاس ناۋرىزشەشەك شىعادى. ناۋرىزشەشەك – وتە ادەمى كوپجىلدىق گۇلدى وسىمدىك. «بيىل بىرەۋىن ۇزسەڭ، كەلەسى جىلى ون گۇل شىقپاي قالادى» دەپ، وسى گۇلدى انامىز جۇلعىزبايتىن. مەنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە، كىشكەنە كەزىمىزدە ءار ناۋرىز سايىن اتالارىمىز ويىن بالالارىن تەگىس جينايتىن. توپ-توپقا ءبولىپ، ەرەسەك بالالاردى باس ەتىپ، بۇلاقتىڭ كوزىن اشۋعا جىبەرۋشى ەدى. اتا- اجەلەرىمىز: «بۇلاقتىڭ كوزىن اشۋ – مەككەگە ساپار شەككەندەي ساۋابى ۇلكەن، قاسيەتتى ءىس. سۋ بار جەردە تىرشىلىك بار، بۇلاقتىڭ كوزى اشىلسا، سۋ مول بولادى. سۋ مول بولسا، ءشوپ تە، گۇل دە جايقالىپ وسەدى، ەگىن بىتىك شىعادى. ادامدار مەن جان-جانۋارلار توق بولادى، توق بولسا، ءبىر-بىرىنە قاستىق جاساماي، بەيبىت جۇرەدى. باستاۋ-بۇلاقتاردىڭ كوزىن اشقاندارىڭ – ءومىر-تىرشىلىكتىڭ دە كوزىن اشقاندارىڭ»، – دەيتىن ەدى. وسىنى ەستىگەندە تىرشىلىكتىڭ تىرەگى بىزگە قاراپ تۇرعانداي قاناتتانىپ، بىردە-ءبىرىمىز قالماي، بۇلاقتار مەن تۇنبالاردىڭ كوزىن اشىپ، سۋ اعاتىن جىلعالاردىڭ جولىن تازالاۋعا كەتۋشى ەك… بۇل ءبىز ءۇشىن وزىنشە ءبىر عاجايىپ سەرۋەن سەكىلدى ەدى ءارى تابيعاتتى ايالاۋدىڭ، قورعاۋدىڭ تالعامى مول تاماشا ۇلگىسى، حالىق ونەگەسى ەدى…
بۇگىنگى ناۋرىز مەيرامى جايلى…
– وكىنىشكە قاراي، كەز كەلگەن نارسەنى ۇرانداتىپ ىستەۋگە ۇيرەنگەندىكتەن بولار، تىنىس-تىرشىلىگىمىزدە جىكسىز جىمداسىپ، تابيعي تۇردە ءوتۋى كەرەك ايقىن داستۇرلەردىڭ ءوزىن ناۋقانعا اينالدىرىپ جىبەرەتىنىمىز بار. ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ نەگىزگى ءمان-ماعىناسى بۇل كۇندە اۋىتىڭقىراپ، ۋ-شۋمەن كوشەگە شىعىپ كەتتى. جوسپارمەن، نۇسقاۋمەن وتكىزۋگە داعدىلانىپ بارا جاتقاندايمىز. ءتىپتى باسەكە-جارىسقا «كەرەك» ادامداردى كۇتىپ جىبەرۋگە، كوزىنە ءتۇسىپ قالۋعا ارناپ كيىز ۇيلەر تىگىلىپ، شاشىلىپ-توگىلىپ جاتقانداردى كورگەندە، وكىنىپ-اق قالاسىڭ. نەگە دەسەڭىز، سول تىگىلگەن ۇيلەرگە قاراپايىم قاريالار باس سۇعا المايدى. وتباسىندا ناۋرىزعا قاتىستى ەش دايىندىق جاساماي-اق، ناۋرىزكوجە ءدامىن ەشكىمگە تاتىرماي-اق، كوشەدەن قىدىرىپ كەلىپ، «ناۋرىز وتكىزدىك» دەيتىندەر تولىپ جاتىر. جاڭا كۇندى، جىلدىڭ باسىن، ءارى-بەرىدەن سوڭ قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنداعى جالعىز ۇلتتىق مەرەكەسىن ارداقتاپ، ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ – ءار اتا-انانىڭ پارىزى. ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرعان ءار شاڭىراق اق نيەت، تازا جۇرەكپەن، مەيىرىممەن، ۇلكەن سەنىممەن ۇلىس كۇنىن، ەڭ الدىمەن، ءوز وتىنىڭ باسىندا قارسى الۋدى داستۇرگە اينالدىرۋلارى كەرەك. جەر الەم، تابيعات-انا جاڭارىپ جاتقاندا بۇكپەسىز تىلەگەن تىلەك قابىل بولادى. بارىنا دا، جوعىنا دا تاۋبە دەگەن ىنساپتى، سابىرلى ادامنىڭ جولى اشىلادى.ۇلىس كۇنى قالتقىسىز جاساعان قايىرىمنىڭ ساۋابى زور، شاراپاتى مول. قۇدايعا شۇكىر، كوپ جىل كوزىمىزدەن تاسا بولعان قاسيەتتى مەرەكەمىزبەن قاۋىشقالى بەرى جاڭا داستۇرلەر دە قوسىلىپ كەلەدى. اتا-بابادان قالعان جاقسىنى بۇگىنگى جاڭامەن ۇشتاستىرىپ جالعاستىرساق، قازاق دەيتىن حالىقتىڭ مەرەيى ۇستەم، قونار تۇعىرى بيىك بولارى ءسوزسىز.
بۇل كۇنگى امانداسۋ، سالەمدەسۋ دە كوز ۇيرەنىپ، كۇلاق ەستىگەن ەسەندىك-ساۋلىق سۇراۋدان بولەك
– بۇل كۇنى ادامدار بىرىمەن-ءبىرى «ۇلىس وڭ بولسىن، قايدا بارسا جول بولسىن!»، «ۇلىس بەرەكە اكەلسىن!»، «ناۋرىز قۇتتى بولسىن!»، «قىزىر دارىسىن، باق قونسىن!»، ۇلىس بەرەكە بەرسىن، پالە-جالا جەرگە ەنسىن!»، «اق مول بولسىن!» – دەگەن سياقتى جۇرەكجاردى تىلەكتەردى ايتىپ امانداسادى. ادامدار «بۇل كۇنگە جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە بار، ايدان – امان، جىلدان ەسەن وتەيىك» دەپ تىرشىلىكتەرىنە، ساۋ-سالەمەت كورىسكەندەرىنە شۇكىرشىلىك ەتەدى. ازدى-كوپتى ۇلكەندەردەن العان ۇلگى-ونەگە، ءتالىم-تاربيەنىڭ باسىن ءبىراز ايتتىم. مەن تىڭنان جول سالعان جوقپىن، جاڭالىق اشپادىم، تەك حالىقتا بۇرىننان باردى ايتتىم. حالىق – عالامات ءبىر قازىنا، حالىقتا باردىڭ ءبارىن ايتۋعا ادامنىڭ عۇمىرى جەتپەيدى. «قانشا كوپ بىلسەڭ دە، كوپتەن ارتىق بىلمەيسىڭ» دەيدى دانالار ءسوزى. دەگەنمەن بىلگەنىڭدى ءبولىسۋ ول دا ءبىر جاقسىلىق دەپ ويلايمىن…
اڭگىمەلەسكەن ايگۇل بولاتحانقىزى
