قازىرگى تاڭدا اتى الەمگە ايگىلى عۇلاما عالىمداردى، قوعام مەن ونەر قايراتكەرلەرىن بەرگەن تۇركى جۇرتىنىڭ وزىندىك تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، مادەنيەتى مەن بولمىس – ءبىتىمىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قىزىعۋشىلىق ارتىپ وتىر. اتاۋلى تاريحي-ەتنوگرافيالىق انىقتامادا تۇركi حالىقتارى مەن ۇلىستارىنا ەتنوگرافيالىق سيپاتتاما بەرiلەدi. تۇركi تەكتەس حالىقتى اتالۋى، مەكەندەيتiن ەلدەرi, تارالعان تەرريتورياسى، جيىنتىق سانى، انتروپولوگيالىق كەسكiن-كەلبەتi, تاريحى، تiلi مەن ديالەكتiلەرi, ادەبيەتi مەن مۋزىكاسى، دiني نانىم-سەنiمi, ەتنوگەنەزi مەن ەتنيكالىق تاريحى، شارۋاشىلىعى، ءداستۇرلi تۇرمىس-تiرشiلiگi, ۇلتتىق تاعامدارى، الەۋمەتتiك قۇرىلىمى، تۋىستىق قارىم–قاتىناسى، ۇلتتىق مادەنيەتi, رۋحاني بايلىعىنىڭ وزiندiك ورنەگi, ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇردiسi, ادەت-عۇرپى، ۇلتتىق بiتiم-بولمىسى مەن سپورت تۇرلەرى، قازiرگi الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق، ساياسي جاعدايى توڭiرەگiندە مالiمەت بەرۋدى كوزدەپ وتىرمىز.
تۇركi تiلدi الەم ءسوز بولعاندا، كەڭ بايتاق الىپ ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ كوپ بولiگiن مەكەندەيتiن باۋىرلاس حالىقتار كوز الدىمىزعا كەلەدi. بۇلار – تۇركi تiلدەس التى تاۋەلسiز مەملەكەت: تۇركيا، قازاقستان، وزبەكستان، ءازىربايجان، تۇركىمەنستان، قىرعىزستان رەسپۋبليكالارى. مۇنىڭ سىرتىندا رەسەي فەدەراتسياسى، يران، قىتاي سياقتى iرگەلi ەلدەردiڭ ارقايسىندا 13 ميلليوننان 17 ميلليونعا دەيiن تۇركi تiلدەس باۋىرلارىمىز مەكەندەيدi. ميلليونداعان قانداستارىمىز اۋعانستان، بولگاريا، يراك، يۋگوسلاۆيا، مونعوليا، كيپر، گرەتسيا سياقتى ەلدەردە تۇرىپ جاتىر. تۇركi تiلدەس اعايىندار كiشi ازيا مەن سولتۇستiك افريكادا، لاتىن امەريكاسى مەن اۋستراليادا، ەۋروپا ەلدەرiندە مەكەندەيدi. بiر سوزبەن ايتقاندا، تۇركi تiلدەس ۇلت پەن ۇلىستار تورتكۇل دۇنيەنiڭ تۇكپiر–تۇكپiرiنە تاراپ كەتكەن.
