قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇڭعىش رەت ءوز اتىمەن تاريح ساحناسىنا شىعۋىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ جايىندا اسا بيىك دارەجەدەگى شەشىم جاريا بولدى، ەڭ باستىسى وسى. مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ايتۋلى داتالارىن اتاپ ءوتۋ ارقىلى حالىقتى تاريحپەن تاربيەلەۋگە، ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتىنىڭ بويىنداعى وتانسۇيگىشتىك سەزىمىن ۇشتاۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى قادام جاسايمىز. وسى مەرەيتويعا دايىندىق كەزەڭى اركىمنىڭ ءوزىن ءوزى تانۋىنا كەڭ جول اشادى، سوعان جاردەمدەسۋ ءلازىم. 1465 جىلى قازاق ورداسى كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، الەمگە دەربەس حاندىق رەتىندە تانىلدى. بۇل مەرزىمدى قازاقتىڭ ءوز اتىمەن اتالاتىن مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعان ۋاقىتى دەپ اتاۋ ونىڭ تۋ تاريحىن زەرتتەي بەرۋگە ەش كەدەرگى كەلتىرمەيدى. وسى جولداردىڭ اۆتورى «ءبىز – قازاق ەجەلدەن… ءوزىڭدى ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن» دەگەن جۇمىسىندا (ب.قويشىباەۆ. «رۋح-ساراي»، 5-ءشى توم، ا.، 2012, 73–400-بب.) مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ىرگەسى 1456 جىلى قالانعانىن دايەكتەۋگە ەداۋىر كوڭىل بولگەن ەدى. ونىڭ سىعىندىسى «ەلدىگىمىزگە – 555 جىل!» دەگەن تاقىرىپپەن مەرزىمدىك باسىلىمدار ءۇشىن 19.07.2011 ج. ازىرلەنگەن بولاتىن. قازىرگى تاڭدا كورىنىپ جاتقان ءارتۇرلى وي-پىكىرگە وراي، ايتالىق، بەلگىلى وقىمىستى ءىنىمىزدىڭ ونداي دەرەكتى «تۇركىستان» گازەتىندە (20.11.2014) «ويدان قۇرىلعان ءسوز» دەپ باعالاۋىنا بايلانىستى، سونى كوپشىلىك نازارىنا قايتا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن…
قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزى قالانعالى 555 جىل بولدى. تاۋەلسىزدىكتەن بەرى ونىڭ 540 جانە 550 جىلدىق ەكى دوڭگەلەك مەرەيتويى اتاپ ءوتىلۋى كەرەك ەدى. بىراق ءبىر-دە-بىرىنە مەملەكەتتىك دارەجەدە ءمان بەرىلمەدى. دەمەك بيىلعى ءۇش بەستىكپەن ورنەكتەلگەن داتا دا ەلەۋسىز قالا بەرەدى… مۇنىڭ ءبىر سەبەبى – رەسمي تاريحتاعى سولقىلداقتىق. زەرتتەۋشىلەر وزدەرىنشە ءتۇرلى داتانى دايەكتەگەن بولادى، ال سولاردىڭ وي شارىقتاۋلارىنىڭ كۆينتەسسەنتسياسى ىسپەتتى «قازاقستان تاريحى» ءدال داتانى اتاماي، كەلتىرىلگەن قيلى دالەل «قازاق حاندىعىنىڭ حV عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا باتىس جەتىسۋدا قۇرىلعانىن كورسەتەدى» دەپ مايموڭكەلەتەدى (2-توم، 344-ب.).
شىنتۋايتقا كەلگەندە، ەلدىگىمىزدىڭ تامىرى عاسىرلار تۇڭعيىعىندا جاتىر. تەك كەيىنگى ورتا عاسىرلاردا قازاقتار ءىرى-ءىرى ەتنوستىق توپتار رەتىندە موڭعول يمپەرياسىنىڭ كۇيرەگەن ورىندارىندا قالعان نوعاي ورداسى، ءسىبىر حاندىعى، اق وردا، كوك وردا، ابىلقايىر حاندىعى، موعولستان سەكىلدى مەملەكەتتەرگە قاراپ تۇرعان. بۇل ساياسي بىرلىكتەردىڭ ءبارى، ولاردى شىڭعىسحان تۇقىمدارى بيلەگەنمەن، «جەرگىلىكتى تايپالار وداعىنىڭ نەگىزىندە» (قازاقستان تاريحى. 2-ت.، 326-ب.) پايدا بولعان، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ءىزاشارى ىسپەتتى ەدى. ولار ءىس جۇزىندە ءحىىى عاسىردا جاڭاشا قالىپتاسقان قازاق حالقىنىڭ ءار ايماقتاعى بولىكتەرىنىڭ ءتۇرلى كورىنىستەگى ساياسي بىرلەستىكتەرى، حاندىقتارى بولاتىن.
