ناۋرىزدىڭ باستى كەيىپكەرى – قىدىر اتا دەسەك، وسى ءبىر بەينەنى توڭىرەگىندە ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ ايتىلاتىنى جاسىرىن ەمەس. حالقىمىزدىڭ ميفولوگيالىق تۇسىنىگى بويىنشا «21 ناۋرىز ءتۇنى دالانى قىزىر ارالايدى ەكەن» دەگەن سەنىم قالىپتاسقان. جاڭا جىلعا، جاڭا كۇنگە، جاڭا تاڭعا سالەم جاساۋ، جاڭا نۇرعا شومىلىپ، جان مەن تانگە قۋات الۋ ۋاقىتى – وسى ناۋرىز ايىنىڭ 21-نەن 22-نە قاراعان ءتۇندى حالىق «قىدىر ءتۇنى»، ياعني ىرىس ءتۇنى دەپ اتاعان. بۇل ءتۇنى ادامدار ۇيىقتاماي، جاراتقانعا قۇلشىلىق جاساپ، ىرىس پەن بەرەكە، ىنتىماق پەن بىرلىك تىلەيدى. بايىرعى قازاق ەلىنىڭ ناۋرىزدى قارسى الۋىنداعى ەجەلگى نانىم-سەنىمى بويىنشا، ءدال وسى كەشتە دالانى قىدىر ارالايدى ەكەن. سول سەبەپتى قازاق ءۇشىن ناۋرىز ءتۇنى «قىدىر ءتۇنى» اتالىپ، قاسيەتتى سانالعان. ال وسى «قىدىر تۇنىندە» ەل ارالايتىن قىدىر اتانىڭ قازاق ومىرىندەگى ورنى قانداي؟ بۇگىندە بازبىرەۋلەر وسى ءبىر بەينەنى، ءتىپتى قازاقتىڭ «اياز اتاسى» دەگەن ۇعىمعا تەلىپ ءجۇر. بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟ جالپى، ادامدارعا داۋلەت دارىتىپ، باق قوندىرادى دەيتىن ىزگى سەنىممەن استاسىپ جاتاتىن اتالمىش اۋليە بەينەسىنىڭ قازاق ومىرىندەگى ورنى قانداي؟ قىدىر اتا اڭىز با، الدە اقيقات پا؟..
ەتنوگرافتاردىڭ پىكىرىنشە، يسلام، دىنىندە قىدىر – ەل ارالايتىن ادام بەينەسىندەگى «اۋليە»، ادامدارعا قامقورشى، «داۋلەت» بەرۋشى ەكەن. ءدىني نانىم بويىنشا، ءاربىر نارسەنىڭ يەسى بولادى-مىس. مىسالى، ولار ءتۇرلى قۇس، ادام، جاندىك بەينەسىندە ەل كەزىپ جۇرەدى دەگەندەي سەنىمنەن تۋعان «قۇت»، «داۋلەت»، «ىرىس» ۇعىمدارى. سونداي نانىم تۋدىرعان كەيىپكەردىڭ ءبىرى – وسى قىدىر. قىدىر اتا – بۇكىل حالىقتىڭ قامقورى، ولارعا جاقسىلىق جاساۋشى، ىرىس، قۇت، نەسىبە اكەلۋشى، باقىت، بەرەكە، ءومىر سىيلاۋشى قاسيەت يەسى، كەمەڭگەر، اۋليە، كورىپكەل، جارىلقاۋشى قارت. ول ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە ءار ەلگە كەلىپ، ءار شاڭىراققا سوعىپ باتا بەرەدى. مىنە، سوندىقتان ءار ءۇي قىدىر اتانىڭ جولىن كۇتىپ، وزدەرىنىڭ جانىن دا، ءتانىن دە، كيەر كيىم، ىدىسى مەن بۇيىمدارىن دا تازا ۇستاۋعا تىرىسادى. ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىن، قورا-قوپسىنى تازارتىپ، اعاش ەگىپ، كوشەت وتىرعىزىپ، وسىمدىككە سۋ قۇيادى. «جاڭا جىلدا مۇنتازداي تازا ۇيگە كىرسە، ول ءۇي اۋرۋ-سىرقاۋدان، پالە-جالادان امان بولادى» دەپ سەنىپ، ناۋرىزعا دەيىن ءۇي ىشىندەگى مۇلىك، جيھازداردىڭ شاڭىن ءسۇرتىپ، جۋىپ، توسەك ورىندى، كيىم-كەشەكتى سىرتقا شىعارىپ قاعىپ-سىلكىپ، ءبارىن دە تازارتىپ قوياتىن بولعان. بۇرىندارى قازاقتاردىڭ قىدىر ءتۇنى جاڭا جىل تابالدىرىقتان اتتاپ، ۇيگە ەنگەنىندە ونىڭ ءىشى جاپ-جارىق بولىپ تۇرسىن دەپ، تورگە قوس شىراقتى جاعىپ قوياتىنى جانە بار. مۇسىلمان قاۋىمى مۇنداي ۇيگە قىدىر اتا تۇنەپ نەمەسە باتا بەرىپ كەتەدى دەپ تۇسىنگەن. «قىدىر قونعان»، «قىدىر دارىعان» دەگەن سوزدەر وسىنداي يگى سەنىمنەن شىقسا كەرەك.
سونداي-اق حالقىمىزدا «بەرەكە باسى – ناۋرىزدا»، «جىل باسى جاقسى باستالسا، اياعى ىرىستى بولادى» دەگەن نانىم دا بار. وسىعان وراي بۇرىندارى اتا-اجەلەرىمىز: «جىل بويى اق مول، ءداندى داقىل بىتىك، جاۋىن-شاشىن كوپ بولسىن»، – دەپ، قىدىر ءتۇنى ۇيدەگى ىدىستاردىڭ ءبارىن ىرىسقا – بيدايعا، تارىعا، سۇلى، جۇگەرىگە، اققا – سۇتكە، ايرانعا، شۇباتقا، شالاپقا، ۋىزعا جانە كاۋسار بۇلاق سۋىنا تولتىرىپ قوياتىن بولعان.
ال ەندى قازاقتىڭ سالت-داستۇرىندەگى قىدىر اتاعا ۇڭىلەر بولساق، ول – اۋليە، كورىپكەل، جاقسىلىقپەن جارىلقاۋشى، باتا بەرۋشى، ايتەۋىر، بار جاقسىلىقتى ادامزاتقا دارىتۋشى دەگەن سەنىم اياسىندا تۇسىندىرىلەدى. دەسەك تە، بۇل سوزدەردىڭ اڭىز-اپساناعا ۇلاسىپ جاتقان جەرلەرى دە بارشىلىق. سونىمەن، قىدىر اتا كىم بولدى؟
كىتاپ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قىدىر ءسوزىن قازاقشاعا اۋدارساق، «جاسىل ادام» دەگەن ماعىنا بەرەدى ەكەن. ياعني «حادار» – ارابشا جاسىل دەگەن ءسوز. ال «حادراۋات» – جاسىل كوكونىستەر دەگەننىڭ بالاماسى بولىپ تابىلادى. ناۋرىز ءتۇنى ەل كەزىپ جۇرەتىن اۋليەنىڭ قىدىر دەپ اتالۋىنا بۇدان وزگە دە بىرنەشە دايەكتەمەلەر بار. اتاپ ايتار بولساق، ەگەر قىدىر اتا ءبىر جەرگە وتىرىپ، كەيىن ول جەردەن تۇرىپ كەتكەندە، الگى وتىرعان جەرى جاپ-جاسىل بوپ قالادى دەلىنسە، جانە ءبىر دەرەكتەردە ول كىسى جاسىل كيىم كيىپ ءجۇرۋى سەبەپتى دە جاسىل ادام، ياعني قىدىر دەپ اتالىپ كەتكەن ەكەن دەگەن بولجامدار ايتىلادى.