دۇنيەجۇزi بويىنشا تۇركi تiلدەس حالىقتاردىڭ بۇگiنگi تاڭداعى جيىنتىق سانى 200 ميلليونداي. تمد ەلدەرىندەگى ولاردىڭ سانى 85 ميلليونداي. بۇل حالىقتاردىڭ تولىق تiزiمi 40-قا جەتەدi دەپ ءجۇرمiز. ولاردىڭ اراسىندا سانى 10 ميلليوننان اساتىن ەڭ كوپ ساندى بەس حالىققا تۇرiك، وزبەك، ءازىربايجان، قازاق پەن ۇيعىرلار جاتادى. ولاردان كەيiنگi جالپى حالىقتىق سانى بiر ميلليوننان ون ميلليونعا دەيiنگiلەرگە تاتار، تۇرiكمەن، قىرعىز، چۋۆاش، باشقۇرتتار جاتادى. كەيبiر تۇركi ۇلىستارىنىڭ ءدال سانىن انىقتاپ ايتۋ قيىن. الىس شەتەلدەگىلەردەن ەڭ كوپ ساندىسى – تۇرىك، ءازىربايجان، ۇيعىر حالىقتارى. دەموگراف عالىمداردىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ 2009 جىلعا قاراستى «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ 30 مامىرداعى سانىندا مىناداي ستاتيستيكالىق مالىمەتىن كەلتىرىپتى:
1. تۇرىكتەر 75,0 ملن. 24. قاراپاپاحتار – 160 مىڭ
2. وزبەكتەر – 29,0 ملن. 25. بالقارلار – 140 مىڭ
3. ءازىربايجاندار – 26,3 ملن. 26. نوعايلار – 130 مىڭ
4. قازاقتار – 15,3 ملن. 27. حاقاستار – 125 مىڭ
5. ۇيعىرلار – 10,9 ملن. 28. سالارلار – 120 مىڭ
6. تاتارلار – 8,2 ملن. 29. التايلىقتار – 110 مىڭ
7. تۇرىكمەندەر – 7,7 ملن. 30. ۇرىمدار – 90 مىڭ
8. قىرعىزدار – 4,6 ملن. 31. حادجارلار – 60 مىڭ
9. چۋۆاشتار – 2,3 ملن. 32. ۇريانحايلار – 40 مىڭ
10. باشقۇرتتار – 2,0 ملن 33. قاراداگتار – 39 مىڭ
11. قىرىم تاتارى – 890 مىڭ 34. شورلار – 20 مىڭ
12. قاشقايلار – 885 مىڭ 35. سارىۇيعىرلار – 18 مىڭ
13. قىزىلباستار – 700 مىڭ 36. دولعاندار – 11 مىڭ
14. قاراقالپاقتار – 660 مىڭ 37. حوتاندار – 6 مىڭ
15. قۇمىقتار – 560 مىڭ 38. قارايىمدار – 4 مىڭ
16.ساحا- ياكۋتتار – 460 مىڭ 39. قىرىمشاقتار – 2 مىڭ
17. افشارلار – 430 مىڭ 40. لوبنورلىقتار – 2 مىڭ
18. شاحسەبەندەر – 410 مىڭ 41. توپالار – 1 مىڭ
19. تۋۆالار – 300 مىڭ 42. شۇلىمدار – 1مىڭ
20. مەسحەتتەر – 280 مىڭ
21. گاگاۋزدار – 380 مىڭ
22. قاراشايلار – 280 مىڭ
23. قىپىرلىقتار – 180 مىڭ
«ەتنوس» ءسوزى حالىق دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەدi. ەتنوستىڭ باستى ءۇش تاريحي ءتۇرi بار. العاشقى قاۋىم تۇسىنداعى تايپالىق وداق دامي كەلە، بەلگىلى ءبىر حالىققا اينالدى. حالىق دامي كەلە تiلدiك، تەرريتوريالىق بiرلiككە، الەۋمەتتiك، ەكونوميكالىق تىعىز بايلانىسقا نەگiزدەلگەن ەتنوستىڭ ەڭ جوعارى ءتۇرi ۇلتتاردى قالىپتاستىردى. ۇلتتىڭ ماڭىزدى ايىرىقشا بەلگiسi ەتنيكالىق سانا-سەزiمi مەن تiلiنiڭ ورتاقتىعىمەن، ماقسات–مۇددەسiنiڭ بiرلiگiمەن انىقتالادى. حالىقتىڭ تولاسسىز قونىس اۋدارۋى بiر ۇلىسقا جاتىپ كەلگەن ەتنوستىڭ ءار ءتۇرلi ۇلتقا اينالۋىنا يتەرمەلەدi.
