18 قىركۇيەك الماتى قالاسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتىنىڭ ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى جانە يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى (OIC) جانىنداعى يسلام تاريحى، ونەرى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ ورتالىعى (IRCICA), اقتوبە وبلىسىنىڭ مادەنيەت، ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقارماسى بىرلەسىپ، «التىن وردا جانە ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ ارابجازۋلى ەپيگرافيكاسى» تاقىرىبىندا حالىقارالىق عىلىمي سەمينار وتكىزدى.
سەمينار تاقىرىبى 13-14 عاسىرداعى التىن وردا ءداۋىرى تۇسىندا قوعامنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىندەگى ساباقتاستىق پەن وزگەرىستەردى، ياعني باتىس قازاقستان، ەدىل-ورال، داعىستان، حورەزم ايماقتارىنداعى ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەردى سالىستىرمالى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەردى.
حالىقارالىق عىلىمي سەمينارعا رەسەي عىلىم اكادەمياسى رەسەي تاريحى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى يليا زايتسەۆ، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى ۇلتتىق ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى باحتيار بابادجانوۆ، تۇركيانىڭ احي ەۆران كىرشەحير ۋنيۆەرسيتەتى تۇرىك ءتىلى فاكۋلتەتىنىڭ دوتسەنتى وسمان كابادايى، داعىستاندىق عالىم ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زامير زاكاراياەۆ جانە وزگە دە وزبەكستان، تۇركيا، رەسەي، داعىستان، تاتارستان ەلدەرىنەن ارنايى كەلگەن بايانداماشىلار، ەپيگرافيالىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋشى ماماندار مەن شىعىس ەپيگرافياسىن زەرتتەۋشى وتاندىق عالىمدار جانە باق تىلشىلەرى قاتىستى.
تىڭ تاقىرىپتاردى قامتي بىلگەن حالىقارالىق عىلىمي سەمينار 4 بولىمنەن تۇردى: سەميناردىڭ اشىلۋى، پلەنارلىق ءماجىلىس، ءى جانە ءىى سەكتسيا، ستەندتتىك باياندامالار.
جيىننىڭ شىمىلدىعىن ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتارى، پروفەسسور دۇكەن ءماسىمحانۇلى اشىپ بەردى.
«بۇگىنگى اتقارىلىپ جاتقان جوبا اۋقىمدى شارالاردىڭ ءبىرى. ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ ەل تاريحىن، ۇلت پەن ۇلىس تاريحىن دارىپتەۋ، ۇلت مادەنيەتىن زەرتتەۋدە ايرىقشا مانگە يە. سەبەبى، ەستە جوق ەسكى داۋىرلەردە ءار ءتۇرلى تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىستى جەر بەتىندەگى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ كەي تاريحى جويىلىپ تا كەتىپ وتىردى. سونداي حالىقتاردىڭ ءبىرى — تۇركى حالىقتارى. بىراق ءبىزدىڭ ەجەلگى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى كەزىندەگى كوپتەگەن ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەر بۇل اقتانداقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا كومەككە كەلەدى. جارتاس سۋرەتتەرى، جارتاستاعى ەپيگرافيكالىق جازبالار، ودان بەرگى كۇلتە قاعان، بىلتە قاعان ەسكەرتكىشتەرى، ودان بەرگى بۇگىنگى جيىنىمىزعا وزەك بولاتىن التىن وردا كەزەڭىنە دەيىنگى جانە حح عاسىردىڭ جيىرمانشى جىلدارىنداعى تاريحي ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەر تام-تۇمداپ بولسا دا ساقتالىپ كەلدى. دەگەنمەن، كوپتەگەن دەرەكتەردى وسى ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەردەن تابۋىمىزعا بولادى. سوندىقتان بۇگىنگى سەميناردا تىڭ تاقىرىپتار قوزعالادى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇگىنگى جوباعا ساتتىلىك تىلەيمىن كەلگەن قوناقتارعا العىس بىلدىرەمىن”، دەدى دۇكەن ءماسىمحانۇلى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، پروفەسسور التىنبەك نۋحۇلى دا سەمينار قاتىسۋشىلارىنا ساتتىلىك تىلەپ، زەرتتەۋشىلەرگە العىسىن ءبىلدىردى.