ال بۇعان بەلگىلى ەتنوگراف-جازۋشى، عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءوزىنىڭ «قازاق الەمى» اتتى ەڭبەگىنىڭ 228-بەتىندە بىلاي دەپ تۇسىنىك بەرەدى: «بايىرعى سالت-جورا بويىنشا قازاق اراسىندا ۇلىس تويى ءتۇن ورتاسى اۋا باستالادى. بۇل ءتۇن – «قىزىر ءتۇنى» دەپ اتالادى. حالىقتىڭ نانىم-سەنىمىندە قىزىر (قىدىر) قاسى-كوزىن جاپقان قارت ادام بولسا كەرەك. قىزىر اتانى باق جەتەلەپ جۇرەدى ەكەن دەيدى. ۇلىس تويىنىڭ تاڭىن كوزىمەن اتىرۋى ءۇشىن قىزىر اتا ءتۇن ورتاسى اۋا دالا كەزەدى. قىزىر ءتۇنىن ۇيىقتاماي وتكەرۋ ءۇشىن اۋىل جاستارى الۋان ءتۇرلى ويىن ۇيىمداستىرىپ، «قىزىر نازارىن اۋدارىپ باقىتتى بولامىز» – دەپ، نەبىر توسىن تاماشا-قىزىقتار كورسەتەدى. وسىناۋ قىزىق-دۋماننىڭ ىشىندە «جاندى-قۋىرشاقتىڭ» ءجونى بولەك. ول ءۇشىن جاستار اۋىلداعى نوقتا كورمەگەن ەڭ اساۋ تايىنشانى ۇستاپ، ەڭ ەسكى اشامايدى سالىپ، اشاماي ۇستىنە ەڭ ەسكى كيىم-كەشەك پەن قۇرىم كيىزدەن جاسالعان قۋىرشاق ورناتىپ، تايىنشانىڭ قۇيرىعىنا ەسكى شەلەك بايلايدى دا: «ۇلىس اتىپ قويادى، بار ەلگە حابار بەر!» – دەپ، شابىنا شىبىق جۇگىرتىپ، ساۋىرعا ءبىر سالىپ قويا بەرەدى. اساۋ تايىنشا وكىرىپ-باقىرىپ جونەلەدى. يت ۇرەدى، قوتانداعى مال ۇركەدى، ءۇي-ۇيدەن شال-شاۋقان ەربيىپ شىعادى، جاستار ءماز-مەيرام بولىسادى…».
جانە ءبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، كۇن ساۋلەسى جەر شارىنىڭ شىعىس بولىگىنەن تاڭعى ساعات 6-دا سەبەزگىلەپ اتقان كەزدە جاڭا جىل تۋادى. ءبىزدىڭ وڭىرىمىزدە بۇل ءسات تاڭعى ساعات 3-كە تۇسپا-تۇس كەلەدى ەكەن. سول سەبەپتى قازاق حالقى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ناۋرىزدى، جىل باسىن ناۋرىزدىڭ 22-ءسى كۇنى تاڭعى ساعات 3-تە قارسى الادى. ياعني جاڭا جىلدى ۇيىقتاماي اق تىلەك، اق نيەتپەن قارسى الۋ ءۇشىن قىزىق دۋمان قۇرىپ، ارنايى سالت-داستۇرلەردى ورىنداپ، جىل باسىن قارسى الۋعا ەرەكشە ءدام ازىرلەپ، ايرىقشا دايىندالعان دەسە، قوس عالىم گ.سەلەزنەۆ پەن ا.سەلەزنەۆالاردىڭ پايىمداعانىنداي، قىدىر اتا جيىنتىق بەينە رەتىندە كورسەتىلەدى. ول انتروپومورفتىق تۇردەگى بەينە تۇرىندە تۇيە جەتەكتەگەن اپپاق كيىمدەگى اۋليە بولعان دەپ سۋرەتتەيدى. ونىڭ بەينەسى جارماق تارىزدەس: دەرەكتى ءھام دەرەكسىز. ال ورتالىق ازيادا قىدىر اتا جەر وڭدەۋ، ەگىنشىلىكپەن تىعىز بايلانىستا بولعان دەگەن دەرەكتەر دە كەلتىرىلەدى كەيبىر دايەك كوزدەرىندە. ياعني ەگىستىك القابىن قولىمەن ايالاپ، بار مەيىرىن توكسە، سول جىلى ءونىم مول بولادى دەگەن سەنىم قالىپتاسقان. كەيبىر دەرەكتەردە قىدىر اتا جان-جانۋارلاردىڭ دا جەبەۋشىسى رەتىندە عۇمىر كەشەدى دەگەن نانىم بار. ەگەر ادام ۇلىس كۇنى اپپاق مىسىق، بولماسا اپپاق ءيتتى كورسە، ول دا قىدىر اتادان كەلگەن شاپاعات، نۇر دەپ قابىلدانعان.
