18 qyrkúıek Almaty qalasynda Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi Ǵylym komıtetiniń R. B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýty jáne Islam Yntymaqtastyǵy Uıymy (OIC) janyndaǵy Islam tarıhy, óneri men mádenıetin zertteý ortalyǵy (IRCICA), Aqtóbe oblysynyń mádenıet, arhıvter jáne qujattama basqarmasy birlesip, «Altyn Orda jáne onyń muragerleriniń arabjazýly epıgrafıkasy» taqyrybynda halyqaralyq ǵylymı semınar ótkizdi.
Semınar taqyryby 13-14 ǵasyrdaǵy Altyn Orda dáýiri tusynda qoǵamnyń dástúri men mádenıetindegi sabaqtastyq pen ózgeristerdi, ıaǵnı Batys Qazaqstan, Edil-Oral, Daǵystan, Horezm aımaqtaryndaǵy epıgrafıkalyq eskertkishterdi salystyrmaly zertteýge múmkindik berdi.
Halyqaralyq ǵylymı semınarǵa Reseı Ǵylym akademııasy Reseı tarıhy ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Ilıa Zaıev, Ózbekstan Respýblıkasy Ǵylym akademııasy Ulttyq arheologııa ortalyǵynyń bas ǵylymı qyzmetkeri Bahtııar Babadjanov, Túrkııanyń Ahı Evran Kyrshehır ýnıversıteti Túrik tili fakýltetiniń doenti Osman Kabadaıy, Daǵystandyq ǵalym , tarıh ǵylymdarynyń doktory Zamır Zakaraııaev jáne ózge de Ózbekstan, Túrkııa, Reseı, Daǵystan, Tatarstan elderinen arnaıy kelgen baıandamashylar, epıgrafııalyq eskertkishterdi zertteýshi mamandar men shyǵys epıgrafııasyn zertteýshi otandyq ǵalymdar jáne BAQ tilshileri qatysty.
Tyń taqyryptardy qamtı bilgen halyqaralyq ǵylymı semınar 4 bólimnen turdy: semınardyń ashylýy, plenarlyq májilis, I jáne II sekııa, stendttik baıandamalar.
Jıynnyń shymyldyǵyn R.B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń bas dırektory, fılologııa ǵylymdarynyń doktary, professor Dúken Másimhanuly ashyp berdi.
«Búgingi atqarylyp jatqan joba aýqymdy sharalardyń biri. Epıgrafıkalyq eskertkishterdi zertteý el tarıhyn, ult pen ulys tarıhyn dáripteý, ult mádenıetin zertteýde aıryqsha mánge ıe. Sebebi, este joq eski dáýirlerde ár túrli tarıhı sebepterge baılanysty jer betindegi kóptegen halyqtardyń keı tarıhy joıylyp ta ketip otyrdy. Sondaı halyqtardyń biri — túrki halyqtary. Biraq bizdiń ejelgi túrki halyqtarynyń tarıhy kezindegi kóptegen epıgrafıkalyq eskertkishter bul aqtandaqtyń ornyn toltyrýǵa kómekke keledi. Jartas sýretteri, jartastaǵy epıgrafıkalyq jazbalar, odan bergi Kúlte qaǵan, Bilte qaǵan eskertkishteri, odan bergi búgingi jıynymyzǵa ózek bolatyn Altyn Orda kezeńine deıingi jáne HH ǵasyrdyń jıyrmanshy jyldaryndaǵy tarıhı epıgrafıkalyq eskertkishter tam-tumdap bolsa da saqtalyp keldi. Degenmen, kóptegen derekterdi osy epıgrafıkalyq eskertkishterden tabýymyzǵa bolady. Sondyqtan búgingi semınarda tyń taqyryptar qozǵalady dep esepteımin. Búgingi jobaǵa sáttilik tileımin kelgen qonaqtarǵa alǵys bildiremin”, dedi Dúken Másimhanuly.
Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń depýtaty, professor Altynbek Nýhuly da semınar qatysýshylaryna sáttilik tilep, zertteýshilerge alǵysyn bildirdi.
“Qazirgi Qazaqstan Altyn Orda órkenıetiniń ajyramas bir bóiligi ári ortalyǵy bolǵandyǵy shúbásiz. Qazaq halqy qulpytas, keıbir túrki elderi qabirtash, máńgitash, belgitas dep ataıtyn ómirden ótken adamdardyń basyna qoıylatyn epıgrafıkalyq eskertkishterdi zertteý erteden beri qalyptaqan ǵylym salasy. Keńestik kezeńderi musylmanshylyqqa toqtaý salynyp, arabjazýly muralardy zertteý qylmyspen teń bolatyn. Ol kezderi onyń ornyna kóne túrki dáýirindegi rýnıkalyq eskertkishter zerttelip, tyń jańalyqtar ashyldy. Táýelsizdik alǵaly beri dinimiz oralyp, dilimiz tirilip, óshkenimizdi jańǵyrtyp, sóńgenimizdi jańartýǵa múmkinder týdy. Arabjazýymen kestelengen qoljazbalar, qundy qujattar, qulpytastar qazaq tiline aýdarylyp, halqymyz tyń málimetter men qaıta tabysyp, babalardan qalǵan muralarmen tanysyp otyr… Bizdiń tarıhymyzdyń asyl muralaryn kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, olardy zerttep, ǵylymı aınalymǵa eńgizý Dúken Másimhanuly basqaryp otyrǵan Shyǵystaný ınstıtýtynyń, onyń ishinde shyǵys tilderin meńgergen maıtalman mamandardyń, din men dildi tereń biletin ǵalymdardyń eńbegi men mindeti dep bilemin”, dedi Altynbek Nýhuly.
Qazaqstan Parlamentiniń Májilisiniń depýtaty Janarbek Áshimjanov mundaı halyqaralyq semınarlar túrki elderiniń bir kezdegi tarıhı jadyn tiriltip, elder arasyndaǵy yntymaqtastyq pen ózara qarym-qatynastyn arttyrýǵa, dostyǵyn nyǵaıtýǵa zor yqpal etetinin aıtty.
“Bul semınarda ǵylymı kópshiliktiń qozǵap otyrǵan taqyryby da asa aýqymdy. Kópten beri qolǵa alynbaı kesheýildep qalǵan ǵylymnyń bir salasy – epıgrafıkalyq eskertkishterdi zertteý isi, onyń ishinde Altyn Orda jáne onyń muragerleriniń arabjazýly qulpytastaryn zertteý tarıhymyzdyń tanylmaı jatqan tabylmaı derekteriniń eń aıqyn aqparat kózderi ekeni anyq. Qazaqstan – Altyn Orda memleketiniń altyn qazyǵy. Altyn Ordanyń aýmaǵy Edil Jaıyq, Qyrym, Daǵystan, ústirt syr boıy ulan ǵaıyr dalany qamtıdy. Altyn Orda ekonomıkasy damyǵan, saýda joldary salynǵan, kóshpendi órkenıetpen qatar, qala turǵyzyp, arhıtektýralyq sáýlet óneriniń san túrin jetildirgen, ádebıeti men mádenıeti álemdik órkenıette oıyp oryn alǵan uly derjava boldy. Altyn Orda dáýirindegi memlekettik qurylym men el basqarý júıesi áleýmettik sala jetistikteri jalǵasyn taýyp, kópjyldary osy memleket quramynda bolǵan elderde ózindik isin áli de joıǵan joq. Altyn Orda muragerleriniń barlyǵyna ortaq mádenıet pen órkenıet bizdiń elderimizdi jaqyndastyrýǵa zor yqpal etedi.
