18 qyrküiek Almaty qalasynda Qazaqstan Respublikasy Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgı Ǧylym komitetınıŋ R. B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu instituty jäne İslam Yntymaqtastyǧy Ūiymy (OIC) janyndaǧy İslam tarihy, önerı men mädenietın zertteu ortalyǧy (IRCICA), Aqtöbe oblysynyŋ mädeniet, arhivter jäne qūjattama basqarmasy bırlesıp, «Altyn Orda jäne onyŋ mūragerlerınıŋ arabjazuly epigrafikasy» taqyrybynda halyqaralyq ǧylymi seminar ötkızdı.
Seminar taqyryby 13-14 ǧasyrdaǧy Altyn Orda däuırı tūsynda qoǧamnyŋ dästürı men mädenietındegı sabaqtastyq pen özgerısterdı, iaǧni Batys Qazaqstan, Edıl-Oral, Daǧystan, Horezm aimaqtaryndaǧy epigrafikalyq eskertkışterdı salystyrmaly zertteuge mümkındık berdı.
Halyqaralyq ǧylymi seminarǧa Resei Ǧylym akademiiasy Resei tarihy institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı İlia Zaisev, Özbekstan Respublikasy Ǧylym akademiiasy Ūlttyq arheologiia ortalyǧynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı Bahtiiar Babadjanov, Türkiianyŋ Ahi Evran Kyrşehir universitetı Türık tılı fakultetınıŋ dosentı Osman Kabadaiy, Daǧystandyq ǧalym , tarih ǧylymdarynyŋ doktory Zamir Zakaraiiaev jäne özge de Özbekstan, Türkiia, Resei, Daǧystan, Tatarstan elderınen arnaiy kelgen baiandamaşylar, epigrafiialyq eskertkışterdı zertteuşı mamandar men şyǧys epigrafiiasyn zertteuşı otandyq ǧalymdar jäne BAQ tılşılerı qatysty.
Tyŋ taqyryptardy qamti bılgen halyqaralyq ǧylymi seminar 4 bölımnen tūrdy: seminardyŋ aşyluy, plenarlyq mäjılıs, I jäne II seksiia, stendttık baiandamalar.
Jiynnyŋ şymyldyǧyn R.B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ bas direktory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktary, professor Düken Mäsımhanūly aşyp berdı.
«Bügıngı atqarylyp jatqan joba auqymdy şaralardyŋ bırı. Epigrafikalyq eskertkışterdı zertteu el tarihyn, ūlt pen ūlys tarihyn därıpteu, ūlt mädenietın zertteude airyqşa mänge ie. Sebebı, este joq eskı däuırlerde är türlı tarihi sebepterge bailanysty jer betındegı köptegen halyqtardyŋ kei tarihy joiylyp ta ketıp otyrdy. Sondai halyqtardyŋ bırı — türkı halyqtary. Bıraq bızdıŋ ejelgı türkı halyqtarynyŋ tarihy kezındegı köptegen epigrafikalyq eskertkışter būl aqtandaqtyŋ ornyn toltyruǧa kömekke keledı. Jartas suretterı, jartastaǧy epigrafikalyq jazbalar, odan bergı Külte qaǧan, Bılte qaǧan eskertkışterı, odan bergı bügıngı jiynymyzǧa özek bolatyn Altyn Orda kezeŋıne deiıngı jäne HH ǧasyrdyŋ jiyrmanşy jyldaryndaǧy tarihi epigrafikalyq eskertkışter tam-tūmdap bolsa da saqtalyp keldı. Degenmen, köptegen derekterdı osy epigrafikalyq eskertkışterden tabuymyzǧa bolady. Sondyqtan bügıngı seminarda tyŋ taqyryptar qozǧalady dep esepteimın. Bügıngı jobaǧa sättılık tıleimın kelgen qonaqtarǧa alǧys bıldıremın”, dedı Düken Mäsımhanūly.
Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Senatynyŋ deputaty, professor Altynbek Nuhūly da seminar qatysuşylaryna sättılık tılep, zertteuşılerge alǧysyn bıldırdı.