ورتا عاسىرلاردا تۇركى رۋ-تايپالارى جايلاعان ۇلى دالاداعى ءار جاڭا ساياسي قۇرىلىمنىڭ ومىرگە كەلۋى نەمەسە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتۋى بيلىكتەن كەتىرىلگەن ءبىر اۋلەتتىڭ ورنىنا ەكىنشى ءبىر ونى جەڭگەن اۋلەت وكىلدەرىنىڭ ورنىعۋىنا بايلانىستى جۇزەگە اسىپ جاتاتىن-دى. وسى رەتپەن، شايبان ۇرپاعى ابىلقايىردىڭ مەملەكەتى، قۇرامىنان ەجەن-وردا ۇرپاقتارى كەرەي جانە جانىبەك شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ون شاقتى جىل وتكەندە، «ءار رۋدان قوسىلعان …قازاق (ماعىناسى – «تاعى، ءوز ەركىمەن جۇرگەن») دەگەن ەل» (شاكارىم. ءىى-ت.، 140-ب.), جاڭا ساياسي بىرلىككە نەگىز بولىپ، قازاق حاندىعى تۇرىندە جاڭا ساپاعا اۋىستى (كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – الما-اتا، 1992. – 215–240-بب.; يستوريا كازاحستانا. ت.2.، 312–319-بب.). ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدىسى – قازاقتىڭ تاريحتا تۇڭعىش رەت تاريح ساحناسىنا ءوز ەتنوستىق اتاۋىمەن مەملەكەت قۇرۋعا شىققان شىققان تاپ وسى كەزى.
بۇل تاريحي وقيعانى مۇمكىن ەتكەن قوزعاۋشى كۇش – ۇلى دالادا ورنىققان بيلەۋشى اۋلەتتەر ارەكەتتەرى. ءتۇپ اتاسى – جوشى.
ودان سوڭ ۇلىس امىرشىلىگى ونىڭ ۇلى باتۋعا وتكەنى بەلگىلى. وتەمىس قاجى دەشتى-قىپشاقتاعى جوعارعى بيلىكتى شىڭعىسحاننىڭ باتۋعا قالاي بەرگەنىن بىلاي اڭگىمەلەيدى: قاھان «ءتورت تۇلىگىنىڭ» ۇلكەنىنەن قالعان حانزادالاردى قابىلداردا ارنايى ۇيلەر تىكتىرگەن – سايىن-حانعا، ياعني باتۋعا «التىن بوساعالى اق ۇرگە»، وردا-ەجەنگە «كۇمىس بوساعالى كوك وردا»، شيبانعا (شايبانعا – ب.ق.) «بولات بوساعالى بوز وردا»… ابىلعازى، راشيد اد-دين دەرەكتەرىنە قاراعاندا، باتۋ-حان شىعىس ەۆروپاعا جاساعان جورىعىنان ورالعاننان كەيىن، اكەسى تۇرعان جەر-سۋدى كۇللى حالقىمەن ءوزىنىڭ اعاسى وردا-ەجەنگە بەرگەن، ول جوشى اۋلەتى ارمياسىنىڭ سول قاناتىن قۇراعان. ال ءوز يەلىگى مەن وردا-ەجەن ۇلەسى اراسىنداعى جەر-سۋدى جانە «بايىرعى ەلىنەن ءتورت باستى ۇرىقتى» (قوسشى، نايمان، قارلىق، بۇيراق تايپالارىن) شايبانعا ۇسىنادى، ونىڭ اسكەرى ارميانىڭ وڭ قاناتىنا كىرگەن. تاعى ءبىر باۋىرى توقاي-تەمىرگە اسكەردىڭ ارتىقشىلىققا يە بولىگىنەن ۇلەس (مىڭ، تارحان، ءۇيسىن، ويرات) بولگەن. ونىڭ ۇرپاقتارى قاجى-تارحانعا (استراحان قالاسىنا) دا بيلىك جۇرگىزگەن. ولار قوسىندارىمەن ارميانىڭ سول قاناتىنا ەندى (كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس… 187–189-بب.).
وردا-ەجەن جوشى ۇلىسىنىڭ سول قاناتىن 1226–1253 جىلدارى باسقارىپ، «التىن وردا قۇرامىنا كىرەتىن، ىشكى-سىرتقى ساياساتى تاۋەلسىز اق-وردا مەملەكەتىن قۇردى».
ونىڭ ساياسي ءرولى تەك ءوز ۇلىسىندا عانا ەمەس، كۇللى موڭعول يمپەرياسىندا جوعارى بولدى. التىن وردا ءامىرشىسى باتۋ حاننىڭ قولداۋىمەن 1251 جىلى ۇلى حان بولعان، شىڭعىسحاننىڭ ايگىلى «ءتورت كۇلىگىنىڭ» كىشىسى تولەنىڭ ۇلى، يمپەريانىڭ ءتورتىنشى ءارى سوڭعى حانى موڭكە (1208–1259) ءوزىنىڭ زاڭنامالىق جارلىقتارىندا – اق-وردا بيلەۋشىسى وردا-ەجەن ەسىمىن التىن وردا ءامىرشىسى باتۋ ەسىمىنىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان (قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 7-ت.، 174-ب.; 6-ت.، 577-ب.; كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس… 190-ب.).
