(قازاق جەرىنىڭ ءبىر تاريحى)
جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى باتىي 1237-جىلى ورىس كنيازدىكتەرىن تالقانداپ، كيەۆ قالاسىن الىپ، دۋنايعا جەتىپ، ۆەنگريانى، موردۆانى باعىندىرعانى تاريحتان بەلگىلى. سودان بەرى التايدان دۋنايعا دەيىنگى ەلدەر التىن ورداعا باعىنىشتى بولىپ، الىم تولەپ تۇرعان. عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن التىن وردانى باتىيدىڭ ۇرپاقتارى بيلەگەنمەن، 1360-جىلداردان باستاپ ءىس جۇزىندە بيلىك باسىندا (بەكلەربەك، ءۋازىر قىزمەتىن اتقارعان) ماماي بولدى. ماماي التىن وردانىڭ ءىس جۇزىندەگى بيلەۋشىسى رەتىندە ورىس كنيازدىكتەرىنە ىقپالى، بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان. ماماي ورىس، ليتۆا كنيازدەرىمەن ارالاسىپ، قىز بەرىسىپ، قىز الىسىپ تۇرعان.(ليتۆا كنيازى گلينسكيح مامايدىڭ قىزىنان تۋعان، ال، يۆان گروزنىي مامايعا جيەن بولىپ كەلەدى). الىم سالىق ماسەلەسىندە قيىندىق تۋعان جاعدايدا ماماي ريازان، ماسكەۋ كنيازدىكتەرىنە جورىق جاساپ تۇرعان. ماماي سونداي جورىقتاردىڭ بىرىندە ماسكەۋ كنيازى د.دونسكويدىڭ اسكەرىمەن كۋليكوۆو دالاسىندا كەزدەسىپ، جويقىن ايقاستا جەڭىلىپ قالعان. ماماي ورىستاردان، سوسىن توقتامىستان جەڭىلگەننەن كەيىن، قىرىمعا قاشىپ بارىپ، كەيىنگى فەودوسيادا قايتىس بولىپتى. (ونىڭ جەرلەنۋىنە توقتامىس بارىپ، ۇلكەن قۇرمەتپەن و دۇنيەلىك ساپارعا جونەلتكەن. مامايدىڭ فەودوسياداعى قابىرىن بىرنەشە عاسىر وتكەننەن كەيىن، ورىس اسكەرىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن اتاقتى سۋرەتشى ۆەرەششاگين تاپقان.) مامايدىڭ ورىستاردان وسى جەڭىلىسىن پايدالانىپ، التىن وردانىڭ باسىنا ءامىر تەمىردىڭ كومەگىمەن توقتامىس كەلدى. (كارامزين ءوزىنىڭ كەيبىر جازبالارىندا توقتامىستى «قىپشاقتاردىڭ حانى» دەپ تە كورسەتكەن كەزى بولدى. توقتامىس ماڭىعىشلاق بيلەۋشىسى ءتۇي قوجا دەگەن بىلىكتى كىسىنىڭ بالاسى ەكەن. ءتۇي قوجانى ورىس حان ولتىرگەننەن كەيىن، توقتامىس بۇحارا جەرىنە قاشىپ كەلەدى. بۇحار بيلەۋشىسى ونى ءامىر تەمىرگە الىپ كەلىپتى. توقتامىستىڭ بيلىككە كوتەرىلۋى وسى كەزدەن باستالعان. ءامىر تەمىر توقتامىستى سىعاناقتىڭ ءامىرى ەتىپ تاعايىندايدى.. توقتامىس التىن وردانىڭ بيلىگىنە كەلگەن شاقتان باستاپ، جان جاعىنداعى ەلدەرگە ىقپالىن كۇشەيتتى. ازىربايجانعا، حيۋاعا جورىقتار جاسادى. 1382-جىلى ماسكەۋدى باسىپ الىپ، ورتەدى.