“Qazırgı Qazaqstan Altyn Orda örkenietınıŋ ajyramas bır böılıgı ärı ortalyǧy bolǧandyǧy şübäsız. Qazaq halqy qūlpytas, keibır türkı elderı qabırtaş, mäŋgıtaş, belgıtas dep ataityn ömırden ötken adamdardyŋ basyna qoiylatyn epigrafikalyq eskertkışterdı zertteu erteden berı qalyptaqan ǧylym salasy. Keŋestık kezeŋderı mūsylmanşylyqqa toqtau salynyp, arabjazuly mūralardy zertteu qylmyspen teŋ bolatyn. Ol kezderı onyŋ ornyna köne türkı däuırındegı runikalyq eskertkışter zerttelıp, tyŋ jaŋalyqtar aşyldy. Täuelsızdık alǧaly berı dınımız oralyp, dılımız tırılıp, öşkenımızdı jaŋǧyrtyp, söŋgenımızdı jaŋartuǧa mümkınder tudy. Arabjazuymen kestelengen qoljazbalar, qūndy qūjattar, qūlpytastar qazaq tılıne audarylyp, halqymyz tyŋ mälımetter men qaita tabysyp, babalardan qalǧan mūralarmen tanysyp otyr… Bızdıŋ tarihymyzdyŋ asyl mūralaryn közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap, olardy zerttep, ǧylymi ainalymǧa eŋgızu Düken Mäsımhanūly basqaryp otyrǧan Şyǧystanu institutynyŋ, onyŋ ışınde şyǧys tılderın meŋgergen maitalman mamandardyŋ, dın men dıldı tereŋ bıletın ǧalymdardyŋ eŋbegı men mındetı dep bılemın”, dedı Altynbek Nuhūly.
Qazaqstan Parlamentınıŋ Mäjılısınıŋ deputaty Janarbek Äşımjanov mūndai halyqaralyq seminarlar türkı elderınıŋ bır kezdegı tarihi jadyn tırıltıp, elder arasyndaǧy yntymaqtastyq pen özara qarym-qatynastyn arttyruǧa, dostyǧyn nyǧaituǧa zor yqpal etetının aitty.
“Būl seminarda ǧylymi köpşılıktıŋ qozǧap otyrǧan taqyryby da asa auqymdy. Köpten berı qolǧa alynbai keşeuıldep qalǧan ǧylymnyŋ bır salasy – epigrafikalyq eskertkışterdı zertteu ısı, onyŋ ışınde Altyn Orda jäne onyŋ mūragerlerınıŋ arabjazuly qūlpytastaryn zertteu tarihymyzdyŋ tanylmai jatqan tabylmai derekterınıŋ eŋ aiqyn aqparat közderı ekenı anyq. Qazaqstan – Altyn Orda memleketınıŋ altyn qazyǧy. Altyn Ordanyŋ aumaǧy Edıl Jaiyq, Qyrym, Daǧystan, üstırt syr boiy ūlan ǧaiyr dalany qamtidy. Altyn Orda ekonomikasy damyǧan, sauda joldary salynǧan, köşpendı örkenietpen qatar, qala tūrǧyzyp, arhitekturalyq säulet önerınıŋ san türın jetıldırgen, ädebietı men mädenietı älemdık örkeniette oiyp oryn alǧan ūly derjava boldy. Altyn Orda däuırındegı memlekettık qūrylym men el basqaru jüiesı äleumettık sala jetıstıkterı jalǧasyn tauyp, köpjyldary osy memleket qūramynda bolǧan elderde özındık ısın älı de joiǧan joq. Altyn Orda mūragerlerınıŋ barlyǧyna ortaq mädeniet pen örkeniet bızdıŋ elderımızdı jaqyndastyruǧa zor yqpal etedı.
Altyn Ordanyŋ Ayraudaǧy tarihi orny Saraşyq qalasynda ötken qūryltaidy Memleket basşysy Qasym Jomart Toqaev bylai degen bolatyn: “Soŋǧy jyldary qūrylysqa qajet degen jeleumen keibır jädıgerlerımız bülınıp jatyr. Bız teŋdessız tarihi nysandarymyzdy joiuǧa jol bermei, mūhiiat qorǧauymyz kerek. Qūzyrly organdarǧa tiıstı şaralardy qabyldaudy tapsyramyn. Qajet bolsa, zaŋnama özgerıs eŋgızu mäselesın qarastyrǧan jön”. Būl memleket basşysynyŋ tarihi eskertkışterdı qorǧau, saqtau bolaşaqqa büldırmei jetkızuge baǧyttalǧan aituly sözı edı. Osy mäsele töŋıregınde bız öz tarapymyzdan da san märte mäsele köterıp, parlament mınberınde de ükımetke deputattyq saual joldaǧanymyzdy bılesızder…
Qazaq dalasynda jäne Altyn Orda qūramynda bolǧan özge memleketterde saqtalǧan arabjazuly epigrafikalyq eskertkışterdı qorǧau, saqtau jäne zertteu jalpy jūrtqa jariialau jūmystary älı de mäz emes. Bügıngı seminar osy olqylyqtyŋ ornyn toltyruǧa mümkındık bolmaq. Altyn Orda mūrasynyŋ ortaq mädenietı men örkenietın epigrafikalyq eskertkışter arqyly tanyp bılu, būl ǧylymnyŋ jaŋa baǧyty. Ortaq mūralar būl elderdıŋ bır kezdegı tarihi jadyn tırıltıp, elder arasyndaǧy yntymaqtastyq pen özara qarymqatynastady arttyruǧa dostyǧyn nyǧaituǧa zor yqpal etedı. Sondyqtan halyqaralyq seminar jūmysy nätijelı boluǧa şyn jürekten qoldau bıldıremın”, dedı Janarbek Äşımjanov.