“قازىرگى قازاقستان التىن وردا وركەنيەتىنىڭ اجىراماس ءبىر بوىلىگى ءارى ورتالىعى بولعاندىعى ءشۇباسىز. قازاق حالقى قۇلپىتاس، كەيبىر تۇركى ەلدەرى قابىرتاش، ماڭگىتاش، بەلگىتاس دەپ اتايتىن ومىردەن وتكەن ادامداردىڭ باسىنا قويىلاتىن ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ ەرتەدەن بەرى قالىپتاقان عىلىم سالاسى. كەڭەستىك كەزەڭدەرى مۇسىلمانشىلىققا توقتاۋ سالىنىپ، ارابجازۋلى مۇرالاردى زەرتتەۋ قىلمىسپەن تەڭ بولاتىن. ول كەزدەرى ونىڭ ورنىنا كونە تۇركى داۋىرىندەگى رۋنيكالىق ەسكەرتكىشتەر زەرتتەلىپ، تىڭ جاڭالىقتار اشىلدى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءدىنىمىز ورالىپ، ءدىلىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىزدى جاڭعىرتىپ، سوڭگەنىمىزدى جاڭارتۋعا مۇمكىندەر تۋدى. ارابجازۋىمەن كەستەلەنگەن قولجازبالار، قۇندى قۇجاتتار، قۇلپىتاستار قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، حالقىمىز تىڭ مالىمەتتەر مەن قايتا تابىسىپ، بابالاردان قالعان مۇرالارمەن تانىسىپ وتىر… ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ اسىل مۇرالارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ولاردى زەرتتەپ، عىلىمي اينالىمعا ەڭگىزۋ دۇكەن ءماسىمحانۇلى باسقارىپ وتىرعان شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە شىعىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن مايتالمان مامانداردىڭ، ءدىن مەن ءدىلدى تەرەڭ بىلەتىن عالىمداردىڭ ەڭبەگى مەن مىندەتى دەپ بىلەمىن”، دەدى التىنبەك نۋحۇلى.
قازاقستان پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى جاناربەك ءاشىمجانوۆ مۇنداي حالىقارالىق سەمينارلار تۇركى ەلدەرىنىڭ ءبىر كەزدەگى تاريحي جادىن ءتىرىلتىپ، ەلدەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن ءوزارا قارىم-قاتىناستىن ارتتىرۋعا، دوستىعىن نىعايتۋعا زور ىقپال ەتەتىنىن ايتتى.
“بۇل سەميناردا عىلىمي كوپشىلىكتىڭ قوزعاپ وتىرعان تاقىرىبى دا اسا اۋقىمدى. كوپتەن بەرى قولعا الىنباي كەشەۋىلدەپ قالعان عىلىمنىڭ ءبىر سالاسى – ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ ءىسى، ونىڭ ىشىندە التىن وردا جانە ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ ارابجازۋلى قۇلپىتاستارىن زەرتتەۋ تاريحىمىزدىڭ تانىلماي جاتقان تابىلماي دەرەكتەرىنىڭ ەڭ ايقىن اقپارات كوزدەرى ەكەنى انىق. قازاقستان – التىن وردا مەملەكەتىنىڭ التىن قازىعى. التىن وردانىڭ اۋماعى ەدىل جايىق، قىرىم، داعىستان، ءۇستىرت سىر بويى ۇلان عايىر دالانى قامتيدى. التىن وردا ەكونوميكاسى دامىعان، ساۋدا جولدارى سالىنعان، كوشپەندى وركەنيەتپەن قاتار، قالا تۇرعىزىپ، ارحيتەكتۋرالىق ساۋلەت ونەرىنىڭ سان ءتۇرىن جەتىلدىرگەن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتى الەمدىك وركەنيەتتە ويىپ ورىن العان ۇلى دەرجاۆا بولدى. التىن وردا داۋىرىندەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن ەل باسقارۋ جۇيەسى الەۋمەتتىك سالا جەتىستىكتەرى جالعاسىن تاۋىپ، كوپجىلدارى وسى مەملەكەت قۇرامىندا بولعان ەلدەردە وزىندىك ءىسىن ءالى دە جويعان جوق. التىن وردا مۇراگەرلەرىنىڭ بارلىعىنا ورتاق مادەنيەت پەن وركەنيەت ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدى جاقىنداستىرۋعا زور ىقپال ەتەدى.
