TOQTAMYS pen ÁMIR TEMIR

12280
Adyrna.kz Telegram

(Qazaq jeriniń bir tarıhy)

Joshynyń úlken uly Batyı   1237-jyly Orys knıazdikterin talqandap, Kıev qalasyn alyp, Dýnaıǵa jetip, Vengrııany, Mordvany baǵyndyrǵany tarıhtan belgili.  Sodan beri Altaıdan Dýnaıǵa deıingi elder Altyn Ordaǵa baǵynyshty bolyp, alym tólep turǵan.  Ǵasyrdyń ortasyna  deıin Altyn Ordany Batyıdyń urpaqtary bılegenmen,   1360-jyldardan bastap is júzinde bılik basynda (beklerbek, ýázir qyzmetin atqarǵan) Mamaı boldy. Mamaı  Altyn Ordanyń is júzindegi bıleýshisi retinde Orys knıazdikterine yqpaly, bıligi júrip turǵan. Mamaı orys, lıtva knıazderimen aralasyp, qyz berisip, qyz alysyp turǵan.(Lıtva knıazi Glınskııh  Mamaıdyń qyzynan týǵan, al, Ivan Groznyı Mamaıǵa jıen bolyp keledi).  Alym salyq máselesinde  qıyndyq  týǵan jaǵdaıda Mamaı Rıazan, Máskeý knıazdikterine joryq jasap turǵan. Mamaı sondaı joryqtardyń birinde Máskeý knıazi D.Donskoıdiń áskerimen Kýlıkovo dalasynda kezdesip, joıqyn aıqasta jeńilip qalǵan. Mamaı Orystardan, sosyn Toqtamystan jeńilgennen keıin, Qyrymǵa qashyp baryp, keıingi Feodosııada  qaıtys bolypty. (Onyń jerlenýine Toqtamys baryp, úlken qurmetpen  o dúnıelik saparǵa jóneltken. Mamaıdyń Feodosııadaǵy qabirin birneshe ǵasyr ótkennen keıin, orys áskerinde qyzmet etip júrgen ataqty sýretshi Vereagın tapqan.) Mamaıdyń orystardan osy  jeńilisin paıdalanyp, Altyn Ordanyń basyna Ámir Temirdiń kómegimen Toqtamys keldi. (Karamzın óziniń keıbir jazbalarynda Toqtamysty «qypshaqtardyń hany» dep te kórsetken kezi boldy. Toqtamys Mańyǵyshlaq bıleýshisi Túı Qoja degen bilikti kisiniń balasy eken. Túı Qojany Orys han óltirgennen keıin, Toqtamys Buhara jerine qashyp keledi. Buhar bıleýshisi ony Ámir Temirge alyp kelipti. Toqtamystyń bılikke kóterilýi osy kezden bastalǵan. Ámir Temir Toqtamysty Syǵanaqtyń ámiri etip taǵaıyndaıdy.. Toqtamys Altyn Ordanyń  bıligine kelgen shaqtan bastap,  jan jaǵyndaǵy elderge yqpalyn kúsheıtti. Ázirbaıjanǵa, Hıýaǵa joryqtar jasady.  1382-jyly Máskeýdi basyp alyp, órtedi.

Sodan biraz jeńisterden keıin, óziniń áskerı qabiletine senimi kúsheıgen Toqtamys han Ámir Temirdiń ıelikterine joryq jasaı bastady. Tipti, Ámir Temir Parsy elinde joryq jasap júrgende Toqamys han Betpaqdala arqyly Buhara men Samarqanǵa áskerimen kelip, sol qala mańyndaǵy qyshlaqtardy tonaǵan.