سودان ءبىراز جەڭىستەردەن كەيىن، ءوزىنىڭ اسكەري قابىلەتىنە سەنىمى كۇشەيگەن توقتامىس حان ءامىر تەمىردىڭ يەلىكتەرىنە جورىق جاساي باستادى. ءتىپتى، ءامىر تەمىر پارسى ەلىندە جورىق جاساپ جۇرگەندە توقامىس حان بەتپاقدالا ارقىلى بۇحارا مەن سامارقانعا اسكەرىمەن كەلىپ، سول قالا ماڭىنداعى قىشلاقتاردى توناعان.
توقتامىس حان وسى ارەكەتتەرىنەن كەيىن، ءامىر تەمىرمەن سوعىس بولاتىنىن ءبىلدى مە! ارينە، سەزدى. سول سەبەپتى ءوزىنىڭ كۇشىنەن ءبىراز ىعىپ قالعان، «ماسكەۋ كنيازى» قۇدىرەتىن بىلدىرەتىن ايرىقشا گراموتاسىنان ايرىلعان كنياز د.دونسكوي التىن وردا حانى توقتامىسقا بالاسى ءۆاسيليدى جىبەرەدى. توقتامىس حان ءۆاسيليدى ويلاماعان جەردەن ۇلكەن قۇرمەتپەن قارسى الادى. قوناق قىلىپ، كۇتەدى، سىي سىياپات بەرىپ، «ماسكەۋ كنيازى» دەگەن گراموتامەن بىرگە گورودەتس، مەششەرا، تورۋس، مۋروم قالالارىن بيلەۋگە رۇقسات بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى ۆاسيلي مەن ماسكەۋ جۇرتى ءۇشىن ۇلكەن ولجا ەدى. ءبارى كۇتپەگەن جەردەن بولدى. التىن ورداعا بارىپ ءۇش اي جۇرگەن، جانە ۇلكەن بيلىك قۇجاتىمەن ورالعان ءۆاسيليدى ماسكەۋلىكتەر تاڭ قالىپ، قۋانىشپەن قارسى العان.
توقتامىس حاننىڭ ءۆاسليدى ماسكەۋ جانە بىرنەشە وبلىستىڭ كنيازى ەتىپ تاعايىنداۋىنىڭ وزىندىك ەسەبى بار ەدى. ول ءامىر تەمىرمەن سوعىسا قالعان جاعدايدا ماسكەۋ جانە بىرنەشە وبلىستىڭ كنيازى عىپ تاعايىنداعان ءۆاسيليدىڭ اسكەري كۇشىنىڭ قولداۋىنا يە بولۋ ەدى.
(توقتامىس حان ويلاعانداي، ۆاسيلي باستاعان اسكەري كۇش ءامىر تەمىر اسكەرىمەن شايقاسار ( 1387-جىلى) الدىندا كەلگەن. بىراق، شەشۋشى شايقاس ءامىر تەمىردىڭ جاعىنا ويىسقاندا ۆاسيلي ءوز كۇشىمەن شەگىنىپ، كەرى قايتىپ كەتكەن.)
بۇرىن ءوز يەلىگىندەگى ءازىربايجان مەن گۇرزى ەلىنە توقتامىستىڭ باسىپ كىرگەنىنە ونشا رەنجىمەگەن ءامىر تەمىر، توقتامىستىڭ بۇحارا مەن سامارقانعا ءوزى جوقتا كەلگەنىن كەك تۇتتى، قاھارىنا ءمىندى. اسكەرىن اتقا قوندىردى. ءسويتىپ، اتاقتى قولباسشى توقتامىسقا قارسى جورىققا اتتاندى. ءامىر تەمىر قالىڭ قولىمەن بەتپاقدالا ارقىلى ۇلىتاۋعا ات باسىن تىرەدى. قالىڭ اسكەرىنە ۇساق تاستان تاۋ ءۇيدىردى. قاسىنداعى ۇلكەن تاسقا قاشاتىپ، ءوزىنىڭ جورىعى تۋرالى تۇركى تىلىندە ءسوز جازدىردى. سودان سوڭ ءامىر تەمىر ۇلىتاۋدىڭ باسىنا شىعىپ، سارىارقانىڭ ۇشى قيىرسىز كەڭدىگىنە قاراپ، كوپ ويلانىپ قالعان. وزەن كولى سيرەك جازىق دالادا سوعىسۋدا قيىن ەكەنىن كورگەن.
