مەن امانجول اعامىزدى 1991 جىلعا دەيىن بىلگەن ەمەسپىن. سول جىلى باتىس ايماق (التى وبلىستاعى جۇمىستى جانداندىرۋ) بويىنشا «ازات» قوزعالىسىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى رەتىندە مامىر ايىندا ورالعا باردىم. ماقسات – قوزعالىستىڭ بولىمشەسىن قۇرۋعا جارايتىن بەلسەندىلەر جيناستىرۋ. سابەتقازى اقاتاي اعامىزدىڭ ايتۋىمەن، ماڭدايدى ورالدىق اقىن اپەكەمىز ايسۇلۋ قادىربايعا تىرەپ باردىم. اپەكەم دەگەنىم بولماسا، ول كىسى جاس كورىندى، ايەكە ءوزىنىڭ «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ وبلىستىق ءتورايىمى رەتىندە ءتىل ماسەلەسىنە كىرىسكەنىن ايتىپ، قوزعالىسقا باسقا ازاماتتاردى تاۋىپ بەرۋگە ۋادە بەرىپ، سول جولى بەلسەندى ازاماتتاردى جيناپ بەردى.
سونىڭ ىشىندە تۇلعاسى بولەكتەۋ، سول كەزدە قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا دوتسەنت ءارى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى دەپ امانجول زەينوللاۇلىن تانىستىردى. ۇلكەن كوزدى، قويۋ دا قايراتتى قارا تولقىن شاشتى ابەكەڭنىڭ تۇلعاسى بولاشاق ساياسي باسكەر رەتىندە مەنى بىردەن سەندىردى. سويلەسە، ساۋاتتى ءارى دايەكتى سويلەيتىن عىلىمي داعدىسىنا ۇلتشىلدىعى قوسىلعاندا كەمەل ساياساتشىنىڭ كەيپىن بىردەن كورۋگە بولاتىن ەدى. سول كەزدەگى سۇرانىسقا سايكەس ورىس تىلىنە دە جاتىق، قازاق تىلىندە مەيلىنشە ساۋاتتى سويلەيتىن.
تانىسا كەلە بىلگەنىم – ينستيتۋتتا ەلدىڭ ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ستۋدەنتتەردى قازاق تىلىندە وقىتۋدى باستاپتى جانە وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ەڭ العاشقى باستاۋىش ۇيىمىن ورالدىڭ باس ينستيتۋتىندا اشىپتى. ەل تاۋەلسىزدىگىن الار قارساڭداعى اۋىر جۇكتى وسىنداي مايتالماندار بولماسا كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مەن ءۇشىن امانجول اعا تاپتىرماس ساياسي تۇلعا بولعان عۇمىرلىق ولجامنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ ۇستىنە ورالدىق ۇلتشىل ازاماتتار شەتىنەن «سەن تۇر، مەن اتايىن» بولاتىن. ونداي مىعىم توپتى باستاۋ ءۇشىن دە، باسقارۋعا دا مىقتىلىق پەن ۇلكەن الەۋەت كەرەك. مىعىم توپتى باسقارۋ ءۇشىن باسكەرلىك/ليدەر قابىلەت كەرەك. امانجول زينۋلليندە ول كەندە ەمەس بولىپ شىقتى.
ورالدىق «ازاتتىڭ» قۇرىلتايىن 1991 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنا بەلگىلەگەنبىز. وعان دەيىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇلاسقان ماڭعىستاۋداعى ميتينگ ءوتتى، ول ءۇشىن الدىن الا ورالعا باردىم دا، ايسۇلۋ قادىرباي ەكەۋمىز ورالدان شەۆچەنكوعا ۇشاقپەن ۇشتىق. ابەكەڭدى ول كەزدە ينستيتۋتتاعى قىرۋار جۇمىسى بوساتا قويمادى. اقتاۋ قالاسى سول جولى 1964 جىلدان بەرى تاراس شەۆچەنكو اتىندا بولاتىن، سول ميتينگتە قالا اتىنا سايىن شاپاعات باستاعان ماڭعىستاۋ حالقى اقتاۋ اتىن بەرگىزدى. سودان كەيىن اتىراۋ وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى عازيز الدامجاروۆ اعامىز ولجاس سۇلەيمەنوۆتى قولداپ، «نەۆادا-سەمەيدىڭ» حالىقارالىق كونفەرەنتسياسىن وتكىزگەنى بار. سوعان قاتىسىپ، اتىراۋلىق جىگىتتەردى «ازاتقا» تارتتىق. بىراق اق جايىقتىڭ ازاماتتارى قالانىڭ گۋرەۆ اتاۋىن تەك قانا كەلەسى جىلى اتىراۋعا وزگەرتتى.