Toqtamys han osy áreketterinen keıin, Ámir Temirmen soǵys bolatynyn bildi me! Árıne, sezdi. Sol sebepti óziniń kúshinen  biraz yǵyp qalǵan, «Máskeý knıazi» qudiretin bildiretin aıryqsha gramotasynan aırylǵan knıaz D.Donskoı  Altyn orda hany Toqtamysqa balasy Vasılııdi jiberedi. Toqtamys han Vasılııdi oılamaǵan jerden úlken qurmetpen qarsy alady. Qonaq qylyp, kútedi,  syı syıapat berip, «Máskeý knıazi» degen gramotamen birge Gorode, Meera, Torýs, Mýrom qalalaryn bıleýge ruqsat beredi.  Munyń bári Vasılıı men Máskeý jurty úshin úlken olja edi. Bári kútpegen jerden boldy. Altyn Ordaǵa baryp úsh  aı júrgen, jáne úlken bılik qujatymen oralǵan Vasılııdi máskeýlikter tań qalyp, qýanyshpen qarsy alǵan.

Toqtamys hannyń Vaslııdi Máskeý jáne birneshe oblystyń knıazi etip taǵaıyndaýynyń ózindik esebi bar edi. Ol Ámir Temirmen soǵysa qalǵan jaǵdaıda Máskeý  jáne birneshe oblystyń knıazi ǵyp taǵaıyndaǵan Vasılııdiń áskerı kúshiniń qoldaýyna ıe bolý edi.

(Toqtamys han oılaǵandaı, Vasılıı bastaǵan áskerı kúsh  Ámir Temir áskerimen shaıqasar ( 1387-jyly) aldynda kelgen. Biraq, sheshýshi shaıqas Ámir Temirdiń jaǵyna oıysqanda Vasılıı óz kúshimen sheginip, keri qaıtyp ketken.)

Buryn óz ıeligindegi Ázirbaıjan men Gúrzi eline Toqtamystyń basyp kirgenine onsha renjimegen Ámir Temir, Toqtamystyń  Buhara men Samarqanǵa ózi joqta kelgenin kek tutty, qaharyna mindi. Áskerin atqa qondyrdy. Sóıtip, ataqty qolbasshy  Toqtamysqa qarsy joryqqa attandy. Ámir Temir qalyń qolymen  Betpaqdala arqyly Ulytaýǵa at basyn tiredi. Qalyń áskerine usaq tastan taý úıdirdi. Qasyndaǵy úlken tasqa  qashatyp, óziniń joryǵy týraly túrki tilinde sóz jazdyrdy. Sodan soń Ámir Temir Ulytaýdyń basyna shyǵyp, Saryarqanyń ushy qıyrsyz keńdigine qarap, kóp oılanyp qalǵan. Ózen kóli sırek jazyq dalada soǵysýda qıyn ekenin kórgen.

Onyń sebebi, Ámir Temirdiń Ulytaýdyń jer Kindigi ekendigin bilgendiginde dep oılaımyn. Shynynda da, Ulytaý Eýropa men Azııanyń  dál ortasynda  tur. Ámir Temir óz ómirinde oqymaǵanymen, toqyǵany kóp bolǵan qolbasshy. Onyń Shyǵys  ádebıetinen, tarıhtan, arhıtektýradan, astrolgııa ǵylymynan habary bolǵan. Olaı deıtin sebebimiz, Samarqan men  Buhara, Túrkistan qalalaryndaǵy qurylystardyń jumysyna ózi tikeleı aralasyp, aqyl keńes  berip otyrǵan.

Ámir Temir Ulytaýdan keıin, Kaspııdiń soltústik beti arqyly, Jaıyqtan ótip, Ázirbaıjanǵa bet alady. Óıtkeni, tyńshylary arqyly Toqtamys hannyń áskeriniń sonda taǵy joryqqa shyqqanyn estıdi. Ámir Temir Toqtamystyń áskerin Quryq ózeniniń jaǵasynda qarsy alyp, sol jerde talqanyn shyǵarǵan. Toqtamys han qashyp qutylady. Ámir Temir Toqtamystyń qaıta jınap alǵan áskerin tórt jyldan keıin Qundyzsha ózeninde kezdestirip, taǵy oısyrata jeńgen.