حالىق سانىنىڭ سول تiلدە سويلەۋشiلەر سانىمەن بiردەي بولا بەرمەيتiنi بەلگiلi. ويتكەنi ەتنيكالىق بiرلiك پەن تiل بiرلiگi دەگەننiڭ ءاردايىم سايكەس كەلە بەرمەۋi مۇمكiن. تۇركi حالقىنىڭ باسىم كوپشiلiگi, اناتوليا تۇرiكتەرiن قوسپاعاندا، قوس تiلدiلەر، ءۇش تiلدە بiردەي سويلەيتiنi دە از ەمەس. بiر تiلدەن ەكiنشi بiر تiلگە اۋىسىپ وتىرۋدىڭ باستى سەبەبiنە قوعامدىق-الەۋمەتتiك جاعدايدىڭ اسەرiنەن قورشاعان تiلدiك ورتانىڭ وزگەرۋi جاتادى. ءوزiنiڭ اۆتونوميالىق دەربەستىگى، اكىمشىلىك اۋماعى جوق از ساندى حالىقتاردىڭ تiلiن، ەتنيكالىق كەسكiن-كەلبەتi مەن دەربەستiگiن جوعالتىپ الۋ قاۋپi-مۇنىڭ بiر ايعاعىنداي. ماسەلەن، تەرريتورياسىنىڭ 40–60%-ىن باسقا حالىقتار، سونىڭ iشiندە ميلليونداعان تۇركi ۇلتى مەن ۇلىستارى مەكەندەگەنiنە قاراماستان، قحر، يران، اۋعانستان سياقتى ەلدەر وزدەرiن فەدەراتيۆتi مەملەكەتكە جاتقىزباي وتىر. از ساندى ۇلىستىڭ كوپ ساندى حالىق اراسىندا شاشىراي قونىستانىپ، اسسيميلياتسيانىڭ قارقىندى تۇردە ءجۇرۋi – ەتنيكالىق بiرiگۋدiڭ بiر جولى. تابيعي اسسيميلياتسياعا ارالاس وتىرعان حالىقتاردىڭ ناسiلدiك، تiلدiك، مادەني، رۋحاني جاقىندىعى، ءداستۇرلi كاسiبiنiڭ ورتاقتىعى، قونىستانۋ ەرەكشەلiگi, الەۋمەتتiك-قۇقىقتىق جاعدايى، اتا جۇرتپەن بايلانىسى، ارالاس نەكە سەكiلدi فاكتورلاردىڭ تيگiزەتiن اسەرi زور. الىپ ەۋرازيا قۇرىلىعى سەكiلدi ۇلان-بايتاق ولكەدە شاشىراي قونىستانعان تۇركi حالىقتارىنىڭ تاعدىرى ارقالاي قالىپتاسقاندىقتان، سان جاعىنان ولار بiر-بiرiنەن قاتتى الشاقتانادى. وتارشىلاردىڭ قاندى قاقپانىنا تاپ بولىپ، ۇزاق جىلدار اياۋسىز قىرىپ-جويۋعا، قۋعىن-سۇرگiنگە، ۇزدiكسiز قاقتىعىسقا ۇشىراپ، كۇشتەۋ ارەكەتi مەن ادiلەتسiزدiكتەن زارداپ شەگiپ، تاعدىر تالكەگiنە ۇشىراعان بۇرىنعى كەڭەس وداعى تۇركiلەرi, اسiرەسە ەدiل بويى مەن ورال، قىرىم مەن سولتۇستiك كاۆكاز تۇركiلەرi, قازاقتار تاريحتان تيەسiلi ۇلەس سالماعىن قالپىنا كەلتiرە الماي كەلگەنi بەلگiلi. زامانىندا iرگەلi ەل بولىپ كەلگەن قايسىبiر تۇركi ۇلىستارىنىڭ قۇرىپ كەتۋگە شاق قالىپ، بۇگiنگi كۇنگە وتە از سانمەن جەتكەنi دە اقيقات شىندىق.
تالاي اۋىر كەزەڭدi, قيىن-قىستاۋ زاماندى باستان كەشiرiپ، تاعدىر تاۋقىمەتiمەن توز-توز بولىپ، يەلiك ەتكەن جەرiنەن ايرىلىپ قالعان تۇرiك تايپالارىنىڭ رۋحاني بولمىسى مەن حالىقتىق سانا-سەزiمiنiڭ جۇقارا باستاعان كەزi, يگi داستۇرiنەن كوز جازىپ قالا جازداعان تۇسى، بiر حالىق رەتiندە قالىپتاسۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان جۇرتتاردىڭ بولەك ۇلىس بولىپ، اجىراپ كەتكەن كەزi از بولعان جوق. ماسەلەن، قازاق، قاراقالپاق، نوعاي، قۇراما، مانعىت ت.ب. قىپشاق تۇركiلەرiنiڭ تiلiنiڭ، مادەنيەتi مەن بiتiم-بولمىسىنىڭ وتە-موتە جاقىندىعىنا قاراماستان، ۋاقىت وزعان سايىن بiر-بiرiنەن اراجiگi اجىراپ، بولەك ۇلت پەن ۇلىسقا اينالعانى نەمەسە باسقا ەتنوسعا قوسىلىپ كەتكەنi بەلگiلi. تاياۋ ۋاقىتقا دەيiن بiر ەتنوسقا بiرiگە الماي كەلگەن ۇلىستار بار. ماسەلەن، قاشقاي، افشار، قاراداع، ايرۋم، قاراپاپاح، پادار، شاحسەۆان، حادجار، بايات، قىزىلباستاردىڭ جەكە ەتنوس ەكەندiگi نەمەسە ءازىربايجان ۇلتىنىڭ سۋبەتنيكالىق بولiگi ەكەندiگi انىقتالا قويعان جوق.