Altyn Ordanyń Ayraýdaǵy tarıhı orny Sarashyq qalasynda ótken quryltaıdy Memleket basshysy Qasym Jomart Toqaev bylaı degen bolatyn: “Sońǵy jyldary qurylysqa qajet degen jeleýmen keıbir jádigerlerimiz búlinip jatyr. Biz teńdessiz tarıhı nysandarymyzdy joıýǵa jol bermeı, muhııat qorǵaýymyz kerek. Quzyrly organdarǵa tıisti sharalardy qabyldaýdy tapsyramyn. Qajet bolsa, zańnama ózgeris eńgizý máselesin qarastyrǵan jón”. Bul memleket basshysynyń tarıhı eskertkishterdi qorǵaý, saqtaý bolashaqqa búldirmeı jetkizýge baǵyttalǵan aıtýly sózi edi. Osy másele tóńireginde biz óz tarapymyzdan da san márte másele kóterip, parlament minberinde de úkimetke depýtattyq saýal joldaǵanymyzdy bilesizder…
Qazaq dalasynda jáne Altyn Orda quramynda bolǵan ózge memleketterde saqtalǵan arabjazýly epıgrafıkalyq eskertkishterdi qorǵaý, saqtaý jáne zertteý jalpy jurtqa jarııalaý jumystary áli de máz emes. Búgingi semınar osy olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa múmkindik bolmaq. Altyn Orda murasynyń ortaq mádenıeti men órkenıetin epıgrafıkalyq eskertkishter arqyly tanyp bilý, bul ǵylymnyń jańa baǵyty. Ortaq muralar bul elderdiń bir kezdegi tarıhı jadyn tiriltip, elder arasyndaǵy yntymaqtastyq pen ózara qarymqatynastady arttyrýǵa dostyǵyn nyǵaıtýǵa zor yqpal etedi. Sondyqtan halyqaralyq semınar jumysy nátıjeli bolýǵa shyn júrekten qoldaý bildiremin”, dedi Janarbek Áshimjanov.
Odan bólek, Islam Yntymaqtastyǵy Uıymy (OIC) janyndaǵy Islam tarıhy, óneri men mádenıetin zertteý ortalyǵynyń (IRCICA) bas dırektory, professor Mahmýd Erol Kylych pen Aqtóbe oblysynyń mádenıet, arhıvter jáne qujattama basqarmasynyń basshysy Altynaı Iýnısova da sóz sóılep, tarıhqa úles qosýshy ǵalymdardyń eńbegine alǵystaryn bildire ótti.
Qazaq tarıhy tańǵajaıyp eki kitappen tolysty
Halyqaralyq ǵylymı semınarda ınstıtýt qyzmetkerleri jaryqqa shyǵarǵan «Abat-Baıtaq» qorymynyń arabjazýly epıgrafıkalyq eskertkishteri» jáne «Máshhúr Júsip Kópeıuly. «Rısala-ıı janaıız (Janaza kitaby)» kitaptary tanystyrylyp, tusaýkeseri ótti.
Kitaptyń qyzyl lentasyn R.B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń bas dırektory Dúken Másimhanuly, ǵalym, ólketanýshy Bekarystan Myrzabaıuly, tarıh ǵylymdarynyń doktary, professor, ǵalym Merýert Qýatqyzy, Aqtóbe oblysynyń Mádenıet, arhıvter men qujattama basqarmasynyń basshysy Altynaı Iýnısova kesti.
Jıyn barysynda tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor, ǵalym Áshirbek Qurbanulyna mınıstrliktiń qaýlysymen, QR Ǵylym jáne bilim mınıstri Saıasat Nurbektiń arnaıy buıryǵymen ǵylymdy damytýǵa sińirgen eńbegi úshin arnaıy tós belgisi tabystaldy.
Bes saǵatqa sozylǵan ǵylymı semınarda tómendegi tyń taqyryptar qozǵaldy.
- Altyn Orda órkenıeti ornalasqan tarıhı aımaqtardyń epıgrafıkasy: jańa oljalar jáne olardyń ınterpretaııasy;
- Qazaqstannyń epıgrafıkalyq eskertkishterin kórshiles memleketterdegi arabjazýly jádigerlermen salǵastyrmaly-salystyrmaly zertteý;
- Altyn Orda órkenıeti tarıhı aımaqtarynyń damýy jáne mádenı dástúrlerdiń turaqty túrleriniń qalyptasýy.
Jıyndy R.B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Ǵalymjan Dúısen, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor, ǵalym Áshirbek Qurbanuly, tarıh ǵylymdarynyń doktary, professor, ǵalym Merýert Qýatqyzy jáne Shyǵystaný ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, PhD doktorant Baǵdat Dúısenov tizgindedi.
Aıta keteıik, semınar úsh tilde: qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde ótti.
Sonymen qatar, Otandyq jáne sheteldik ǵalymdar, ǵylymǵa qyzyqqan tulǵalar semınarǵa onlaın formatta qatysa aldy.
Halyqaralyq ǵylymı semınar sońynda qatysýshy ǵalymdar men baıandamashylarǵa arnaıy sertıfıkattar tabystaldy.