ونىڭ سەبەبى، ءامىر تەمىردىڭ ۇلىتاۋدىڭ جەر كىندىگى ەكەندىگىن بىلگەندىگىندە دەپ ويلايمىن. شىنىندا دا، ۇلىتاۋ ەۋروپا مەن ازيانىڭ ءدال ورتاسىندا تۇر. ءامىر تەمىر ءوز ومىرىندە وقىماعانىمەن، توقىعانى كوپ بولعان قولباسشى. ونىڭ شىعىس ادەبيەتىنەن، تاريحتان، ارحيتەكتۋرادان، استرولگيا عىلىمىنان حابارى بولعان. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، سامارقان مەن بۇحارا، تۇركىستان قالالارىنداعى قۇرىلىستاردىڭ جۇمىسىنا ءوزى تىكەلەي ارالاسىپ، اقىل كەڭەس بەرىپ وتىرعان.
ءامىر تەمىر ۇلىتاۋدان كەيىن، كاسپيدىڭ سولتۇستىك بەتى ارقىلى، جايىقتان ءوتىپ، ازىربايجانعا بەت الادى. ويتكەنى، تىڭشىلارى ارقىلى توقتامىس حاننىڭ اسكەرىنىڭ سوندا تاعى جورىققا شىققانىن ەستيدى. ءامىر تەمىر توقتامىستىڭ اسكەرىن قۇرىق وزەنىنىڭ جاعاسىندا قارسى الىپ، سول جەردە تالقانىن شىعارعان. توقتامىس حان قاشىپ قۇتىلادى. ءامىر تەمىر توقتامىستىڭ قايتا جيناپ العان اسكەرىن ءتورت جىلدان كەيىن قۇندىزشا وزەنىندە كەزدەستىرىپ، تاعى ويسىراتا جەڭگەن.
توقتامىس تاعى قاشىپ كەتەدى. سودان ءامىر تەمىر وسى جولى ونى وكشەلەپ قۋىپ، جولىنداعى ساراي، سارايشىق قالالارىن، التىن ورداعا باعىنىشتى باسقا دا قالالاردى تالقانداعان. ءامىر تەمىر سوندا دا توقتامىستى قولىنا تۇسىرە الماي، ۇلكەن وكىنىشپەن سامارقانعا قايتادى.
التىن ورداعا توقتامىستان كەيىن، ەدىگە، شادىبەك بيلىك قۇرعان. شادىبەك پەن ەدىگە توقتامىستى ءبىرجولا قۇرتپاي تىنىشتىق بولمايتىنىن ءبىلىپ، ونى تۇمەنگە دەيىن قۋىپ بارادى. توقتامىس حان سول شايقاستا 1406-جىلى قازا تابادى.
ءامىر تەمىر
(ورىستىڭ اتاقتى تاريحشىسى ن.كارامزيننىڭ «يستوريا روسسيسكوگو گوسۋدارستۆا» كىتابىنداعى «ءامىر تەمىر تۋرالى» جازبالارى نەگىزدەرىندە جازىلعان شاعىن ماقالا. V-توم، I-تاراۋ،79-87-بەتتەردەن.ەرتەدەگى سلاۆيان كيريليتساسىندا جازىلعان كارامزيننىڭ وسى تاريحىن اقتارىپ وتىرىپ، «ول شىڭعىس حان، جوشى، باتىي، التىن وردا ءامىر تەمىر تۋرالى دەرەكتەردى كەزىندە سىبىرگە كەلىپ، مىڭداعان قۇجاتتاردى الىپ كەتكەن گ.ميللەردىڭ ارحيۆىنەن، راشيد اد ءديننىڭ، ابىلعازىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن العان اۋ» دەگەن ويعا كەلدىم.).