تۇركى حالىقتارىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى. زەرتتەۋشiلەردiڭ ايتۋىنشا، ەرتە زاماننان بەرگi تۇركi ۇلىستارىنىڭ جەرi, ەلi, ءار الۋان رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىمى، تۇرمىس-تiرشiلiگi تۋرالى مالiمەتتەر گرەك، ريم، ورىس، پارسى، اراب، تيبەت جازبا ەسكەرتكiشتەرiنەن، قۇندى دا مول دەرەكتەر ارميان جازبالارىنان تابىلماق.
تۇركى تاريحىنىڭ جازبا دەرەگىنىڭ اسا مول قورى اسىرەسە مىڭجىلدىق تاريحى بار قىتاي جازبالارىندا ساقتاۋلى ەكەنى بەلگىلى. قىتاي دەرەكتەرى دە تۇركىلەردى وركوكىرەك، تىك مىنەزدى، تاۋەلسىزدىك پەن ەركىندىك سۇيگىش تۇرىندە سيپاتتايدى. كەڭ دالانى مەكەندەگەن تۇركىلەر ات ۇستىندە قۇيعىتىپ كەلە جاتىپ - اق قۇرالايدى كوزدەپ اتاتىن مەرگەندىگى، جاۋگەرشىلىككە كەلگەندە اياقتىعا جول بەرمەيتىن، ءبىر-بىرىنە ەسە جىبەرمەيتىندىگى تۋرالى الەم تاريحشىلارى ءتۇرلى دەرەكتەر كەلتىرەدى.
قىتاي تiلiن جەتiك مەڭگەرگەن بولاشاق زەرتتەۋشiلەر كونە داۋiردەگi اتا-بابالارىمىز سكيف، ساق، عۇن، ءۇيسiن، قاڭلى، تۇرiك قاعاناتى داۋiرiنەن باستاپ حاتقا تۇسكەن، حالىق بiلۋگە ءزارۋ بوپ وتىرعان ەڭ كونە دە قىزىقتى دەرەكتەردەن سىر شەرتەر، تۋعان ەل تاريحىن تىنىمسىز تۇگەندەپ، بۇرىن ايتىلماي يا بۇرمالانىپ كەلگەن اقتاڭداعىن، كومەسكiلەنە باستاعان اقيقاتىن انىقتار دەپ ۇمiتتەنەمiز. حالىق تاريحىنا قاتىستى مۇنداي مول ماعلۇمات تۇرiك الەمiنiڭ ساياسي تۇلەۋiنە ونىڭ مادەنيەتi مەن عىلىمىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتiپ، ۇلەس قوسار ەدi.
ەرتە داۋىردەگى التاي زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن بۇرىننان اۋدارىپ كەلگەنى بەلگىلى. مۇندا 18-عاسىردا ەشبىر باسقا ەلدە كەزدەسپەگەن ەرتە زامانعى قونىس ورنى، الىپ قورعان مەن ساراي ءۇيىندىسى، سكۋلپتور مەن قابىر ۇستىندەگى ەسكەرتكىش قالدىعى تابىلعان. دانيالىق عالىم ۆيلگەلم تومسەن جارتاستاعى شيفرمەن جازىلعاندى اجىراتا وقىپ، ونىڭ تۇركى تىلىندەگى جازۋ ەكەنىن انىقتاعان. ودان كەيىن دە قىتاي جىلناماسىندا دا ەرتە زامانعى التاي تۇركىلەرى جايىنداعى مالىمەت اشىلعان. دەمەك التاي – تۇركى تەكتىلەردىڭ ەرتە زامانعى مەكەنى بولعان. «التاي» اتاۋى كونە تۇركى تىلىندەگى «التىن تاۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. مۇنداعى ەرتە زامانعى تۇركىلەردىڭ سىرت كەلبەتىن قىتاي جىلناماسىندا اقسارى شاشتى، كوگىلدىر كوزدى، مىعىم دەنەلى ەتىپ سيپاتتاعان (مۋراد ادجي، كيپچاكي، م.، 1999, ستر. 13–20).