وسى شارالاردان سوڭ عانا سابەتقازى اقاتاي اعامىز باستاعان ءبىر توپ «ازات» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىلەرى جەڭىل اۆتومەن ورالعا تارتتىق. سول جولى امانجول زينۋللين باستاعان ۇلتشىلداردىڭ ازىرلەپ قويعان «ازات» قوزعالىسىنىڭ ورال وبلىستىق قۇرىلتايى جىپتىكتەي بولىپ ءوتتى. كىلەڭ سايماساي ازاماتتار جينالعان، ءبارى ىعاي مەن سىعاي. پىكىر-پايىمدارىن توتەلەپ ايتىپ، قايمىقپايدى، ۇسىنىستارى قىسقا دا نۇسقا، وزدەرىن كورسەتۋگە ۇمتىلمايدى، ماسەلەنى الدىن الا كورە بىلەتىن، اشا بىلەتىن ساۋاتتى ازاماتتار ەكەن. وسىنداي مىعىم توپتى جيناي بىلگەن امانجول توراعا بولىپ ءبىر اۋىزدان سايلاندى. سابەڭ (سابەتقازى) ارقا-جارقا بولىپ، ريزالىقپەن الماتىعا ۇشتى.
بىراق ورال ماسەلەسى «ازات» قوزعالىسى ءۇشىن باستى تۇيتكىلدىڭ بەتىن اشتى. ورىس-كازاكتار كسرونىڭ ىدىراۋ قارساڭىندا، وزدەرىن رەسەيدىڭ بولشەگى ساناعاندىقتان، جايىق ءوڭىرىن دە سەپاراتتىق جولمەن يمپەريانىڭ مۇراگەرىنە قوسقىسى كەلەتىنى ايقىن ەدى جانە سوعان اشىقتان اشىق ارەكەتكە باردى. وعان گورباچەۆ باستاعان شوۆينيستەر جانتالاستى. ءتىپتى ولار جەرگىلىكتى بيلىكتى ىقتىرعان، باعىندىرعان سىڭايلى، تىلگە قاتىستى شەشىمدى ءوز پايدالارىنا قالالىق كەڭەسكە شىعارتىپ العان. وسى جىلى جوسپارلانعان پاتشالىق رەسەيدىڭ جايىق ءوڭىرىن قاراتقانىنا 400 جىلدىق مەرەيتوي جوسپارىنا دا وبلىستىق بيلىككە شەشىم شىعارتقان. مىنە وسىنداي احۋالدا بۇلارعا قارسى تۇراتىن بىردەن ءبىر كۇش تەك قانا «ازاتتىقتار» ەدى.
مىنە وسى اۋىرتپالىق پەن ءرول امانجول زينۋلين سەكىلدى ورالدىق ازاماتتاردىڭ يىعىنا بەل قايىستىرار جۇك بولدى. امانجول اعامىز جەرگىلىكتى «ازاتتى» باسقارۋدىڭ وسى جاۋاپكەرلىگىن سەزىنىپ، ءوزىنىڭ ينستيتۋتتاعى دوتسەنتتىگىنەن، كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىنەن باس تارتىپ كىرىستى. بۇل جاي عانا ۇلتشىلدىق ەمەس ەدى – ناعىز ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قابىلدايتىن، ەلىن سۇيگەن ەردىڭ عانا شەشىمى بولاتىن.
ەڭ ۇلكەن ايقاس پەن اۋىرتپالىق الدا بولاتىنىن بىلدىك. سول جولى جىگىتتەر قوزعالىستىڭ باتىس ايماق بويىنشا ۇيلەستىرۋشىسى رەتىندە ماعان بار احۋالدى جەتكىزىپ، ءتيىستى قولداۋ كۇتتى. بۇل سەپاراتتىق احۋالعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن بۇكىلقازاقستاندىق الەۋەتتى تارتۋ كەرەگىن ۇقتىم دا، سوعان كىرىستىم. قىسقاسى، بۇل جاعدايدا ورال باس شتابتىڭ رولىندە دە، ونىڭ باسشىلىعى امانجول ءزينۋلليننىڭ جاۋاپكەرلىگىنە جۇكتەلدى. دەگەنمەن، وسىنداي احۋال كەزىندە ءوزىن ءتىل ماسەلەسىمەن اينالىسقانىنا قاراماستان ايسۇلۋ قادىرباي بۇل جاۋاپكەرلىكتەن الاستامادى. ول كىسى بۇل احۋالعا امانجول اعامىزبەن قويىن-قولتىق بىرلەسىپ كىرىستى. ەڭ قىزىعى، ابەكەڭنىڭ ايسۇلۋعا دەگەن سىيلاستىعىن ساقتاي بىلەتىندىگى، قانداي جاعدايدا دا مايدانداسۋ ەمەس، بىرلەسە، تىزە قوسا جۇمىلۋدىڭ قادىرىن نازىك تۇسىنە الاتىن جىگىت ەكەندىگى مەنى قايران قالدىردى. ايتپەسە، بيلىككە تالاس ۇلتشىل ۇيىمدار ءۇشىن دە، رەسمي بيلىك ءۇشىن دە ءمالىم عوي. بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىندا سونشالىقتى ۇشىعىس بايقالمايتىن. بۇل – ازامات ءۇشىن شىنايى ليدەرگە ءتان اسىل قاسيەت ەدى! جانە دە ول ءوزىنىڭ وسى قابىلەتىمەن ناعىز زيالى ادام ەكەنىن تانىتىپ، بىزدەرگە ونەگە بولاتىن. ءوزىم اندا-ساندا كەلسەم دە، ابەكەنىڭ وسىنداي تالعامپاز قابىلەتتەرىن سىڭىرۋگە تىرىساتىنمىن.