Odan bölek, İslam Yntymaqtastyǧy Ūiymy (OIC) janyndaǧy İslam tarihy, önerı men mädenietın zertteu ortalyǧynyŋ (IRCICA) bas direktory, professor Mahmud Erol Kylych pen Aqtöbe oblysynyŋ mädeniet, arhivter jäne qūjattama basqarmasynyŋ basşysy Altynai Iýnisova da söz söilep, tarihqa üles qosuşy ǧalymdardyŋ eŋbegıne alǧystaryn bıldıre öttı.
Qazaq tarihy taŋǧajaiyp ekı kıtappen tolysty
Halyqaralyq ǧylymi seminarda institut qyzmetkerlerı jaryqqa şyǧarǧan «Abat-Baitaq» qorymynyŋ arabjazuly epigrafikalyq eskertkışterı» jäne «Mäşhür Jüsıp Köpeiūly. «Risala-ii janaiiz (Janaza kıtaby)» kıtaptary tanystyrylyp, tūsaukeserı öttı.
Kıtaptyŋ qyzyl lentasyn R.B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ bas direktory Düken Mäsımhanūly, ǧalym, ölketanuşy Bekarystan Myrzabaiūly, tarih ǧylymdarynyŋ doktary, professor, ǧalym Meruert Quatqyzy, Aqtöbe oblysynyŋ Mädeniet, arhivter men qūjattama basqarmasynyŋ basşysy Altynai Iýnisova kestı.
Jiyn barysynda tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor, ǧalym Äşırbek Qūrbanūlyna ministrlıktıŋ qaulysymen, QR Ǧylym jäne bılım ministrı Saiasat Nūrbektıŋ arnaiy būiryǧymen ǧylymdy damytuǧa sıŋırgen eŋbegı üşın arnaiy tös belgısı tabystaldy.
Bes saǧatqa sozylǧan ǧylymi seminarda tömendegı tyŋ taqyryptar qozǧaldy.
Qazaq tarihy taŋǧajaiyp ekı kıtappen tolysty
Halyqaralyq ǧylymi seminarda institut qyzmetkerlerı jaryqqa şyǧarǧan «Abat-Baitaq» qorymynyŋ arabjazuly epigrafikalyq eskertkışterı» jäne «Mäşhür Jüsıp Köpeiūly. «Risala-ii janaiiz (Janaza kıtaby)» kıtaptary tanystyrylyp, tūsaukeserı öttı.
Kıtaptyŋ qyzyl lentasyn R.B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ bas direktory Düken Mäsımhanūly, ǧalym, ölketanuşy Bekarystan Myrzabaiūly, tarih ǧylymdarynyŋ doktary, professor, ǧalym Meruert Quatqyzy, Aqtöbe oblysynyŋ Mädeniet, arhivter men qūjattama basqarmasynyŋ basşysy Altynai Iýnisova kestı.
Jiyn barysynda tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor, ǧalym Äşırbek Qūrbanūlyna ministrlıktıŋ qaulysymen, QR Ǧylym jäne bılım ministrı Saiasat Nūrbektıŋ arnaiy būiryǧymen ǧylymdy damytuǧa sıŋırgen eŋbegı üşın arnaiy tös belgısı tabystaldy.
Bes saǧatqa sozylǧan ǧylymi seminarda tömendegı tyŋ taqyryptar qozǧaldy.
- Altyn Orda örkenietı ornalasqan tarihi aimaqtardyŋ epigrafikasy: jaŋa oljalar jäne olardyŋ interpretasiiasy;
- Qazaqstannyŋ epigrafikalyq eskertkışterın körşıles memleketterdegı arabjazuly jädıgerlermen salǧastyrmaly-salystyrmaly zertteu;
- Altyn Orda örkenietı tarihi aimaqtarynyŋ damuy jäne mädeni dästürlerdıŋ tūraqty türlerınıŋ qalyptasuy.
