قازىرگى زاماندا تەحنولوگيانىڭ دامۋىمەن بىرگە ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەر ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدى. ولار اقپارات الماسۋ، بايلانىس ورناتۋ، جۇمىس ىستەۋ، ءبىلىم الۋ جانە كوڭىل كوتەرۋ سياقتى كوپتەگەن قاجەتتىلىكتەرىمىزدى قامتاماسىز ەتىپ وتىر. الايدا، ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ قولدانىلۋ اياسىندا جاڭا تاۋەلدىلىك تۇرلەرى پايدا بولۋدا. ينتەرنەت تاۋەلدىلىگى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ تاۋەلدىلىگىقازىرگى قوعامنىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالعان. بۇل قۇبىلىستاردىڭ پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك جانە فيزيكالىق سالدارى بار، ولار ادامنىڭ ءومىر ساپاسىنا، پسيحيكالىق دەنساۋلىعىنا تەرىس اسەر ەتۋى مۇمكىن. وسىعان بايلانىستى ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تاۋەلدىلىكتىڭ الدىن الۋ ماسەلەسى اسا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەت تاۋەلدىلىگىنىڭ سيپاتى
الەۋمەتتىك جەلىلەر تاۋەلدىلىگى — بۇل ادامنىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردە، ونىڭ ىشىندە Facebook, Instagram, TikTok, Twitter, VK جانە باسقالاردا كوپ ۋاقىت وتكىزۋگە دەگەن قاجەتتىلىگىن سەزىنۋى. قولدانۋشى ۇنەمى جاڭالىقتاردى باقىلاپ، حابارلامالاردى تەكسەرىپ، لايك باسۋ نەمەسە پىكىر جازۋ ارقىلى الەۋمەتتىك ماقۇلداۋعا يە بولۋدى كوزدەيدى. بۇل تاۋەلدىلىك ادامنىڭ جەكە ومىرىنە، جۇمىسىنا جانە باسقا دا ماڭىزدى اسپەكتىلەرىنە زيان كەلتىرىپ، ءومىرىن باسقارۋعا قيىندىق تۋدىرادى.
ينتەرنەت تاۋەلدىلىگى كەڭىرەك ماسەلە رەتىندە سيپاتتالادى. بۇل تەرمين ادامداردىڭ ينتەرنەتتى تىم ۇزاق ۋاقىت پايدالانۋىن، ونىڭ ىشىندە ويىندار ويناۋ، بەينەمازمۇنداردى كورۋ، چاتتاردا سويلەسۋ نەمەسە باسقا دا ونلاين ارەكەتتەردى اسىرا قولدانۋدى بىلدىرەدى. ينتەرنەتكە تاۋەلدىلىك فيزيكالىق جانە پسيحولوگيالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنا، وقۋدان، جۇمىستان قالىپ قويۋعا، سونداي-اق، الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋعا الىپ كەلەدى.
الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەت تاۋەلدىلىگىنىڭ سەبەپتەرى
ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ تاۋەلدىلىگىن تۋدىراتىن بىرقاتار سەبەپتەر بار:
- پسيحولوگيالىق فاكتورلار: ادامدار الەۋمەتتىك ماقۇلداۋ مەن تانىلۋعا ۇمتىلادى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە «لايك» الۋ، پىكىرلەر مەن بولىسۋلەردىڭ بولۋى ادامدا ۋاقىتشا پسيحولوگيالىق قاناعاتتانۋ سەزىمىن تۋدىرادى. بۇل پروتسەسس دوپامين (قاناعاتتانۋ گورمونى) ءوندىرىسىن ارتتىرادى، بۇل ءوز كەزەگىندە تاۋەلدىلىكتى كۇشەيتەدى.
- كەرى بايلانىس پەن شەكسىز اقپارات اعىمى: الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەت ءاردايىم جاڭارىپ وتىراتىن اقپارات كوزدەرى بولىپ تابىلادى. ادامدار ۇزدىكسىز جاڭا اقپارات الىپ وتىرۋدى قالايدى، ويتكەنى بۇل ولاردى ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدان قاناعاتتاندىرادى، بىراق سونىمەن قاتار ولاردى ۆيرتۋالدى الەمدە ۇزاق ۋاقىت بولۋعا يتەرمەلەيدى.