ن.كارامزيننىڭ بايانداۋى بويىنشا ءامىر تەمىر شاعاتاي موعولدارى يمپەرياسىنىڭ ەڭ تومەن دارەجەدەگى سۇلتانىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل قاشقار قالماق حاندارى مەن امىرلەرىنىڭ ءوز ارا قىرقىسىپ جاتقان كەزى ەدى. «تەمىرلان وسى شاعاتاي موعولدارى يمپەرياسىنىڭ بۇرىنعى اتاق داڭقىن قالپىنا كەلتىرۋدى ارمانداعان» دەيدى ن.كارامزين. تەمىر وسى جولدا ءبىراز جەڭىستەرگە جەتىپ، شاعاتاي امىرلىگىن بۇرىنعىداي كۇشەيتكەن. اقىرىندا تەمىرگە ىشكى جاۋدى جەڭۋ قالادى. سودان كەيىن ءوزىنىڭ بۇرىنعى دوسى، ءامىر حۇسەيىندى ءوزىنىڭ ىقپالىنا ءتۇسىرىپ، ول ءبىر شايقاستا قازا تابادى. سودان كەيىن حالىق تەمىردى مويىنداپ، شاعاتاي يمپەرياسىنىڭ ، ساگەب كەرەمنىڭ ءامىرى جانە «الەم بيلەۋشىسى» اتاعىن بەرگەن. بۇل ءامىر تەمىردىڭ 35 جاسقا تولعان كەزى، 1370- جىل. شىعىس ءداستۇرى بويىنشا، پاتشانىڭ التىن بەلدىگىن تاعىپ، التىن جانە اسىل تاستارمەن كومكەرىلگەن تاققا وتىرىپ، وزىنە باعىنىشتى امىرلەرى الدىندا، ءسوز بەرىپ، الەمنىڭ بارلىق پاتشالىقتارىن باعىندىراتىنىن ايتقان. ءامىر تەمىر شىڭعىس حان تۇقىمدارىن ءار ەلگە حان، ءامىر ەتىپ تاعايىنداعانمەن، ولاردى، وزىنە اسا جاقىنداتپاي، ۇستاعان.
ءامىر تەمىر تاققا وتىرعاننان كەيىن ، التى جىلدان سوڭ، الەمنىڭ ءۇش جارتى شارىنداعى 26 مەملەكەتتى، پاتشالىقتاردى باعىندىرادى.
ءامىر تەمىر كاسپيدىڭ شىعىس بەتىن وزىنە قاراتىپ، ۇزاق جىلدار شىڭعىس ۇرپقتارى بيلەگەن پارسى ەلىن تاپتاپ وتكەن. ول ەلدەگى كەيبىر سۇلتاندار ءامىر تەمىردىڭ قىسپاعىنا شىداماي، تاعى الدىنداعى كىلەمگە باس ۇرىپ كەلسە، كەيبىرى قارسىلاسىپ، شايقاسسادا جەڭىلىپ قالعان، امىرلەرى ايقاستا قازا تاپقان.
ءبىر كەزدەگى ۇلى حاليفتاردىڭ استاناسى باعداتتى ءامىر تەمىر از ۋاقىتتا باعىندىرعان. سول ەلدەگى وريۋس دەگەن وتە باي ءامىر تەمىرگە كوپ التىن، اسىل تاس بەرىپ قۇتىلعان. ارالدان پەرسى قۇيىلىسىنا دەيىنگى ازيا جەرلەرىن، تيفليستەن ەفراتقا دەيىنگى اراۆيا ساحاراسىنداعى پاتشالىقتار مەن مەملەكەتتەر ءامىر تەمىردى ءامىرشىسى رەتىندە مويىنداعاننان كەيىن، ول ەلدەردەگى بارلىق ەميرلەردى جيناپ، ولارعا «دوستارىم، سەرىكتەستەرىم! باقىت مەنى قولداپ تۇرعان شاقتا، مەن سىزدەردى جاڭا جورىقتار مەن جاڭا جەڭىستەرگە شاقىرامىن! بىرگە بولىڭدار!» دەگەن. سودان كەيىن ءامىر تەمىر ءۇندىستاندى قىسقا مەرزىمدە جاۋلاپ العان. سول جەردە ءجۇرىپ، ول گرۋزيادا وزىنە قارسى كوتەرىلىس شىعىپ جاتقانىن ەستىپ، ەلگە ورالادى.