Toqtamys taǵy qashyp ketedi. Sodan Ámir Temir osy joly ony ókshelep qýyp, jolyndaǵy Saraı, Saraıshyq qalalaryn, Altyn ordaǵa baǵynyshty basqa da qalalardy talqandaǵan. Ámir Temir sonda da Toqtamysty qolyna túsire almaı, úlken ókinishpen Samarqanǵa qaıtady.

Altyn Ordaǵa Toqtamystan keıin, Edige, Shádibek bılik qurǵan. Shádibek pen Edige Toqtamysty birjola qurtpaı tynyshtyq bolmaıtynyn bilip, ony  Túmenge deıin qýyp barady.  Toqtamys han sol shaıqasta 1406-jyly qaza tabady.

ÁMIR TEMIR

(Orystyń ataqty tarıhshysy N.Karamzınniń «Istorııa Rossııskogo gosýdarstva» kitabyndaǵy  «Ámir Temir týraly» jazbalary negizderinde jazylǵan shaǵyn maqala.  V-tom, I-taraý,79-87-betterden.Ertedegi slavıan kırılıasynda jazylǵan Karamzınniń osy tarıhyn aqtaryp otyryp, «ol Shyńǵys han, Joshy, Batyı, Altyn Orda Ámir Temir týraly derekterdi  kezinde Sibirge kelip, myńdaǵan qujattardy alyp ketken G.Mıllerdiń arhıvinen, Rashıd ad Dınniń, Ábilǵazynyń eńbekterinen alǵan aý» degen oıǵa keldim.).

N.Karamzınniń baıandaýy boıynsha Ámir Temir Shaǵataı Moǵoldary ımperııasynyń eń tómen dárejedegi sultanynyń otbasynda dúnıege kelgen. Bul Qashqar qalmaq handary men ámirleriniń óz ara qyrqysyp jatqan kezi edi. «Temirlan osy Shaǵataı moǵoldary ımperııasynyń  burynǵy ataq dańqyn qalpyna keltirýdi armandaǵan» deıdi N.Karamzın. Temir osy jolda biraz jeńisterge jetip, Shaǵataı ámirligin burynǵydaı kúsheıtken. Aqyrynda Temirge ishki jaýdy jeńý qalady. Sodan keıin óziniń burynǵy dosy, ámir Huseıindi óziniń yqpalyna túsirip, ol bir shaıqasta qaza tabady. Sodan keıin halyq Temirdi moıyndap, Shaǵataı ımperııasynyń , Sageb Keremniń ámiri jáne «Álem bıleýshisi» ataǵyn bergen. Bul Ámir Temirdiń 35 jasqa tolǵan kezi, 1370- jyl. Shyǵys dástúri boıynsha, patshanyń altyn beldigin taǵyp, altyn jáne asyl tastarmen kómkerilgen taqqa otyryp, ózine baǵynyshty ámirleri aldynda, sóz berip, Álemniń barlyq patshalyqtaryn baǵyndyratynyn aıtqan. Ámir Temir Shyńǵys han tuqymdaryn ár elge han, ámir etip taǵaıyndaǵanmen, olardy, ózine asa jaqyndatpaı, ustaǵan.

Ámir Temir taqqa otyrǵannan keıin , alty jyldan soń,  álemniń úsh jarty sharyndaǵy  26 memleketti, patshalyqtardy baǵyndyrady.

Ámir Temir Kaspııdiń shyǵys betin ózine qaratyp, uzaq jyldar Shyńǵys urpqtary bılegen Parsy elin taptap ótken. Ol eldegi keıbir sultandar Ámir Temirdiń qyspaǵyna shydamaı, taǵy aldyndaǵy kilemge bas uryp kelse, keıbiri qarsylasyp, shaıqassada jeńilip qalǵan, ámirleri aıqasta qaza tapqan.

Bir kezdegi uly halıftardyń astanasy Baǵdatty Ámir Temir az ýaqytta baǵyndyrǵan. Sol eldegi  Orıýs degen óte baı Ámir Temirge kóp altyn, asyl tas berip qutylǵan.  Araldan Persi quıylysyna deıingi Azııa jerlerin, Tıflısten Efratqa deıingi Aravııa saharasyndaǵy patshalyqtar men memleketter Ámir Temirdi ÁMIRShISI retinde moıyndaǵannan keıin, ol elderdegi barlyq emırlerdi jınap, olarǵa «Dostarym, seriktesterim! Baqyt meni qoldap turǵan shaqta, men sizderdi jańa joryqtar men jańa jeńisterge shaqyramyn! Birge bolyńdar!» degen. Sodan keıin Ámir Temir Úndistandy qysqa merzimde jaýlap alǵan. Sol jerde júrip, ol Grýzııada ózine qarsy kóterilis shyǵyp jatqanyn estip, elge oralady.

Ámir Temir Gúrzi elinde júrgende Túrik qolbasshysy Baıazıdtiń erlikteri týraly áńgimelerdi qulaǵy shalady. Sodan Ámir Temir  Anatolıı jerine kelip, Baıazıdke: «Men álemniń teńizden teńizge deıin jerlerine ıelik etemin. Túrli Memleketterdiń shahtary men handary meniń shatyrymdy kúzetedi. …Aqylǵa kelseń óz otanyńda qalasyń, maǵan qarsy shyqsań, ólesiń!» dep hat jazady.

Sodan keıin Á.Temir Egıpet, Sırııany qol astyna qaratqan. Alepo túbinde mamelıýktardyń áskerin qyryp jibergen. Damaskini alǵanda Ámir Temir basqa qalalarda bolmaǵan kóp altynǵa ıe bolady.

Osy jeńisterden keıin Ámir Temir Baıazıdke kelip, onyń soǵyssyz baǵynýyn talap etedi. Álem bıleýshisi bar joǵy úsh-tórt kúnde Baıazıdtiń áskerin talqandap, Baıazıdti tutqyndaǵan. Baıazıdti óz taǵynyń aldyna ákelgende Ámir Temir ony qushaqtap qarsy alady. Baıazıdtiń basyndaǵy tájin sheshtirip alyp, onyń ústine qymbat shapan jabady. Ámir Temir Baıazıdke ómirdiń  osyndaı aýyr kezeńderi bolatyny týraly fılosofııalyq áńgime aıtyp, Baıazıdti jubatady.

Sóz sońynda, Ámir Temir saldyrǵan Túrkistan qalasyndaǵy Ahmet Iassaýı kesenesi týraly birer sóz aıta keteıin. Á.Temir A.Iassaýı kesenesin «Toqtamys handy jeńgennen keıin saldyrǵan» degen sóz bar. Biraq, ǵımarattyń kire berisinde Ámir Temir ózi aıtyp jazdyrdy degen: «1394-1395-  j.j.» degen jazba bar. Ámir Temir Ahmet Iassaýı kesenesiniń syrtqy arhıtektýralyq jobasyn, ishki áshekeılerin, qazandyqtyń qalaı jasalý kerektigin aıtqan, túsindirgen. Keseneni  Parsy, Úndistan elderinen ákelgen sheberler órgen. Ámir Temir Áziret Sultan qoryn quryp, oǵan óziniń gramotasyn tapsyrǵan. Ol jazbada «Bul áýlıe meken ǵımaratty eshkimge satýǵa, jekemenshikke berýge, bireýge ıelik etýge berýge bolmaıtyny» aıtylypty.  Sondaı aq, ǵımarattyń qabyrǵasynda «Bul áýlıe meken Allanyń rahymymen, padıshah Ámir Temir kóregenniń  jarlyǵy boıynsha ornatyldy» degen jazý bar.

 

Jumat ÁNESULY,

jazýshy, tarıhshy

Pikirler