- الەۋمەتتىك ورتا مەن مىنەز-قۇلىق نورمالارى: قازىرگى قوعامدا الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەلسەندى بولۋ كوبىنەسە جاقسى الەۋمەتتىك مارتەبە مەن تانىمالدىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدانادى. ادامدار وزدەرىن تانىتۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىتىن ونلاين وتكىزىپ، ۆيرتۋالدى ءومىردى شىنايى ومىردەن ارتىق كورەدى.
- ەموتسيونالدى قاشۋ: ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەر — بۇل شىنايى ومىردەگى سترەسستەن نەمەسە كۇيزەلىستەن قاشۋ ءتاسىلى. كوپتەگەن ادامدار اۋىر ەموتسيالاردان، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردەن نەمەسە قارجىلىق قيىندىقتاردان قۇتىلۋ ءۇشىن ينتەرنەتكە نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىلەرگە كىرىپ كەتەدى.
الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەت تاۋەلدىلىگىنىڭ سالدارى
ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تاۋەلدىلىكتىڭ بىرنەشە جاعىمسىز اسەرلەرى بولۋى مۇمكىن:
- فيزيكالىق دەنساۋلىققا اسەرى: ۇزاق ۋاقىت بويى كومپيۋتەر نەمەسە ءموبيلدى قۇرىلعىلار قولدانۋ كوزدىڭ كورۋ قابىلەتىنىڭ ناشارلاۋىنا، باس اۋرۋىنا، ومىرتقا اۋرۋلارىنا اكەلۋى مۇمكىن.
- پسيحيكالىق دەنساۋلىققا اسەرى: تاۋەلدىلىك دەپرەسسيا، مازاسىزدىق، ۇيقىسىزدىق، الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋ سياقتى پسيحولوگيالىق ماسەلەلەردى تۋدىرۋى مۇمكىن.
- الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ بۇزىلۋى: ۆيرتۋالدى الەمدە كوپ ۋاقىت وتكىزۋ شىنايى ومىردەگى قارىم-قاتىناستاردى السىرەتىپ، ادامدى جالعىزدىققا اكەلۋى مۇمكىن. بۇل، اسىرەسە، جاستار اراسىندا بايقالادى.
- ونىمدىلىكتىڭ تومەندەۋى: ادامدار جۇمىستا نەمەسە وقۋدا ۋاقىتتىڭ كوپ بولىگىن الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەتكە ارناعاندىقتان، ولاردىڭ ونىمدىلىگى تومەندەيدى، بۇل كاسىبي جانە وقۋ جەتىستىكتەرىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى.
- قۇمار ويىندار مەن ونلاين ويىندارعا تاۋەلدىلىك: ينتەرنەت ارقىلى ويىندار ويناۋ تاۋەلدىلىكتىڭ ءبىر تۇرىنە اينالىپ، كوپتەگەن جاستار مەن ەرەسەكتەردىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرەدى.
الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەت تاۋەلدىلىگىنىڭ الدىن الۋ شارالارى
ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تاۋەلدىلىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بىرنەشە ءتيىمدى شارالار بار. بۇل شارالار تەك جەكە ادامعا عانا ەمەس، سونداي-اق قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دە قولعا الىنۋى ءتيىس.
1. اقپاراتتىق كامپانيالار مەن اعارتۋ جۇمىستارى
الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەت تاۋەلدىلىگىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن حالىقتى اقپاراتتاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت. مىسالى، مەكتەپتەردە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا جانە جۇمىس ورىندارىندا اقپاراتتىق ناۋقاندار، لەكتسيالار مەن ترەنينگتەر ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ينتەرنەت تاۋەلدىلىگىنىڭ تەرىس سالدارىن تۇسىندىرۋگە بولادى. قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى «جاستار اراسىندا ينتەرنەت تاۋەلدىلىگىنىڭ الدىن الۋ» تاقىرىبىندا ءتۇرلى كونفەرەنتسيالار مەن سەمينارلار وتكىزىلە باستادى. بۇل شارالار جاستاردى تەك قانا ينتەرنەتتىڭ ەمەس، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ دە زياندى اسەرلەرىنەن ساقتاندىرۋعا باعىتتالعان.
2. تسيفرلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ
ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردى ءتيىمدى ءارى قاۋىپسىز پايدالانۋدىڭ ماڭىزى زور. سوندىقتان، مەكتەپتەر مەن كوللەدجدەردە تسيفرلىق ساۋاتتىلىق باعدارلامالارىن ەنگىزۋ قاجەت. بۇل باعدارلامالار جاستارعا ينتەرنەتتى دۇرىس پايدالانۋدى، جەكە مالىمەتتەردى قورعاۋدى جانە ونلاين ورتانىڭ پسيحولوگيالىق اسەرىنەن ساقتانۋدى ۇيرەتەدى.
3. ەكران ۋاقىتىنا شەكتەۋ قويۋ
ۇيدە نەمەسە مەكتەپتە ينتەرنەتكە دەگەن ۋاقىت شەكتەۋلەرىن ەنگىزۋ — بۇل تاۋەلدىلىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءتيىمدى ءادىس. مىسالى، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ءۇشىن سمارتفون مەن كومپيۋتەرگە كۇنىنە تەك بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ىشىندە عانا كىرۋگە رۇقسات ەتۋگە بولادى. اتا-انالار مەن پەداگوگتار بۇل رەتتە ۇلكەن ءرول اتقارادى، سەبەبى ولار بالالاردىڭ ينتەرنەتتى قانشالىقتى ءجيى جانە قالاي پايدالاناتىنىن باقىلاۋعا مۇمكىندىك الادى.
4. پسيحولوگيالىق كومەك جانە تەراپيا
ينتەرنەت تاۋەلدىلىگىنە ۇشىراعان ادامدارعا پسيحوتەراپەۆت نەمەسە پسيحولوگتىڭ كومەگى قاجەت بولۋى مۇمكىن. كوگنيتيۆتى مىنەز-قۇلىق تەراپياسى (كمت) سياقتى ادىستەر ينتەرنەتكە تاۋەلدىلىكتى جەڭۋگە كومەكتەسەدى. بۇل ءادىس ادامنىڭ ينتەرنەتتى قولدانۋ ادەتتەرىن، ونىڭ ەموتسيالىق جانە مىنەز-قۇلىقتىق تۇرعىدان سالدارىن زەرتتەپ، ولاردى تۇزەتۋگە باعىتتالعان.
5. بالانس پەن ۋاقىتتى باسقارۋ داعدىلارىن دامىتۋ
ادامدارعا ءوز ۋاقىتىن دۇرىس جوسپارلاۋ مەن باسقارۋدى ۇيرەتۋ ماڭىزدى. مىسالى، كۇندەلىكتى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ ءۇشىن ارنايى تاسپالار مەن ۋاقىتتى باسقارۋ باعدارلامالارىن قولدانۋ ارقىلى ادام ينتەرنەتكە تاۋەلدى بولماي، ماڭىزدى ىستەرمەن شۇعىلدانا الادى.
6. قۇقىقتىق رەتتەۋ
قۇقىقتىق تۇرعىدان دا ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ورىن الاتىن زياندى كونتەنتكە، ونلاين قۇمار ويىندارعا جانە باسقا دا تەرىس ادەتتەرگە قارسى زاڭنامالىق شارالار ەنگىزىلۋى مۇمكىن. مىسالى، ۇكىمەت ينتەرنەت تاۋەلدىلىگىنەن زارداپ شەككەندەرگە كومەك كورسەتەتىن ارنايى باعدارلامالار جاساپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە تەرىس اسەر ەتۋ مۇمكىندىكتەرىن رەتتەيتىن زاڭدار قابىلداي الادى.
الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەتتىڭ ارتىق پايدالانىلۋى قازىرگى قوعامداعى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل تاۋەلدىلىك تەك پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك، بىراق فيزيكالىق سالدارعا دا اكەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان ينتەرنەت تاۋەلدىلىگىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن اقپاراتتىق كامپانيالار، تسيفرلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ، پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتۋ، ۋاقىتتى باسقارۋ داعدىلارىن دامىتۋ سياقتى شارالاردى قولعا الۋ قاجەت