ەندى كوركەم ادەبيەتكە كەلەتىن بولساق، حالىق ەرتەگى، جىر-داستاندارىندا جانە جالپىمۇسىلماندىق ۇعىمدا قىدىر اتا بەينەسى دەرەكتى دە، دەرەكسىز دە، ياعني اقيقاتتىق تا، اڭىزدىق تا بەينەدە كەلە بەرەدى. دەرەكتى كەيپىندە جەلماياسىن جەتەكتەگەن جيھانكەز، ابىز اقساقال، حالىققا دۇرىس جول نۇسقاۋشى كەمەڭگەر قاريا كەيپىندە كورىنسە، دەرەكسىز كەيىپتە اۋليە، جوعارىدان ايان بەرۋشى، جاقسىلىقپەن جارىلقاۋشى بولىپ سۋرەتتەلەدى. ماسەلەن، «الپامىس باتىر» جىرىنداعى بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ وبرازى دا وسى قىدىر اتانىڭ فەنومەنى دەگەن بولجامدار بار. ياعني قىدىر اتا – جاقسىلىقتىڭ نۇسقاۋشىسى رەتىندەگى سيمۆوليكالىق بەينە. سوندىقتان جوعارىدا عالىمدار تاراپىنان ايتىلعان پىكىرلەردەن تۇيەرىمىز – قىدىر ۇعىمىنىڭ استارىندا يسلامعا دەيىنگى ميفتىك بەينەلەرمەن استاسىپ جاتقان ءالى دە قۇپياسى اشىلماعان كۇردەلى وبراز جاسىرىنىپ جاتىر.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەرلىك جانە ءبىر جايت – كوپشىلىك قاۋىم اراسىندا «قىدىر اتا» مەن «قادىر ءتۇنىن» شاتاستىرىپ جاتاتىندار دا ءجيى كەزدەسەدى. الايدا دەرەكتىك تۇرعىدان زەردەلەگەندە، قىدىر اتا مەن قادىر ءتۇنى ەكەۋى ەكى بولەك نارسە. قىدىر ءتۇنى ناۋرىز ايىندا تۋسا، قاسيەتتى رامازان ايىنىڭ سوڭعى ون تاق تۇندەرىنىڭ ءبىرى – قادىر ءتۇنى دەپ اتالادى. قادىر ءتۇنى كوبىنەسە قاسيەتتى ايدىڭ 27-ءشى تۇنىنە سايكەس كەلەدى. سوندىقتان، بۇل تۇندە قىدىر اتا كەلەدى دەگەنىمىز نەگىزسىز پىكىر ەكەن. قاسيەتتى قۇران كارىمدەگى: «نەگىزىندە، قۇراندى قادىر تۇنىندە تۇسىردىك. (مۇحاممەد س.ا.س.) قادىر ءتۇنىنىڭ نە ەكەندىگىن بىلەسىڭ بە؟ قادىر ءتۇنى مىڭ ايدان حايىرلى. پەرىشتەلەر مەن جابىرەيىل پەرىشتە ول كەشتە راببىلارىنىڭ رۇقساتى بويىنشا بارلىق ءىس ءۇشىن (جەر بەتىنە) تۇسەدى. ول بەيبىتشىلىك كەشى (بولعان قادىر ءتۇنى) تاڭ راۋانداعانعا دەيىن جالعاسادى» – دەگەن پىكىرلەرمەن استاسىپ جاتقان، ياعني رامازان ايىنىڭ تاق جۇلدىزىندا تۋاتىن قاسيەتتى تۇنىندە قىدىر اتانىڭ ەمەس، پەرىشتەلەردىڭ تۇسەتىندىگى جايىندا اياتتار وسى ويىمىزعا دالەل بولا الادى.