وردا-ەجەن مەن شايبانۇلىستارىنىڭ جەر-سۋىن الىپ جاتقان اۋماقتى ءحىV–XV عاسىرلاردا شىعىس اۆتورلارى بىرەسە اق وردا، ەندى بىردە كوك وردا دەپ اتاپ ءجۇردى. ويتكەنى وردا-ەجەن اۋلەتىنەن شىققان بيلەۋشىلەر قوسۇلىستى دا باسقارعان. سودان دا شىعار، دەرەككوزدەر بۇل كەزەڭدەگى اق وردا جەرى رەتىندە جايىقتان باتىس ءسىبىر ويپاتىنا، سىرداريانىڭ ورتاڭعى جانە تومەنگى اعىسىنا دەيىنگى اۋماعىن (ياعني ەكى ۇلىس الىپ جاتقان جەر-سۋدى) ۇققان. ءتىلى ءبىر، ءومىر ءسۇرۋ سالتى ءبىر جەرگىلىكتى ەتنوستار نەگىزىندە شاڭىراق كوتەرگەن قازاق جەرىندەگى تۇڭعىش ءىرى مەملەكەتتىك قۇرىلىم وسى وردا-ەجەن مەن ونىڭ اۋلەتى بيلەگەن اق وردا ەدى. ءحىىى–حV عاسىرلارداعى اق وردا حاندارىمىنانداي رەتپەن بيلىكتە بولدى: وردا-ەجەن (1226–1253) – سارتاق – قونىشا – بايان – ساسى-بۇعا – ەرزەن – مۇباراك – شىمتاي – ورىس(1361–1377) – قويىرشاق – باراق (1426–1428) (يستوريا كازاحستانا. ت.2. 103–104-بب.; قازاقستانتاريحى. 2-ت.108–109-بب.). وردا-ەجەن مەن ونىڭ ۇرپاقتارى (اقوردانى ءحىV عاسىردا بيلەگەن ورىس حان جانە حV عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىنىڭ باسىندا باسقارعان ونىڭ نەمەرەسى باراق حان) سول شاقتا ەشقايسىسىنىڭ ويىنا كەلە قويماعان، بىراق ۇزاماي، حV عاسىردىڭ ورتاسىندا جۇزەگە اساتىن ءىرى تاريحي بەت بۇرىستى نوبايلادى.
ورىسحاننىڭ نەمەرەسى باراق حان شامامەن 1410-شى جىلداردان شىعىس دەشتى-قىپشاقتاعى ءوزاتا-بابالارىنىڭ بيلىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن كۇرەستى. 1422 جىلى ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسى القابىندا وتكەن شايقاستا ۇمىتكەرلەر اسكەرىن جەڭىپ، التىن وردا تاعىنا وتىردى. ودان 1426 جىلى ايرىلدى. سول جىلى اق وردا بيلەۋشىسى بولدى. سىرداريا بويىنداعى قالالارعا، ماۆەرانناحرعا جورىقتار جاسادى. عاسىر باسىندا امىرتەمىر باسىپ العان اق وردا استاناسى سىعاناقتى يەلەنۋ قۇقىن قالپىنا كەلتىردى. وردا-ەجەن مەن توقا-تەمىردىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى يەلىكتەرىن ءامىر تەمىر اۋلەتى بيلىگىنەن قايتارىپ الۋدى كوزدەگەن ونىڭ جىگەرلى ارەكەتتەرى ۇلىستىڭ بايىرعى قۋاتىن جاڭعىرتا الماعانمەن، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ساياسي احۋالدىڭ بەلگىلى-ءبىر دارەجەدە وزگەرۋىنە الىپ كەلدى (يستوريا كازاحستانا. ت.2. 538-ب.; قازاقستان.ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-ت.147-ب.).
XV عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە اق وردادا جوشى تۇقىمى (وردا-ەجەن، شايبان، توقا-تەمىر) ىشىندەگى اۋلەتتىك كۇرەس جيىلەگەن-ءدى. سونىڭ سالدارىنان ۇلىستا بۇلىكتەر مەن كيكىلجىڭدەر تولاس تاپپاي جالعاسقان. 20-شى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي التىن وردا مەملەكەتتى قۇرىلىمى بولىكتەرىنىڭ كوپشىلىگىندە شايبان بالالارى بيلىككە كەلدى. ال وردا-ەجەن ۇرپاقتارى وزدەرىنە بابالارىنان مۇراعا قالعان يەلىكتەرىن ولاردان قورعاپ قالۋعا تىرىستى. سولاردىڭ ءبىرى باراق-حان، جوعارىدا ايتىلعانداي، ۇلىستىڭ وڭتۇستىك بولىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن سوعىستى. ول ولگەننەن كەيىن اق ورداداعى بيلىك وردا-ەجەن – ورىس حان اۋلەتىنەن شايبان اۋلەتىنە ءوتتى.
شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر 1428 جىلى باتىس سىبىردەگى تۋرا وڭىرىندە حان تاعىنا وتىرعىزىلعان-دى. ونىڭ حاندىعى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس جانە ورتالىق ايماعىن الىپ جاتتى. حاندىق جەرى گەوساياسي تۇرعىدا باتىستاعى نوعايورداسى، سولتۇستىكتەگى ءسىبىر حاندىعى جانە شىعىستاعى موعولستان مەن وڭتۇستىكتەگى ءامىر تەمىر تۇقىمدارى مەملەكەتىنىڭ ارالارىندا، باتىسىندا – جايىق وزەنىنە، شىعىسىندا – بالقاش كولىنە دەيىن، وڭتۇستىگىندە سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ارال تەڭىزى وڭىرىنە، سولتۇستىگىندە توبىلدىڭ ورتا اعىسى مەن ەرتىسكە كەتكەن الىپ اۋماقتى الىپ جاتتى. ابىلقايىر حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قازاق رۋلارىنىڭ كوپشىلىگى، وزگە دە كوشپەندى تۇركى تايپالارى كىردى. مۇندا ول قىرىق جىل ءامىرشى بولدى. (ونى حVIII عاسىرداعى ابىلقايىر حاننان اجىراتۋ ءۇشىن بولار، قازاق تاريحي ادەبيەتىندە ەسىمىن ءابىلحايىر دەپ جازۋ ورىن العان. دۇرىسىندا، ەكەۋىنىڭ دە ەسىمىبىر – ابۋ-ل-حاير-حان، ەندەشە، ەكەۋى دە شىڭعىسحان – جوشى حان تۇقىمى بولعاندىقتان، حV عاسىرداعى ءامىرشىنى – ءبىرىنشى ابىلقايىر، حVIII عاسىر تۇلعاسىن – ەكىنشى ابىلقايىر دەگەن ءجون بولار ەدى).
ابىلقايىر حان باسقارعان ۋاقىت ىشىندە ەلدىڭ ساياسي جاعدايىن دا تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق بولمادى. «سەگىزجۇز ەلۋ بەسىنشى جىلى (1451 جىلشاماسى) شىڭعىس-حاننىڭ ۇلى جوشى-حاننىڭ جۇرتىندا، نەمەسە، بۇل دا سول ۇعىمدى بىلدىرەدى، – دەشتى-قىپشاقتا جوشى ۇرپاعىنان ابىلقايىر پاتشا بولدى. سول ۋاقىتتاردا بۇل جۇرتتا ودان قۋاتتى بيلەۋشى بولعان جوق»، – دەپ جازدى مۇحاممەد حايدار (يز يستوري كازاحوۆ. الماتى، 1999. 32-ب.).ول كۇشى كەمەلىنە كەلگەندە سىرداريا بويىنداعى ايماقتارعا بەت بۇردى، ءسويتىپ، سوندا كوشىپ-قونىپ تۇرمىس كەشىپ جۇرگەن جانىبەك پەن كەرەيدىڭ جانە ولاردىڭ بوداندارىنىڭ مۇددەلەرىنە ءتيىپ، نۇقسان كەلتىردى. وسى ءجاي تاراۋلەت بيلەۋشىلەرى اراسىنداعى تايتالاستى ودان سايىن شيەلەنىستىردى دە، اقىرى، ورىس-حان وعلاندارىن وزدەرىنە قاراستىرۋ-تايپالاردى باستاپ موعولستانعا – شۋعا كوشىپ كەتۋگە ماجبۇرلەگەن وتە ماڭىزدى سەبەپ بولدى.
موعولستاندا بۇل كەزدە، ەسەن-بۇعا-حان تۇسىندا، بيلىك قۇرىلىمى السىرەگەن-ءدى. ودان ءبولىنىپ كەتكەن امىرلەردىڭ ارقايسىسى ءوز بەتتەرىنشە قامال سالىپ الىپ جاتتى. قالماقتار وندا ورتالىقتاندىرىلعان بيلىكتىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، جەتىسۋعا شابۋىلىن جيىلەتكەن. ولار ىستىقكول ايماعىنا باردى، 1452 جىلى شۋعا جەتتى. ەسەن-بۇعا سوندا ولارعا ەلەۋلى قارسىلىق كورسەتە الماعان-دى. مىنە وسى شاقتا وعان ابىلقايىردىڭ بيلىگىنەن ارازى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار كەلدى…
ولار بىرقاۋىم ەلىمەن «قازاقتىق» جاساۋعا، ياعني تىنىس-تىرشىلىككە قولايسىز بيلەۋشى قۇزىرىنان قاشىپ، ەركىن ۇيىسۋعا بەل بۋعان-دى. ونداي ارەكەتتەر تۇركى تايپالارى عۇمىرىندا بۇرىندارى دا ارادىك كەزدەسىپ تۇرعان، بىراق تاپ وسى جولعىداي جاڭا مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالعان تاريحي سيپاتالعان ەمەس-ءتىن. التىن وردانىڭ اتاقتى ءامىرشىسى وزبەك-حاننىڭ قۇرمەتىنە «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» اتالعان ابىلقايىر ۇلىسىنان ءبولىنىپ، موعولستان اۋماعىنا كىرەتىن شۋ وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى الابىنا كوشىپ كەلگەن از جۇرت ءىس-جۇزىندە قازا قمەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسى بولىپقالاندى. بولاشاق قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى تۇركىلەر ومىرىندەگىقاتارداعى ءجايت سانالاتىن نارازى توپتىڭ ەركىندىك سۇيگىشتىك، باسىبوستىق، وزگەنىڭ وزبىرلىعىنا كونبەۋشىلىك كورسەتىپ، ياعني قازاق بولىپ وزبەتتەرىنشە وتاۋ تىگۋ وقيعاسى مەن قالانا باستاعانىن تاپ سولجىلدارى ەشكىم باجايلاي الماعان بولار.
