Eks-prezıdent elemegen mereıtoıdy Toqaev toılaı ma?

7244
Adyrna.kz Telegram

Osydan 99 jyl buryn, ıaǵnı, 1920 jyldyń tamyzdyń 24-i kúni Qazaq jeriniń shekaralyq aýmaǵy bekitilgen bolatyn. Osynyń arqasynda qazan aıynda Qazaq Avtonomııaly Respýblıkasy jarııalandy. Keler jyly Qazaq eliniń shekarasy shegendelip, Qazaq Avtonomııaly respýblıkasy jarııalanǵanyna 100 tolady. Ultymyz úshin eń mańyzdy mereıtoıdy el Úkimeti atap óte me, joq álde Alashordanyń 100 jyldyǵy sekildi eskerýsiz qaldyra ma?

Qazaq shekarasyn bekitýde Álıhan Bókeıhan men Ahmet Baıtursynuly jas peri Álimhan Ermekovtiń qajyry men qarym-qabiletine arqa súıegen bolatyn. Nebári 29 jastaǵy Álimhan Ábeýuly Lenınniń aldynda baıandama jasap, aǵalarynyń tapsyrmasyn múltiksiz oryndap shyqty. Alty aıǵa sozylǵan aıqastan keıin Lenın men Stalın Qazaqstannyń ulttyq memlekettik terrıtorııasyn bekitý týraly qujatqa qol qoıdy.

Belgili alashtanýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı 1920 jyly bekitilgen terrıtorııanyń 15 paıyzynan aırylyp qalǵanymyzdy aıtady. Máselen,  Qaraqalpaqstan men Shyrshyq Ózbekstanǵa, al Elek, Altaıdyń arǵy beti, Jazatyr jotasy Reseıge ótip ketken.

– 1920 jyldyń 26 tamyz kúni Qazaq avtonomııasyn qurý jáne onyń jer kólemin belgileý jóninde dekret dúnıege keldi. Bul aıtýǵa jeńil bolǵanymen, qazaq jurtynyń qylyshynan qan tamǵan qyzyl ımperııany moıyndatyp, óz aldyna irge kóterýi ońaı bolǵan joq. Jan berdi, jan alysty. Kremlde ótken uzaq tartystan soń, qyzyl proletarıattyń kósemi – Lenın arnaıy qaýlyǵa qol qoıdy. Bul jeke azat el bolýdy ańsaǵan Alash arystarynyń janqııarlyq eńbeginiń arqasy edi. Sol tartysy mol alqaly májiliste bolashaqta quralatyn Qazaq memleketiniń shekarasy mejelendi. Negizgi tartys «qazaq avtonomııasyna qaı jerler kiredi?» degen máselege kelgende, qatty ýshyqqany belgili. Biraq Alash arystary alǵa qoıǵan maqsatyna jetti. Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Álimhan Ermekov Qazaq memleketi aldyndaǵy tarıhı mıssııasyn osylaısha oryndap shyqty. Sol kezde bar-joǵy 29 jastaǵy Álimhan Ermekov Álıhan men Ahmettiń dem berýiniń arqasynda azýly toptyń aldynda Qazaq jeriniń shekarasy jaıynda baıandama jasady, – deıdi ǵalym.

Álimhan Ermekov Astarhan, Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeı, Syrdarııa, Zakaspıı, Samarqan, Fergana oblysy men gýbernııalaryn qamtıtyn, jalpy kólemi 3 467 922 sharshy shaqyrym jerdi Qazaq respýblıkasynyń quramyna berýdi surady. Alashtanýshynyń aıtýynsha, kórsetilgen jerdiń 81 paıyzyn jan sany 5,5 mıllıon bolatyn qazaqtar paıdalanǵan.