نازەركە جۇماباي
جاڭا جىلدىق جورالعى
«ۇيقىاشار» – «قىدىر ءتۇنى» دايىندالاتىن ءدام. اۋىلدىڭ بويجەتكەندەرى وزدەرى ۇناتاتىن جىگىتتەرگە ارناپ سوڭعى ەتىن ۋىزبەن بىرگە ءپىسىرىپ، جاڭا جىلدى وزىمەن قارسى العالى وتىرعان عاشىعىنا ۇسىناتىن قازاقتىڭ ادەمى داستۇرلەردىڭ ءبىرى.
«سەلتەتكىزەر» – «قىدىر ءتۇنى» وزدەرىنە «ۇيقىاشار» بەرىپ، ىنتا-ىقىلاسىن بىلدىرگەن، ۇيىقتاپ قالماي جاڭا جىلدى قارسى الۋعا كومەكتەسكەن بويجەتكەندەردىڭ قولاقىسىن قايتارۋ ماقساتىندا بوزبالالار ولارعا الدىن الا ءارتۇرلى سىيلىقتاردى دايىنداپ قويادى. ونى «ۇيقىاشاردان» سوڭ بويجەتكەندەرگە سىيلايدى. مۇنى قازاق «سەلتەتكىزەر» دەپ اتايدى. سىيلىقتاردىڭ ىشىندە اينا – پاكتىك پەن جاستىقتىڭ، تاراق – ادەمىلىك پەن سۇلۋلىقتىڭ، ءيىسسۋ – بۇرشىگىن جاڭا جارعان جاۋقازىنداي قۇلپىرۋدىڭ، جايناي ءتۇسۋدىڭ بەلگىسى بولىپ سانالادى.
ءراسىم
«ءوزiمiز بالا كۇنi كورگەن ناۋرىز ەرەكشە بولاتىن. وندايدا كوپشiلiك ۇلىستىڭ ۇلى كۇنi باستالماي تۇرىپ-اق، بiر-بiرiن قۇتتىقتاي باستايتىن. سوندايدا ايتىلعان تiلەك-باتادا ەسەپ بولمايدى. بۇل – وزiنشە بiر عاجاپ ءداستۇر! ودان دا كەرەمەتi – بiر-بiرiن رەنجiتكەندەر بولسا، وسى كۇنi كەشiرiم سۇراسىپ، قاۋىشىپ جاتادى. قالاي بولعان دا، شاماسى كەلگەندەر ەسكi جىلدىڭ وكپە-نازىن، بازىنا-قارىزىن جاڭا جىلعا قالدىرمايدى. سونىڭ ءبارi ناۋرىز كوجە قويىلعان اق داستارقان باسىندا بiر دەمدە ۇمىتىلىپ، قالىڭ حالىق مارە-سارە بولادى دا جاتادى».