***
ءبىز ابىلقايىر حاندىعىنداعى وسىناۋ ەكى جارىلۋ مەن ءبولىنۋ ورىن العان شاقتى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان ۋاقىت دەپ سانايمىز. الايدا سول مەرزىم تاريحي ادەبيەتتە ءار ءتۇرلى كورسەتىلەدى. بۇل جايىنداعى داۋ-داماي عىلىمدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولاستاعان جوق. ماسەلەن، شىعىس دەرەككوزدەرىن تاۋىپ، اۋدارىپ، زەرتتەپ، عىلىمي اينالىمعا ءبىرىنشى بولىپ قوسقان اعىلشىن عالىمدارى (ايتالىق، گ.حوۆارس) اتالمىش حانزادالاردىڭ ءبولىنىپ شىعۋى 1451 جىلى ورىن الدى دەپ ەسەپتەيدى. ا.چۋلوچنيكوۆ پەن ب.احمەدوۆ بۇل وقيعا 1455–56 جىلدارى بولدى دەپ سانايدى. ۇلىستاعى كەلىسپەۋشىلىك جانە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ابىلقايىردان ءبولىنىپ كوشىپ كەتۋى 1450 جىلى، ءتىپتى 1465 جىلى بولدى دەيتىن كوزقاراستاعى اۆتورلار دا بار (كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس… 190-ب.). ال شاكارىم وسى وقيعا قارساڭىنداعى جاعدايدى: «…شيبان (شايبان – ب.ق.) ناسىلىنەن ابىلقايىر حان دەگەن 1452 جىلى قازان حانىنا دا، قىرىمعا دا قاراماي، ءوز الدىنا جوشى ۇلىسىنىڭ كۇنشىعىس جاعىن تۇگەل بيلەپ تۇردى. سوندا قازاقتىڭ حانى ءاز جانىبەك حان ەدى، ابىلقايىرعا قاراپ تۇرۋشى ەدى. ءاز جانىبەكتىڭ شىن اتى ابۋساعيد (تاريحي ادەبيەتتە ابۋ-سايد، بۋ-سايد دەپ تە جازىلادى – ب.ق.) ەدى. …باراق حان بالاسى ەدى»، – دەپ بايانداي كەلە، وقيعانىڭ ءمان-جايى مەن وتكەن ۋاقىتىن بىلاي دەپ حابارلايدى: «1455 جىلى ءاز جانىبەك حان نەمەرە ءىنىسى شاھگەرەي حان (كەرەي حان – ب.ق.) مەنەن تامام قازاقتى الىپ، ابىلقايىرعا وكپەلەپ، شۋداعى شاعاتاي ناسىلىنەن ەسەن بۇعانىڭ بالاسى توقلۇق تەمىرحانعا قارادى» (شاكارىم. ءىى توم. 143-ب.).
س.گ.كلياشتورنىي مەن ت.ي.سۇلتانوۆ «قازاقستان. ءۇش مىڭجىلدىق جىلناماسى» اتتى وزدەرىنىڭ بەلگىلى ەڭبەگىندە سول زامانداعى تاريحي وقيعالاردى ءوزارا سالعاستىرىپ تالداي كەلە: «…كەرەي مەن جانىبەكتىڭ كوشىپ كەتكەن، دالىرەك ايتقاندا، ۇلىس ادامدارىمەن بىرگە موعول حانى ەسەن-بۇعانىڭ يەلىگىنە كوشىپ كەلگەن ۋاقىتىن 864/1459–60 جىلدارمەن بەلگىلەۋ كەرەك» (233-ب.), – دەپ قورىتادى. «قازاقستان تاريحىنىڭ» اۆتورلارى: «جانىبەك پەن كەرەي… ءوز توڭىرەكتەرىنە باسقا دا جوشى اۋلەتى مەن سولارعا تاۋەلدى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قازاق دالالارى تۇرعىندارىنىڭ رۋلىق-تايپالىق توپتارىن جيناستىرىپ الدى دا، 1458–1459 جىلدارى ابىلقايىر حاندىعىنان تىسقارى، موعولستانعا، باتىس جەتىسۋ جەرلەرىنە ەرتىپ كەتتى» (2-ت.، 232–233-بب.), – دەپ جازا كەلە، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىن ناقتىلاۋدا، ودان وتىز شاقتى جىل بۇرىن (1979) جارىق كورگەن «قازاق سسر» تاريحىنداعى «1465–1466 جىل» دەگەن مەرزىمدى ءشۇباسىز قابىلدايدى (2-ت. 337-ب.). بۇل تۇسىنىكتى دە، سەبەبى «راشيد تاريحى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى قالدىرعان مالىمەت نەگىزىندە، «تاريحي ادەبيەتتە 870/1465-66 جج. – قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان جىل دەپ ەسەپتەيتىن پىكىر تولىعىمەن قالىپتاسقان» (سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلاي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. استانا، 2006. 126-ب.) بولاتىن. جانە بۇل جىل، «قازاقستان تاريحى» اۆتورلارىنىڭ ايتۋىنشا، «موعولستانداعى ساياسي جاعداي (ەسەن-بۇعا حاننىڭ… وكىمەت بيلىگى ءۇشىن ءىنىسى ءجۇنىس حانمەن جۇرگىزگەن كۇرەسى، 1462 جىلعى ونىڭ ءولىمى… وسى كەزەڭدە موعولستاندا وكىمەتتىڭ مۇلدەم بولماۋى) …قازاق حاندارى بيلىگىنىڭ نىعايۋىنا، …شىن مانىندە دەربەس ساياسي بىرلەستىك قۇرۋلارىنا تولىق قولايلى» بولعان. بۇعان قوسىمشا، ولار سونداي-اق، «جانىبەك پەن كەرەيدىڭ اسىقپاي ابىلقايىر مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىن كۇتۋى ەشقانداي اقىلعا سىيمايتىن ءىس» ەكەنىن دە اتاپ ايتادى (2-ت.، 343-ب.).
بەلگىلى دارەجەدە قيسىنى بار بۇل سوزدەر مىرزا مۇحامەد حايداردىڭ: «قازاق سۇلتاندارىنىڭ باسقارۋىنىڭ باسى – سەگىز ءجۇز جەتپىسىنشى جىلدان» (يز يستوري كازاحوۆ. – 29-ب.), – دەگەن مالىمدەمەسىمەن ءسوزسىز كەلىسۋشىلىكتىڭ دالەلدەرى رەتىندە كەلتىرىلگەن. الايدا مۇحامەد حايداردىڭ ءوز ەڭبەگىندە تاريحي جىلداردى ەستە قالعان دەڭگەيدە، جوبالاپ قانا قويىپ وتىرعانىن شىعىستانۋشىلىق ادەبيەتتە اكادەميك بارتولدتان باستاپ تالاي عالىم اتاپ ايتقان بولاتىن. سوندىقتان دا قازىرگى زامانعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرازى سول ءداۋىر وقيعالارىنىڭ حرونولوگياسىن وزگە ماتەريالمەن سالىستىرىپ قاراي وتىرىپ، قازاق حاندىعى 1470-1471 جىلدارى قۇرىلدى دەپ سانايدى (سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلاي كوشمە… – 126-ب.).
ءبىز بۇل انىقتاۋلاردان تۋاتىن قورىتىندىنىڭ دۇرىستىعىنا ءوز تاراپىمىزدان كۇمان كەلتىرەتىنىمىزدى مالىمدەيمىز. مۇحاممەد حايدار قازاق حاندارىنىڭ بيلىگى قاي جىلى باستالعانىنىڭ انىعىن «ءبىر اللا جاقسى بىلەدى» دەيدى (پروشلوە كازاحستانا… 116-ب.). سوندىقتان دا 870-شى (1465-66 جج.) جىلى قازاق سۇلتاندارىنىڭ بيلىگى باستالدى دەپ ويشا اتاعان مەرزىمنىڭ تۋرالىعىنا، ونىڭ ءوزى دە دۇرىسى ءبىر قۇدايعا عانا ءمالىم دەپ وتىرعاندا، شۇبامەن قاراۋعا ابدەن بولادى.
قازاق تاريحى ءۇشىن اسا باعالى دەرەككوز قىزمەتىن اتقاراتىن «راشيد تاريحىنىڭ» اۆتورى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ «سول كەزدە دەشتى-قىپشاقتا ابىلقايىر بيلەپ-توستەپ تۇرعان» جانە «جوشى تەگىنەن شىققان سۇلتاندارعا كوپ جايسىزدىق كەلتىرگەن» ارەكەتى سالدارىنان موعولستانعا كوشىپ كەلگەن ۋاقىتىنىڭ «موعول امىرلەرىنىڭ ارقايسىسى ەسەن-بۇعا حاننان ءبولىنىپ، وزدەرىنە قامال سالىپ العان» شاققا ساي كەلگەنىن ايتادى (يز يستوري كازاحوۆ. 29-ب.). وسى وقيعالار ۋاقىت جاعىنان حV عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ورىن العان دەپ جوبالاۋعا بولادى. بۇل كەزدە ورىس-حان ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىن بيلەپ تۇرعان-دى. ولاردىڭ ەكەۋىن دە وزدەرى باسقاراتىن اۋماقتا حان لاۋازىمىمەن اتايتىن، ولارعا كەزىندە جانىبەكتىڭ اكەسى باراق-حاندى قولداعان رۋ-تايپالاردىڭ سىر بويى قالالارىمەن بايلانىسىپ جاتقان ەداۋىر بولىگى باعىناتىن-دى. ال ابىلقايىر سىرداريا قالالارىن 1446 جىلى العان. دەمەك، وسى جىلدان جوشى-حان اۋلەتىنىڭ ەكى بۇتاعى وكىلدەرى اراسىنداعى قارسى تۇرۋشىلىق ءورشي تۇسكەن. سول شامادا ابىلقايىر ۇلىسىنداعى بيلىككە نارازى قازاق سۇلتاندارى مەن ءوز ەلىندەگى دۇردارازدىقتان كۇشى السىرەگەن موعول حانى اراسىندا كەلىسسوز جۇرگەن بولسا كەرەك…
1935 جىلى شىققان «قازاقستاننىڭ وتكەنى دەرەككوزدەر مەن ماتەريالدا» جيناعىنداعى ماتىنگە كوز جۇگىرتەيىك. «تاريح-ي راشيديدەن» الىنعان ۇزىكتە: «…ال بۇل كەزدە (860 = 1456 ج. شاماسىندا) دەشتى-قىپشاقتا ءابىل-قايىر-حان بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان ەدى; ودان جوشى تۇقىمى سۇلتاندارى وتە قاتتى قىساستىق كوردى، سودان ولاردىڭ ەكەۋى، جانىبەك-حان مەن كەرەي-حان موعولستانعا قاشتى. يسا-بۇعا-حان قاشقىنداردى جاقسى قارسى الىپ، ولارعا موعولستاننىڭ باتىس شەت ايماعىن قۇرايتىن دجۋ (شۋ – ب.ق.) جانە قوزىباسى ولكەسىن ءبولىپ بەردى. سوندا ولار تىنىش ءومىر سۇرە بەردى»، – دەلىنگەن (پروشلوە كازاحستانا ۆ يستوچنيكاح ي ماتەريالاح. سبورنيك ءى (V ۆ. دو ن.ە. – ءXVىىى ۆ.ن.ە.). پود رەداكتسيەي پروف. س.د.اسفەندياروۆا ي پروف. پ.ا. كۋنتە. 2-ە يزد. الماتى، 1997. 116-ب.). بايقالىپ تۇرعانداي، وندا ابىلقايىر حاننىڭ بيلەپ-توستەۋىنەن قاتتى قىسپاق كورگەن جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ەكەۋىنىڭ دە حان دەگەن لاۋازىمى بولعانىن مۇحاممەد حايدار دۋلاتي كۋالاندىرادى. دەشتى-قىپشاق ءامىرشىسى ابىلقايىر سىر مەن قاراتاۋ وڭىرىندەگى جەكەلەگەن رۋ-تايپا حاندارى جانىبەك پەن كەرەيگە شۇيىلگەندە، ولار مۇسىلمانشا 860, حريستيانشا 1456 جىلى ابىلقايىر قۇزىرىن تاستاپ كەتەدى…
***
1457 جىلى ويراتتار موعولستاننىڭ شىعىس بولىگى ارقىلى جەتىسۋعا ءوتىپ، تۇركىستانعا ۇمتىلدى. سىعاناق ماڭىنداعى كوككەسەنە دەگەن جەردە ابىلقايىر اسكەرىمەن شايقاستى. ابىلقايىر حاننىڭ اسكەرى جەڭىلدى، بىرنەشە جوشىلىق سۇلتان (باحتيار-سۇلتان، احمەت-سۇلتان جانە باسقالار) قازا تاپتى. ويراتتار سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسىنداعى قالالاردى تالان-تاراجعا ءتۇسىردى. ابىلقايىر حان قالماقتارمەن قورلاۋشىلىققا پاراپار (قالماققا كىرىپتارلىعىن مويىنداپ، ۇلىن اماناتقا بەرۋ سەكىلدى) شارتتار بويىنشا كەلىسىمگە كەلۋگە ءماجبۇر بولدى (قازاقستان تاريحى. 2-ت. 147–148-بب.). تاريحي ادەبيەتتە جانىبەك پەن كەرەي وسى شاپقىنشىلىقتان كەيىن ءبولىنىپ كەتتى دەلىنەدى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، 1457 جىلعى سوعىسقا جانىبەك پەن كەرەي قاتىسقان جوق. ەگەر ءوز ءداستۇرلى مەكەندەرىندە جۇرگەن بولسا، ولار، سول تۇستاعى جەكەلەگەن رۋ-تايپا حاندارى رەتىندە، وتان قورعاۋ ىسىنەن سىرت قالماس ەدى. جوعارىدا ايتىلعان «جوشىلىق باحتيار-سۇلتان، احمەت-سۇلتان جانە باسقالار» سەكىلدى، قالماقتاردىڭ جاۋلاۋشىلىقتارىنا قارسى شىعار ەدى. دەمەك، ولار ابىلقايىر قۇزىرىنان قالماقتار شاپقىنشىلىعى باستالاردان بۇرىن، 1456 جىلى شىعىپ كەتكەن دە، ويراتتار سىر بويىن ويرانداپ جاتقاندا، شۋ ساعاسى وڭىرىندە جاڭا مەملەكەت ىرگەسىن قالاۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن…
سىعاناق تۇبىندە كۇيرەي جەڭىلىپ، قالماق شارتىنا مويىنسۇنعان ابىلقايىر حان بىرەر جىلدا ەس جيادى، سوسىن ءوزىنىڭ شاپقىنشىلىقتان كۇيزەلگەن يەلىكتەرىندە ءتارتىپ ورناتۋعا كىرىسەدى. ىشكى جاعدايىن ءبىرشاما رەتتەگەننەن كەيىن، قۇزىرىنان ءبولىنىپ كەتىپ ءوز الدىنا حاندىق قۇرعان جانىبەك پەن كەرەي حانداردى جۋاسىتىپ الماققا، موعولستانعا اتتانادى. سول جورىق كەزىندە، 1468 جىلى، جوشىنىڭ ءبىر ۇلى شايبان اۋلەتىنىڭ قىرىق جىل ءامىرشى تاعىندا بولعان وكىلى ابىلقايىر-حان قازا تابادى. وسى وقيعادان كەيىن جانىبەك پەن كەرەي ءوز جاقتاستارىمەن «وزبەك ۇلىسىنا قايتا ورالىپ، ونداعى جوعارعى بيلىكتى باسىپ الادى» (كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس… 238-ب.). سودان باستاپ جوشى ۇرپاعىنىڭ باسقا بۇتاعى – شايباننىڭ اعاسى وردا-ەجەننەن تارايتىن ورىس-حان اۋلەتىنىڭ وعلاندارى باسقاراتىن جاڭا ساياسي جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىم –قازاق ورداسى،قازاق حاندىعى – ۇلى دالادا ىرگەسىن باتىل كەڭەيتىپ، كەڭ قانات جايادى.
كونە شىعىس قولجازبالارىنىڭ دەرەكتەرى مەن سولاردى نەگىزگە العان زەرتتەۋلەردە ايتىلعان كۇللى وي-پىكىردى تالداي كەلە، «قازاقستان تاريحى» اۆتورلارى بىرىنشىدەن، «اق وردا حاندارىنىڭ بيلىگى ءىس جۇزىندە قازاقستان اۋماعىنىڭ ءبىر بولىگىندە… 1428 ج. باراق حان قازا تاپقاننان كەيىن دە» جانە «كوشپەندى وزبەك مەملەكەتى» دەلىنەتىن ابىلقايىر حاندىعى تۇسىندا دا ۇزىلمەگەنىن دالەلدەي كەلىپ، «اق وردا دا قازاق مەملەكەتى بولىپ تانىلۋى كەرەك» (2-ت. 339-ب.) دەپ تۇجىرادى، ەكىنشىدەن، «XV عاسىردىڭ 50–60 جىلدارىندا جەتىسۋعا كوشىپ كەلگەن قازاق تايپالارىنىڭ» «بۇكىل ايماقتىڭ ساياسي تاريحىنا جانە بۇكىل جەرگىلىكتى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا وزگەرىس ەنگىزگەنىن»، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى باتىس جەتىسۋدا قالانعانىن اتاپ ايتادى (2-ت. 341–342-بب.).
ەندى دەربەس مەملەكەتتىكتى كوزدەگەن سول تاريحي وقيعانىڭ بۇدان 555 جىل ىلگەرىدە، 1456 جىلى ورىن العانىن مويىنداۋ ءلازىم…(19.07.2011).
***
سونىمەن، مەنىڭ بەلگىلى عالىم ءىنىم قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان شاق پەن قۇرىلعان كەزىن ءبىر 1465 جىلعا ورايلاستىرىپ قاتەلەستى مە دەيمىن. قازاقتىڭ ءوز اتىمەن جارىققا شىعاتىن مەملەكەتتىلىگىنىڭ العاشقى ىرگەتاسى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردىڭ قاراماقتارىنداعى جۇرتىن باستاپ ابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ كەتۋىنەن، ولاردىڭ موعولستان حانى ەسەن-بۇعانىڭ (ول 1462 جىلى دۇنيە سالعان) رۇقساتىمەن شۋدىڭ تومەنگى اعىسىنا قونىستانۋىنان قالانا باستادى. بۇعان ەشكىم قارسى ءۋاج ايتپايتىن سياقتى. ول زاماندا موعولستان شەكاراسى ءتاڭىرتاۋ (تيان-شان), كوكشەتەڭىز (بالقاش كولى), ەرتىس، سىردارياوزەندەرىنە دەيىنگىارالارىن، وڭتۇستىگىندە فەرعانا، تۇرفاندى الىپ جاتاتىن. شۋ وزەنى دە قازىرگىدەي تارتىلا قويماعان، تومەنگى اعىسى قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك سىلەمدەرى مەن بەتپاقدالا ارالىعىنداعى اششىسۋ ويىسى كولدەرىنە ەركىن جەتىپ جاتقان بولۋعا كەرەك.ال شۋ ارناسىنان ءبىر كوش قاشىقتىقتا قازاق حاندىعى العاش تۋ تىككەن دەپ سانالاتىن كونە سوزاق قالاسىجاتىر…