– Bul sol aımaqtardaǵy turǵyndardyń 54 paıyzy edi. Sol májiliste otyrǵandar Ermekovtiń aıtqandaryna tolyqtaı bolmasa da qosylatynyn bildirdi. Biraq muny jeńis deýge erterek bolatyn. Óıtkeni endigi kezek avtonomııanyń aýmaǵy men turǵyndary týraly usynystardy Lenınniń aldynda qorǵap shyǵý kerek edi. 12 tamyz kúni Lenınniń tóraǵalyq etýimen ótken májiliste Álimhan Ermekov baryn saldy. Óıtkeni ol ıisi qazaqtyń taǵdyr-talaıy sheshiletin kez dál osy tus ekenin jan dúnıesimen sezindi jáne jaǵdaıdy asa jetik biletindigi hám sheshendigi arqasynda óz aıtqandarymen Lenındi ılandyra aldy. Tipti kózbe-kóz sóılesýden keıin, qazaqtyń ýysynan shyǵyp bara jatqan Atyraý óńirin de Alash jurtyna máńgige qaıtaryp berdi. Ras, Sibir revkomy 1922 jylǵa deıin soltústik oblystardy Qazaqstanǵa qospaýǵa tyrysyp baqty. Biraq, aqyrynda kóngen edi. Osylaısha Alash arystary tuńǵysh ret alash jurtynyń shekarasyn resmı túrde bekitip aldy, – deıdi ol.

Tursyn Jurtbaıdyń aıtýynsha, elimizdiń shekarasyn bekitýde qyzý aıtys-tartys bolǵan. Muny sezgen Lenın 12, 14, 18 jáne 19 tamyzdaǵy komıssııa otyrystaryn ózi basqarady.

– 24 tamyzda Lenın: «Qaýly daıyn. Álimhan Ermekovtiń qaıta baıandama jasaǵany durys. Osy boıynsha zańdastyrý kerek» dep sheshim shyǵarady. Osy sheshim qabyldanyp shyqqannan keıingi sátti Álimhan Ermekov esteliginde bylaı jazady: «Ózimniń tabysyma masattanyp, rıza bolyp shyqtym. Ol kezde bar-joǵy 29 jasta edim. Bizdiń delegaııa da qolymdy alyp jatty. Qarasam, Bókeıhanov joq eken. Bárimiz dálizge shyqtyq. Qazaqstannyń delegaııa quramy on besteı adam bolatyn. Bárimiz Álıhan Bókeıhanovty tostyq. Álekeń Lenınmen pikirlesip, áńgimelesip qalǵan bolatyn. On bes, jıyrma mınýttan keıin ol kisi de shyqty. Álıhan Lenınge bekitilgen shekaraǵa tezdetip qol qoıýǵa ótinish etipti, Lenın oryndaýǵa ýáde beripti». Sonymen jalpy otyrysta bekitilgen terrıtorııany qazaq avtonomııasynyń terrıtorııasy etip bekitken buıryq 26 tamyz kúni baspasózde jarııalandy, – deıdi alashtanýshy.

Alashtanýshy 1991 jylǵy Táýelsizdikke alash arystarynyń arqasynda ıe bolǵanymyzdy aıtady. Áıtse de, Ulttyq táýelsizdigimizdiń negizi bolyp sanalatyn ulttyq merekemiz áli kúnge deıin nazardan tys qalyp otyr.

– Búkil álem memleketteri 1991 jyly osy terrıtorııamyzdy Qazaqstan memleketiniń jeri retinde tanydy. Sondaı tarıhı oqıǵanyń 90 jyl tolýy ataýsyz qaldy. Qazirgi geosaıasat turǵysynan alǵanda asa mańyzdy data. Únsiz qaldyq. Únsiz ǵana qalyp qoımaı, barlyq tarıhı-saıası, jaǵyrapııalyq resmı basylymdarǵa qazaq memleketiniń terrıtorııasy 1991 jyldan keıin bekidi dep jazdy. Sonda, bul Qyrymnyń kebin qushýǵa uryndyratyn tarıhı dolbar ekendigi álgi «oqymystysymaqtardyń» oıyna kelmegeni me?, – deıdi ol.

Tursyn Jurtbaı 1920 jyldyń 26 tamyzyn, máńgilik azat Qazaqstan terrıtorııasynyń máńgilikke bekigen kúni, máńgilik saltanaty dep sanaıdy. Sondyqtan da ol Qazaq shekarasynyń 100 jyldyǵy respýblıka kóleminde atalyp ótilýi kerek degen pikirde. Alashtanýshynyń bul pikirin memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev eskerip, 100 jyldyq mereıtoıdy atap ótedi degen senimdemiz. Áıtpese buǵan deıin eks-prezıdent «Qazaq shekarasyn 1991 jyly men bekittim» dep, Álıhan Bókeıhan bastaǵan alash arystarynyń eńbegin joqqa shyǵaryp kelgen bolatyn.

 Serik JOLDASBAI
"Adyrna" ulttyq portaly

Pikirler