امانجول ءزينۋلليننىڭ تۇلعاسى تاۋەلسىزدىك الاردان 90 كۇن بۇرىن بولىپ وتكەن ورالداعى قازاق-كازاك شارپىسىندا انىق كورىندى. وقيعاعا جۇمىلدىرىلعان ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ەكى جۇزگە جۋىق ادامدى مەڭگەرۋ مەن ولاردىڭ كەرەك-جاراعىن جاساقتاۋ ابەكەڭنىڭ موينىنا ءتۇستى. اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنداعى ونىڭ ابىرويى مەن بەدەلى سول كەزدە ۇلتقا تاعى قىزمەت ەتتى. ءار وبلىستان قاپتاپ كەلگەن ۇلتشىل ازاماتتاردى ستۋدەنتتەردىڭ جاتاقحاناسىنا 1991 جىلدىڭ 13-16 قىركۇيەك ارالىعىندا جاتقىزۋ سول كەزدە ۇلكەن مازالى جاۋاپكەرشىلىك بولاتىن.
ونىمەن قويماي، وقيعا كەزىندەگى بارلىق ءىس-شارالار مەن ارەكەتتەر امانجولسىز تاعى دا وتكەن جوق. وقيعا بولىپ وتكەننەن كەيىنگى بىرنەشە ايلارعا سوزىلعان ساياسي ويىندار مەن شارالار ا.ءزينۋلليندى اياعىن بۇكپەي ودان ءارى كۇرەسۋگە ءماجبۇر ەتكەنى بولەك تاقىرىپ. وسىنداي نيەت پەن جانقيار كۇرەسكەرلىكتىڭ ارقاسىندا «ازات» قوزعالىسى ەلدەگى سول كەزدەگى بارىنشا ۋشىققان ءارى ءتۇيىندى ماسەلەنى شەشكەن ساياسي ۇيىم رەتىندە مويىندالدى! ەلدىڭ باستى تۇيتكىلى قازاقتىڭ مۇددەسىنە شەشىلدى. ەگەر ورالداعى احۋال ءساتسىز بولعاندا، ەلدىڭ سولتۇسى سوگىلىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى رەسەيگە قوسىلار ما ەدى... امانجولدىڭ بۇل كۇرەستەگى ەڭبەگى يمپەرياليستىك ءشوۆينيزمنىڭ ءمۇيىزىن سىندىرعان بىردەن ءبىر ۇلى قايراتكەرلىگىن ۇمىتپاۋ كەرەك! ءتىپتى سول كەزدە ارنايى العىسىن وقيعادان كەيىن قازاق كسر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ ءوز اۋىزىمەن ەلدىڭ ۇلكەن جيىنىندا بىلدىرۋگە ءماجبۇر بولدى.
1991 جىلعى قىركۇيەك وقيعاسى ءالى كۇنگە تاريح عىلىمى تاراپىنان دا، پوليتولوگيا سالاسىنان دا نازار اۋدارىلعان تاقىرىپ ەمەس. ءالى كۇنگە جىلى جابىلىپ، قىمتالىپ تۇرعان جايت. وسىعان وراي امانجول زينۋللين سەكىلدى تۇلعالاردىڭ دا ەل الدىنداعى قىزمەتى تاسادا قالىپ وتىر. ويتكەنى بۇل وقيعا «ازات» قوزعالىسىنا ابىروي بەرىپ قويعان جوق، ەلدىڭ اۋماعىنىڭ امان قالىپ، «تىگىسىنەن سوگىلمەي» بۇگىندە الەمدەگى 9-ورىندى الۋىمىزعا بىردەن ءبىر نەگىز بەن سەبەپ بولعان تاريحي قىزمەت بولاتىن. وسىلايشا، ورال وقيعاسى – حح عاسىر سوڭىنداعى قازاقستان تاريحى ءۇشىن ايتۋلى دا كورنەكتى دايەك بولسا، ونىڭ باسىندا بولعان امانجول زينۋللين سەكىلدى تۇلعالار دا بۇگىنگى ازاتكەر تۇلعانىڭ تولىق كەيپى رەتىندە مويىندالۋى ءتيىس.
سەرىك ەرعالي
قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ 1991-1993 جىلدارداعى باتىس ايماق بويىنشا ۇيلەستىرۋشىسى.