ءامىر تەمىر گۇرزى ەلىندە جۇرگەندە تۇرىك قولباسشىسى ءبايازيدتىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى اڭگىمەلەردى قۇلاعى شالادى. سودان ءامىر تەمىر اناتولي جەرىنە كەلىپ، بايازيدكە: «مەن الەمنىڭ تەڭىزدەن تەڭىزگە دەيىن جەرلەرىنە يەلىك ەتەمىن. ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ شاحتارى مەن حاندارى مەنىڭ شاتىرىمدى كۇزەتەدى. …اقىلعا كەلسەڭ ءوز وتانىڭدا قالاسىڭ، ماعان قارسى شىقساڭ، ولەسىڭ!» دەپ حات جازادى.
سودان كەيىن ءا.تەمىر ەگيپەت، سيريانى قول استىنا قاراتقان. الەپو تۇبىندە مامەليۋكتاردىڭ اسكەرىن قىرىپ جىبەرگەن. داماسكىنى العاندا ءامىر تەمىر باسقا قالالاردا بولماعان كوپ التىنعا يە بولادى.
وسى جەڭىستەردەن كەيىن ءامىر تەمىر بايازيدكە كەلىپ، ونىڭ سوعىسسىز باعىنۋىن تالاپ ەتەدى. الەم بيلەۋشىسى بار جوعى ءۇش-ءتورت كۇندە ءبايازيدتىڭ اسكەرىن تالقانداپ، ءبايازيدتى تۇتقىنداعان. ءبايازيدتى ءوز تاعىنىڭ الدىنا اكەلگەندە ءامىر تەمىر ونى قۇشاقتاپ قارسى الادى. ءبايازيدتىڭ باسىنداعى ءتاجىن شەشتىرىپ الىپ، ونىڭ ۇستىنە قىمبات شاپان جابادى. ءامىر تەمىر بايازيدكە ءومىردىڭ وسىنداي اۋىر كەزەڭدەرى بولاتىنى تۋرالى فيلوسوفيالىق اڭگىمە ايتىپ، ءبايازيدتى جۇباتادى.
ءسوز سوڭىندا، ءامىر تەمىر سالدىرعان تۇركىستان قالاسىنداعى احمەت ياسساۋي كەسەنەسى تۋرالى بىرەر ءسوز ايتا كەتەيىن. ءا.تەمىر ا.ياسساۋي كەسەنەسىن «توقتامىس حاندى جەڭگەننەن كەيىن سالدىرعان» دەگەن ءسوز بار. بىراق، عيماراتتىڭ كىرە بەرىسىندە ءامىر تەمىر ءوزى ايتىپ جازدىردى دەگەن: «1394-1395- ج.ج.» دەگەن جازبا بار. ءامىر تەمىر احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ سىرتقى ارحيتەكتۋرالىق جوباسىن، ىشكى اشەكەيلەرىن، قازاندىقتىڭ قالاي جاسالۋ كەرەكتىگىن ايتقان، تۇسىندىرگەن. كەسەنەنى پارسى، ءۇندىستان ەلدەرىنەن اكەلگەن شەبەرلەر ورگەن. ءامىر تەمىر ازىرەت سۇلتان قورىن قۇرىپ، وعان ءوزىنىڭ گراموتاسىن تاپسىرعان. ول جازبادا «بۇل اۋليە مەكەن عيماراتتى ەشكىمگە ساتۋعا، جەكەمەنشىككە بەرۋگە، بىرەۋگە يەلىك ەتۋگە بەرۋگە بولمايتىنى» ايتىلىپتى. سونداي اق، عيماراتتىڭ قابىرعاسىندا «بۇل اۋليە مەكەن اللانىڭ راحىمىمەن، پاديشاح ءامىر تەمىر كورەگەننىڭ جارلىعى بويىنشا ورناتىلدى» دەگەن جازۋ بار.
جۇمات انەسۇلى،
جازۋشى، تاريحشى