ەجەلگى تۇركى كوشپەندىلەرى ورتالىق ازيادا قازىرگى ەۋروپالىقتار مەن ورىستاردىڭ ارعى اتا-بابالارىنىڭ تۇسىنە كىرمەي تۇرعاندا-اق، العاشقى مەملەكەتتى قۇرعانىن تاريحشىلار دالەلدەپ قويعان. اتاپ ايتقاندا، جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 209 جىلى شاڭىراق كوتەرگەن عۇن مەملەكەتىنەن باستاساق، كوشپەندى تۇركىلەردىڭ ەل بيلەپ، وكىمەت قۇرۋىنىڭ 2 200 جىلدان استام تاريحى بار ەجەلگى حالىقتاردىڭ ءبىرى ەكەنىن ايعاقتايدى. 552–745 جىلدارى التاي مەن جەتiسۋ ارالىعىندا تۇرiك قاعاناتى مەملەكەتi ءومiر ءسۇرiپ، كوك تۇرiكتiڭ ءبورiلi بايراعى كوتەرiلگەن. حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى دەپ اتالاتىن كەزەڭدە تۇركi تايپالارى باتىس ەۋروپاعا دەيiن جەتiپ، شاشىراي قونىستانعان. ءومiرi ات ۇستiندە وتكەن تۇركi جۇرتىنىڭ ۇلان-بايتاق دەشتi قىپشاق دالاسىنان باستاپ شىعىسى بايقال كولiنەن، باتىسى دۋناي وزەنiنە دەيiنگi ارالىقتا اتىنىڭ تۇياعىنىڭ iزi تيمەگەن اتىرابى كەمدە-كەم دەيدi تاريحشىلار.
تۇركى قاعاناتى جاۋگەرشىلىك جورىقتار ناتيجەسىندە مانچجۋريادان قارا تەڭىزگە دەيىن سوزىلدى. تۇركىلەر ورتا ازيانى باسىپ العاننان كەيىن باتىس پەن شىعىستى بايلانىستىراتىن ساۋدا جولدارىنىڭ قوجايىنىنا اينالدى. VI – XIII عاسىرلاردا جەتىسۋ ايماعىندا ءبىرىن-ءبىرىن الماستىرعان بىرنەشە ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەر قۇرىلدى. 704 جىلى جەتىسۋداعى بيلىككە تۇرگەشتەر كەلدى. ولاردى تۇركى تىلدەس قارلۇق تايپالارى ىعىستىرىپ، VIII – IX عاسىرلاردا قارلۇق قاعاناتىن قۇردى. 942 جىلى ولاردىڭ ورنىن قاراحان مەملەكەتى باسادى. ول مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋدا XII عاسىرعا دەيىن قارلۇق تايپالارى ۇلكەن ءرول اتقاردى. قاراحان داۋىرىندە قالالىق مادەنيەت، قولونەر، ساۋدانىڭ گۇلدەنۋى باستالادى. («الماتى اقشامى»، 18.11.2010).
زەرتتەۋشىلەردىڭ اتاپ وتكەنىندەي، ەرتە زامانعى سكيفتەر – التايدان شەت ايماققا ىرگە كوتەرگەن تۇركىلەر. تۇركىلەردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى II عاسىردا باستالىپ، ول ەۋروپاعا قاراي باعىتتالعان. تاريحتا ءبىر-اق رەت ورىن العان حالىقتىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى 300 جىلعا سوزىلعان. وعان دەيىن دە تۇركىلەردىڭ جاپپاي ىرگە كوتەرىپ ورتا ازيا، يران، ۇندىستانعا قارايعى وڭىرگە قونىستانۋى ورىن العان (مۋراد ادجي، كيپچاكي، م.، 1999, ستر. 89). سونىڭ ناتيجەسىندە كەڭ-بايتاق ولكەدە دەشتى قىپشاق مەملەكەتى پايدا بولعان.
تاريحتان جاقسى ءمالىم: كىندىك ازيا – بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇركىستان دەگەن اتپەن بەلگىلى بولىپ كەلگەن بايىرعى اتاجۇرتى. تۇركىستان – تۇرىك جۇرتى نەمەسە تۇرىك ەلى، تۇرىك ولكەسى دەگەن ءسوز. بۇل ۇلى ولكە بۇكىل ادامزات مادەنيەتىنىڭ باستاۋ العان جەرى، تۇرىك دۇنيەسىنىڭ بەسىگى، ۇلى ازيانىڭ جۇرەگى.
سەيدىن بيزاقوۆ، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى
