وسىدان 99 جىل بۇرىن، ياعني، 1920 جىلدىڭ تامىزدىڭ 24-ءى كۇنى قازاق جەرىنىڭ شەكارالىق اۋماعى بەكىتىلگەن بولاتىن. وسىنىڭ ارقاسىندا قازان ايىندا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى جاريالاندى. كەلەر جىلى قازاق ەلىنىڭ شەكاراسى شەگەندەلىپ، قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى جاريالانعانىنا 100 تولادى. ۇلتىمىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى مەرەيتويدى ەل ۇكىمەتى اتاپ وتە مە، جوق الدە الاشوردانىڭ 100 جىلدىعى سەكىلدى ەسكەرۋسىز قالدىرا ما؟
قازاق شەكاراسىن بەكىتۋدە ءاليحان بوكەيحان مەن احمەت بايتۇرسىنۇلى جاس پەرى ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قاجىرى مەن قارىم-قابىلەتىنە ارقا سۇيەگەن بولاتىن. نەبارى 29 جاستاعى ءالىمحان ابەۋۇلى لەنيننىڭ الدىندا بايانداما جاساپ، اعالارىنىڭ تاپسىرماسىن مۇلتىكسىز ورىنداپ شىقتى. التى ايعا سوزىلعان ايقاستان كەيىن لەنين مەن ستالين قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك تەرريتورياسىن بەكىتۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويدى.
بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي 1920 جىلى بەكىتىلگەن تەرريتوريانىڭ 15 پايىزىنان ايرىلىپ قالعانىمىزدى ايتادى. ماسەلەن، قاراقالپاقستان مەن شىرشىق وزبەكستانعا، ال ەلەك، التايدىڭ ارعى بەتى، جازاتىر جوتاسى رەسەيگە ءوتىپ كەتكەن.
– 1920 جىلدىڭ 26 تامىز كۇنى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جانە ونىڭ جەر كولەمىن بەلگىلەۋ جونىندە دەكرەت دۇنيەگە كەلدى. بۇل ايتۋعا جەڭىل بولعانىمەن، قازاق جۇرتىنىڭ قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانى مويىنداتىپ، ءوز الدىنا ىرگە كوتەرۋى وڭاي بولعان جوق. جان بەردى، جان الىستى. كرەملدە وتكەن ۇزاق تارتىستان سوڭ، قىزىل پرولەتارياتتىڭ كوسەمى – لەنين ارنايى قاۋلىعا قول قويدى. بۇل جەكە ازات ەل بولۋدى اڭساعان الاش ارىستارىنىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسى ەدى. سول تارتىسى مول القالى ماجىلىستە بولاشاقتا قۇرالاتىن قازاق مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى مەجەلەندى. نەگىزگى تارتىس «قازاق اۆتونومياسىنا قاي جەرلەر كىرەدى؟» دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە، قاتتى ۋشىققانى بەلگىلى. بىراق الاش ارىستارى العا قويعان ماقساتىنا جەتتى. ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاق مەملەكەتى الدىنداعى تاريحي ميسسياسىن وسىلايشا ورىنداپ شىقتى. سول كەزدە بار-جوعى 29 جاستاعى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءاليحان مەن احمەتتىڭ دەم بەرۋىنىڭ ارقاسىندا ازۋلى توپتىڭ الدىندا قازاق جەرىنىڭ شەكاراسى جايىندا بايانداما جاسادى، – دەيدى عالىم.
ءالىمحان ەرمەكوۆ استارحان، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، سىرداريا، زاكاسپي، سامارقان، فەرگانا وبلىسى مەن گۋبەرنيالارىن قامتيتىن، جالپى كولەمى 3 467 922 شارشى شاقىرىم جەردى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا بەرۋدى سۇرادى. الاشتانۋشىنىڭ ايتۋىنشا، كورسەتىلگەن جەردىڭ 81 پايىزىن جان سانى 5,5 ميلليون بولاتىن قازاقتار پايدالانعان.
– بۇل سول ايماقتارداعى تۇرعىنداردىڭ 54 پايىزى ەدى. سول ماجىلىستە وتىرعاندار ەرمەكوۆتىڭ ايتقاندارىنا تولىقتاي بولماسا دا قوسىلاتىنىن ءبىلدىردى. بىراق مۇنى جەڭىس دەۋگە ەرتەرەك بولاتىن. ويتكەنى ەندىگى كەزەك اۆتونوميانىڭ اۋماعى مەن تۇرعىندارى تۋرالى ۇسىنىستاردى لەنيننىڭ الدىندا قورعاپ شىعۋ كەرەك ەدى. 12 تامىز كۇنى لەنيننىڭ توراعالىق ەتۋىمەن وتكەن ماجىلىستە ءالىمحان ەرمەكوۆ بارىن سالدى. ويتكەنى ول ءيىسى قازاقتىڭ تاعدىر-تالايى شەشىلەتىن كەز ءدال وسى تۇس ەكەنىن جان دۇنيەسىمەن سەزىندى جانە جاعدايدى اسا جەتىك بىلەتىندىگى ءھام شەشەندىگى ارقاسىندا ءوز ايتقاندارىمەن لەنيندى يلاندىرا الدى. ءتىپتى كوزبە-كوز سويلەسۋدەن كەيىن، قازاقتىڭ ۋىسىنان شىعىپ بارا جاتقان اتىراۋ ءوڭىرىن دە الاش جۇرتىنا ماڭگىگە قايتارىپ بەردى. راس، ءسىبىر رەۆكومى 1922 جىلعا دەيىن سولتۇستىك وبلىستاردى قازاقستانعا قوسپاۋعا تىرىسىپ باقتى. بىراق، اقىرىندا كونگەن ەدى. وسىلايشا الاش ارىستارى تۇڭعىش رەت الاش جۇرتىنىڭ شەكاراسىن رەسمي تۇردە بەكىتىپ الدى، – دەيدى ول.
تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدىڭ شەكاراسىن بەكىتۋدە قىزۋ ايتىس-تارتىس بولعان. مۇنى سەزگەن لەنين 12, 14, 18 جانە 19 تامىزداعى كوميسسيا وتىرىستارىن ءوزى باسقارادى.
– 24 تامىزدا لەنين: «قاۋلى دايىن. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قايتا بايانداما جاساعانى دۇرىس. وسى بويىنشا زاڭداستىرۋ كەرەك» دەپ شەشىم شىعارادى. وسى شەشىم قابىلدانىپ شىققاننان كەيىنگى ءساتتى ءالىمحان ەرمەكوۆ ەستەلىگىندە بىلاي جازادى: «ءوزىمنىڭ تابىسىما ماساتتانىپ، ريزا بولىپ شىقتىم. ول كەزدە بار-جوعى 29 جاستا ەدىم. ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا دا قولىمدى الىپ جاتتى. قاراسام، بوكەيحانوۆ جوق ەكەن. ءبارىمىز دالىزگە شىقتىق. قازاقستاننىڭ دەلەگاتسيا قۇرامى ون بەستەي ادام بولاتىن. ءبارىمىز ءاليحان بوكەيحانوۆتى توستىق. الەكەڭ لەنينمەن پىكىرلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ قالعان بولاتىن. ون بەس، جيىرما مينۋتتان كەيىن ول كىسى دە شىقتى. ءاليحان لەنينگە بەكىتىلگەن شەكاراعا تەزدەتىپ قول قويۋعا ءوتىنىش ەتىپتى، لەنين ورىنداۋعا ۋادە بەرىپتى». سونىمەن جالپى وتىرىستا بەكىتىلگەن تەرريتوريانى قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسى ەتىپ بەكىتكەن بۇيرىق 26 تامىز كۇنى باسپاسوزدە جاريالاندى، – دەيدى الاشتانۋشى.
الاشتانۋشى 1991 جىلعى تاۋەلسىزدىككە الاش ارىستارىنىڭ ارقاسىندا يە بولعانىمىزدى ايتادى. ايتسە دە، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن ۇلتتىق مەرەكەمىز ءالى كۇنگە دەيىن نازاردان تىس قالىپ وتىر.
– بۇكىل الەم مەملەكەتتەرى 1991 جىلى وسى تەرريتوريامىزدى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ جەرى رەتىندە تانىدى. سونداي تاريحي وقيعانىڭ 90 جىل تولۋى اتاۋسىز قالدى. قازىرگى گەوساياسات تۇرعىسىنان العاندا اسا ماڭىزدى داتا. ءۇنسىز قالدىق. ءۇنسىز عانا قالىپ قويماي، بارلىق تاريحي-ساياسي، جاعىراپيالىق رەسمي باسىلىمدارعا قازاق مەملەكەتىنىڭ تەرريتورياسى 1991 جىلدان كەيىن بەكىدى دەپ جازدى. سوندا، بۇل قىرىمنىڭ كەبىن قۇشۋعا ۇرىندىراتىن تاريحي دولبار ەكەندىگى الگى «وقىمىستىسىماقتاردىڭ» ويىنا كەلمەگەنى مە؟، – دەيدى ول.
تۇرسىن جۇرتباي 1920 جىلدىڭ 26 تامىزىن، ماڭگىلىك ازات قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ ماڭگىلىككە بەكىگەن كۇنى، ماڭگىلىك سالتاناتى دەپ سانايدى. سوندىقتان دا ول قازاق شەكاراسىنىڭ 100 جىلدىعى رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ ءوتىلۋى كەرەك دەگەن پىكىردە. الاشتانۋشىنىڭ بۇل پىكىرىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەسكەرىپ، 100 جىلدىق مەرەيتويدى اتاپ وتەدى دەگەن سەنىمدەمىز. ايتپەسە بۇعان دەيىن ەكس-پرەزيدەنت «قازاق شەكاراسىن 1991 جىلى مەن بەكىتتىم» دەپ، ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارىپ كەلگەن بولاتىن.
سەرىك جولداسباي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