التىن وردانىڭ اىراۋداعى تاريحي ورنى ساراشىق قالاسىندا وتكەن قۇرىلتايدى مەملەكەت باسشىسى قاسىم جومارت توقاەۆ بىلاي دەگەن بولاتىن: “سوڭعى جىلدارى قۇرىلىسقا قاجەت دەگەن جەلەۋمەن كەيبىر جادىگەرلەرىمىز ءبۇلىنىپ جاتىر. ءبىز تەڭدەسسىز تاريحي نىساندارىمىزدى جويۋعا جول بەرمەي، مۇحيات قورعاۋىمىز كەرەك. قۇزىرلى ورگاندارعا ءتيىستى شارالاردى قابىلداۋدى تاپسىرامىن. قاجەت بولسا، زاڭناما وزگەرىس ەڭگىزۋ ماسەلەسىن قاراستىرعان ءجون”. بۇل مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ، ساقتاۋ بولاشاققا بۇلدىرمەي جەتكىزۋگە باعىتتالعان ايتۋلى ءسوزى ەدى. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ءبىز ءوز تاراپىمىزدان دا سان مارتە ماسەلە كوتەرىپ، پارلامەنت مىنبەرىندە دە ۇكىمەتكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعانىمىزدى بىلەسىزدەر…
قازاق دالاسىندا جانە التىن وردا قۇرامىندا بولعان وزگە مەملەكەتتەردە ساقتالعان ارابجازۋلى ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ، ساقتاۋ جانە زەرتتەۋ جالپى جۇرتقا جاريالاۋ جۇمىستارى ءالى دە ءماز ەمەس. بۇگىنگى سەمينار وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا مۇمكىندىك بولماق. التىن وردا مۇراسىنىڭ ورتاق مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەر ارقىلى تانىپ ءبىلۋ، بۇل عىلىمنىڭ جاڭا باعىتى. ورتاق مۇرالار بۇل ەلدەردىڭ ءبىر كەزدەگى تاريحي جادىن ءتىرىلتىپ، ەلدەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن ءوزارا قارىمقاتىناستادى ارتتىرۋعا دوستىعىن نىعايتۋعا زور ىقپال ەتەدى. سوندىقتان حالىقارالىق سەمينار جۇمىسى ناتيجەلى بولۋعا شىن جۇرەكتەن قولداۋ بىلدىرەمىن”، دەدى جاناربەك ءاشىمجانوۆ.
ودان بولەك، يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى (OIC) جانىنداعى يسلام تاريحى، ونەرى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ (IRCICA) باس ديرەكتورى، پروفەسسور ماحمۋد ەرول كىلىچ پەن اقتوبە وبلىسىنىڭ مادەنيەت، ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ باسشىسى التىناي يۋنيسوۆا دا ءسوز سويلەپ، تاريحقا ۇلەس قوسۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەگىنە العىستارىن بىلدىرە ءوتتى.
قازاق تاريحى تاڭعاجايىپ ەكى كىتاپپەن تولىستى
حالىقارالىق عىلىمي سەميناردا ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى جارىققا شىعارعان «ابات-بايتاق» قورىمىنىڭ ارابجازۋلى ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەرى» جانە «ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. «ريسالا-ي جانايز (جانازا كىتابى)» كىتاپتارى تانىستىرىلىپ، تۇساۋكەسەرى ءوتتى.
كىتاپتىڭ قىزىل لەنتاسىن ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى دۇكەن ءماسىمحانۇلى، عالىم، ولكەتانۋشى بەكارىستان مىرزابايۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتارى، پروفەسسور، عالىم مەرۋەرت قۋاتقىزى، اقتوبە وبلىسىنىڭ مادەنيەت، ارحيۆتەر مەن قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ باسشىسى التىناي يۋنيسوۆا كەستى.
جيىن بارىسىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، عالىم اشىربەك قۇربانۇلىنا مينيسترلىكتىڭ قاۋلىسىمەن، قر عىلىم جانە ءبىلىم ءمينيسترى ساياسات نۇربەكتىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن عىلىمدى دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن ارنايى ءتوس بەلگىسى تابىستالدى.
بەس ساعاتقا سوزىلعان عىلىمي سەميناردا تومەندەگى تىڭ تاقىرىپتار قوزعالدى.
- التىن وردا وركەنيەتى ورنالاسقان تاريحي ايماقتاردىڭ ەپيگرافيكاسى: جاڭا ولجالار جانە ولاردىڭ ينتەرپرەتاتسياسى;
- قازاقستاننىڭ ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەرىن كورشىلەس مەملەكەتتەردەگى ارابجازۋلى جادىگەرلەرمەن سالعاستىرمالى-سالىستىرمالى زەرتتەۋ;
- التىن وردا وركەنيەتى تاريحي ايماقتارىنىڭ دامۋى جانە مادەني داستۇرلەردىڭ تۇراقتى تۇرلەرىنىڭ قالىپتاسۋى.
جيىندى ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى عالىمجان دۇيسەن، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، عالىم اشىربەك قۇربانۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتارى، پروفەسسور، عالىم مەرۋەرت قۋاتقىزى جانە شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، PhD دوكتورانت باعدات دۇيسەنوۆ تىزگىندەدى.
ايتا كەتەيىك، سەمينار ءۇش تىلدە: قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە ءوتتى.
سونىمەن قاتار، وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمدار، عىلىمعا قىزىققان تۇلعالار سەمينارعا ونلاين فورماتتا قاتىسا الدى.
حالىقارالىق عىلىمي سەمينار سوڭىندا قاتىسۋشى عالىمدار مەن بايانداماشىلارعا ارنايى سەرتيفيكاتتار تابىستالدى.