جاعدا بابالىق
الاش اماناتى
«ناۋرىز – قازاقشا جىل باسى. بۇرىنعى كەزدە ءھار ەلدە ناۋرىز تۋعاندا مەيرام قىلىپ باس اسىپ، قازان-قازان كوجە ىستەپ اۋىلدان-اۋىلعا، ۇيدەن-ۇيگە ءجۇرىپ كارى-جاس، قاتىن-قالاش ءبارى دە ءماز بولىپ، كورىسىپ، ارالاسىپ قالۋشى ەدى. بۇل كەزدە ول عۇرىپ قازاق اراسىندا قالىپ بارا جاتقان سەكىلدى، حۇتى ناۋرىزدىڭ قاي ايدا، قاي كۇنى بولۋى حاقىندا ءھار ءتۇرلى سويلەنەدى. بىرەۋلەر ناۋرىز مارتتىڭ بىرىندە، ەكىنشىلەرى توعىزىندا كەلەدى دەسەدى، ءھار جۇرتتىڭ بەلگىلى كۇندە جاڭا جىلى تۋادى، ەسكى جىل ءبىتىپ، جاڭا جىل باستالعاندا: «جاڭا جىل قايىرلى بولسىن! جاڭا باقىت ءناسىپ بولسىن!» دەپ قۇتتىقتاسادى، ول كۇندى مەيرام قىلىپ شاتتىقپەن وتكىزەدى. رۋستىڭ جاڭا جىلى قىس ورتاسىندا، ناعىز ساقىلداپ تۇرعان سۋىقتا كەلەدى; ءبىزدىڭ جاڭا جىلىمىز – ناۋرىز مارتتىڭ باسىندا بولسىن، ورتاسىندا بولسىن، ايتەۋىر مارتتا كەلەتىن بولسا، شىن ماعىناسىمەن جاڭا جىل دەپ ايتۋعا لايىق. كۇن جىلىنىپ، قار ەرىپ، جان-جانۋار جازدىڭ جاقىنداعانىن سەزىپ كوڭىلدەنگەن كەز. شارۋا ادامدارىنىڭ بەينەتتەن قولى شەشىلىپ، التى اي قىس باققان ارىقتارىن ءۇمىتتى كۇنگە جەتكىزىپ، دەمالىپ وتىرعان كەز. اعاش، شوپتەر قار استىنان سىلكىنىپ شىعىپ، گۇلدەنىپ جاسارۋعا دايارلانىپ، كۇن دە قىستاي ءبىر بۇيىرلەپ ءجۇرۋىن قويىپ جوعارى كوتەرىلىپ، ءبۇتىن عالامعا نۇرىن شاشىپ، ءۇيسىزدى ۇيلىمەن تەڭگەرىپ، باي مەن جارلىعا بىردەي ساۋلە بەرۋگە تۇرعان كەز. مىنە، تابيعاتتىڭ وسىنداي كوڭىلدى وزگەرىسىنىڭ كەزەڭىندە ءبىزدىڭ جاڭا جىلىمىز – ناۋرىز تۋىپ، اتا عۇرپىمىزدى ۇمىتپاي بەلگىلى ءبىر كۇندى جىل باسى قىلىپ الساق، ۇنامدى ءىس بولار ەدى».
احمەت بايتۇرسىنۇلى
«ناۋرىز قازاقتىڭ شىن ماعىناسىنداعى ۇلت مەيرامى. ناۋرىزدى قازاقتان باسقا كۇنشىعىس جۇرتتارىنىڭ كوبى مەيرام ەتەدى. بىراق بۇلاردىڭ ءبارىن سالىستىرعاندا ناۋرىزدى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ مەيرام ەتۋى ايرىقشا سىيىمدى، ارتىقشا دالەلدى. نەگە دەسەڭىز، مارتتىڭ ەسكىشە 9-ىندا، جاڭاشا 22-سىندە كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى، قىس ءوتىپ، جاز جەتىپ، شارۋا كەنەلەدى».
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ
«قازاق جاڭا جىلى – جازعىتۇرعى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن كۇنى (22 مارت) بولادى. جاڭا جىلدىڭ ەرتەڭىنە جارىق، جىلى كۇن قاراڭعى سۋىق تۇننەن ۇزارا باستايدى. بۇل رەتتەن قازاق جاڭا جىلى عىلىم قوينىنا دا باسىپ كىرىپ قالادى. قازاق جاڭا جىلىن «ناۋرىز» دەيدى. ناۋرىز اۋليەنىڭ، انبيەنىڭ اتى بولماسا كەرەك. سوندىقتان، قازاقتىڭ ناۋرىزى – ءدىن مەيرامى ەمەس، تۇرمىس مەيرامى. شارۋاشىلىق مەيرامدى تۇرمىسپەن، عىلىممەن بايلانىستىرىپ، قوعامعا پايدالى يگى ءىس جاسايتىن، اۋىل، ادامدارمەن… ۇيىمداستىراتىن مەيرام ەتۋ كەرەك…»
ماعجان جۇماباەۆ
